Xaneya riwekan

 

Xaneya riwekan (bi înglîzî: plant cell) yekeya bingehîn a hemû endamên cîhana riwekan e. Hemû şane û endamên riwekê ji xaneyên riwekê pêk tên. Di şaneyên riwekan de li gor cih û erkê wan, xaneyên riwekan cor bi cor in. Di riwekê de xaneyên riwekê bi gelemperî ne bi tena serê xwe lê di pêkhateya şaneyan de cih digirin.

Taybetmendî

Xaneya riwekan yekeya bingehîn a hemû endamên cîhana riwekan e.

Xaneyên riwekan jî wekî mîna xaneyên ajalan, xaneyên navikrasteqîn (êkaryotî) in. Ango navik û endamokên bi parzûn pêçayî lixwe digirin. Herçiqas gellek taybetmendiyên hevbeş ên xaneyên ajalan û riwekan hebin jî, xaneyên riwekan hin endamok û pêkhateyên taybet jî lixwe digirin.^[1]

Di xaneyên riwekan de jî wekî mîna xaneyên ajalan, endamokên wekî mîtokondrî, retîkûlûma endoplazmî, rîbozom, heybera Golgî hene. Herwisa di xaneyên ajal û riwekan de parzûna xaneyê, sîtoplazma û navik jî pêkhateyên hevbeş in. Lê hin endamok û pêkhateyên xaneyên rîwekan ji xaneyên ajalan cuda ne. Diwarê xaneyê, kloroplast û hin plastîdên din, û vakuolek gir a navendî di xaneyên riwekan de cih digirin lê di xaneyên ajalan de ev pêkhate tune ne.^[2]

Di hemû xaneyên riwekan de parzûna xaneyê ji aliyê derve, bi dîwarê xaneyê (bi înglîzî: cell wall) ve pêçayî ye. Dîwarê xaneyê riwekan, bi piranî ji selulozê pêk tê. Ji xeynî riwekan, bakterî û karok jî dîwarê xaneyê lixwe digirin, lê dîwarê xaneyê yê xaneya bakteriyê ji peptîdoglîkanê, yê karokan jî ji kîtînî pêk tê. Herwisa xaneyên kevzan jî dîwarê xaneyê lixwe digirin û pêkhateya diwarê xaneyê wan dişibe yê rîwekan. Dîwarê xaneyê ji bo xaneya riwekê, palpiştî û qayîmî dabîn dike.^[1]Herwisa dîwarê xaneyê pestoya turgor a xaneya riwekê jî dabîn dike.^[3]

Xaneyên riwekan bi hebûna kloroplastan ji gelek xaneyên din cuda xuya dibin. Li gel xaneya riwekan, xaneyên kevzan jî kloroplast lixwe digirin. Kloroplast corek plastîdan e ko karlêkên fotosentezê di nav wê de rû didin.^[3] Ne di hemû xaneyên riwekan de, lê tenê di hin xaneyên di beşên kesk ên riwekê de kloroplast heye. Hin xaneyên riwekan jî ji bilî kloroplastan an jî li dewsa kloroplastan plastîdên din ên wekî kromoplast û lêkoplast lixwe digirin.^[1]

Yek ji taybetmendiyên din ên xaneyên riwekan, hebûna yek an jî zêdetir vakuolen mezin in.Vakuol mina kîsik in, lê vala nîn û bi şileya xaneyê tîjî ne. Şileya xaneyê bi gelemperî ji av, xwê û şekiran pêk tê. Xestiya şileya nav vakuolan ji xestiya sîtoplazmayê zêdetir e. Xaneyên pêgihîştî bi gelemperî vakuolek mezin lixwe digirin. Xaneyên ciwan dibe ko çendan vakuolên piçûk lixwe bigirin. Di xaneya riwekê de vakuol bi gelemperî wekî endamoka embarkirinê kar dikin. Herwisa vakuol qebare û pestoya turgorî ya xaneya riwekê jî rêk dixin.

Hemû endam û şaneyên riwekê ji gorankariya çar cor xaneyên riwekê pêk tên; xaneya merîstemî, xaneya parenkîma, xaneya kollenkîma û xaneya sklerenkîma.

Xaneyên merîstemî

Geşebûn, peresîn û nûbûna riwekê bi dabeşbûn û gorankariya xaneyên merîstemî rû dide.

Çavkaniya hemû corên xaneyên riwekan, xaneyên merîstemî (bi înglîzî: meristematic cells) yên neguncandî ne. Evan xaneyan wekî xaneyên bineretî (bi înglîzî: stem cells) yên ajalan in. Ango hemû xane û şaneyên reg, qed, pel, kulîlk û berên (tov û mêwe) riwekê bi gorankariya xaneyên merîstemî peyda dibin.^[4] Xaneyên merîstemî xaneyên zindî ne û dikarin hertim dabeş bibin. Her ko xaneyên merîstemî dabeş dibin, hinek ji xaneyên nûçêbûyî diguherin bo xaneyên din ên riwekê. Hinek xaneyên nûçêbûyî jî wekî xaneyên merîstemî dimînin û dabeşbûna xaneyê didomînin. Ango geşebûn, peresîn û nûbûna riwekê bi dabeşbûn û gorankariya xaneyên merîstemî rû dide.

Xaneya merîstemî bi qebareya piçûk e, tenê dîwarê seretayî yê xaneyê heye û diwarê xaneyê tenik e. Vakuolên xaneyên merîstemî piçûk in an jî qet tune ne. Xestiya sîtoplazmaya xaneyên merîstemî zêde ye û tevahiya xaneyê dagir dike. Di nav sîtoplazmayê de, li dewsa plastîdên pêgihîştî yên wekî kloroplast û kromoplastan, pêşengên plastîdan ên bi navê proplastîd cih digirin.

Xaneyên parenkîma

Penîbirgeha pelê di bin mîkroskobê de 400 car hatiye mezinkirin. Di bin rêza xaneyên rûpoş de xaneyên parankîma yên bi kloroplast cih digirin

Di şaneyên seretayî yên riwekan de herî zêde xaneyên parenkîma (bi înglîzî: parenchyma cells) hene.^[5] Di xaneyên parenkîma yên pêgihîştî de, diwarê xaneyê yê seretayî heye. Ev diwar li gor diwarê xaneyên din ên wekî kolenkîma û sklerenkîma, hê teniktir e û qayîşokî ye. Di piraniya xaneyên parenkîmayê de dîwarê duyemîn çênabe. Di xaneyên pêgihîştî de vakuolek navendî cih digire.

Piraniya karlêkên metabolî, çêkirin û embarkirina madeyên endamî yên riwekê, û embarkirina avê ji aliyê xaneyên parenkîma ve tên birêvebirin. Wekî mînak, fotosentez di kloroplastên xaneyên parenkîma yên pel û hin qedan de rû dide.

Parenkîmayên kloroplast lixwe digirin û fotosentez dikin, wekî klorenkîma (bi înglîzî: chlorenchyma) tên navkirin.^[6]

Xaneyên parenkîma di reg, qed û pelan de bi gelemperî valahiya navbera şaneya rûpoşê û şaneya lûleyî tijî dikin.

Di qed û regê riwekan de hin xaneyên parenkîma plastîdên bêreng lixwe digirin, evan plastîdan ji bo embarkirina xurekên endamî yên wekî nîşa, çewrî û proteîn tên bikaranîn. Hin xaneyên parankîma jî wekî xaneyên derdanî kar dikin, bi berhemkirin û derdana hin madeyan, bergiriya riwekê dabîn dikin. Xaneyên parenkîma yên pêgihîştî zindî ne.

Beşên nerm ên mêweyan (fêkî) bi gelemperî ji xaneyên parenkîma pêk tên. Di bin hin şert û mercan de xaneyên parenkîma dikarin dabeş bibin û biguherin bo corek xaneyên din ên riwekê. Wekî mînak dema birîndarbûnê de xaneyên parenkîmî cihê birîne baş dike.^[7] Her wiha dibe ko ji xaneyek parenkîmî bi çandina şaneyê, riwekek nû were çêkirin.

Xaneyên kollenkîma

Birgeha penî ya xaneyên kolenkîma di bin rêza xaneyên rûpoş (epidermîs) de. (Rêza xaneyên rûpoş li aliyê çepê ye)

Xaneyên kolenkîma (bi înglîzî: collenchyma cells) bi gelemperî xaneyên zirav û dirêj in. Li gor xaneyên parenkîma, dîwarê xaneyê di xaneyên kollenkîma de hê stûrtir e, li gel selulozê pektîn jî lixwe digire. Stûriya diwarê seretayî ya xaneyê bi awayekî ne yeksan e, di hin beşan de stûriya dîwar hê pirtir e. Xaneyên pêgihîştî zindî û qayişokî ne. Xaneyên kollenkîma ji gorankariya xaneyên parenkîmayê peyda dibin. Dibe ko hin xaneyên kollenkîma xwediyê kloroplastan bin. Erkê bingehîn ê xaneyên kollenkîma, palpiştkirina qed û pelên riwekê ye.^[7]Bi taybetî di bistîkên pel û mêweyan de, di qedê gihayan de xaneyên kolenkîma zêde ne.

Xaneyên sklerenkîma

Panîbirgeha xaneyên sklerenkîmayê yên rîşalî di bin mîkroskobê de.

Xaneyên sklerenkîma (bi înglîzî: sclerenchyma cells) jî wekî mîna xaneyên kolenkîma palpiştî didin riwekê. Lê xaneyên sklerenkîma neqayişokî ne û gelek req in. Li gel dîwarê seretayî, xaneyên sklerenkîma dîwarê duyemîn jî lixwe digirin. Dîwarê duyemîn ê xaneyê stûr e û gellek ligînin lixwe digire.^[7]

Xaneyên sklerenkîma yên pêgihîştî mirî ne. Berî ko xane bimire, xane dîwarê duyemîn jî ava dikin. Her çiqas xane mîrî be jî dîwarê duyemîn e xaneyê, mîna peykerek palpiştî dide riwekê. Bi gelemperî xaneyên sklerenkîma di riwekê de beşen ko geşebûn û dirêjbûn rawestiyayê de çêdibin.

Xaneyên sklerenkîma du cor in; sklereîd û rîşal. Qalikê dendikên mêweyan û bergê tovan bi hebûna xaneyên sklereîd req dibin û tovê diparêzin. Qalika zexm û req a kakilê guzê dipêçîne, gelek sklerenkîma lixwe digire.^[8] Rîşalên xaneyên sklerenkîma dirêj û zirav in. Rîşal di riwekê de mîna gurzek deziyan dirêj dibin. Rîşal palpiştî û qayîmî dide riwekê.^[6] Di pîşesaziyê de rîşalên riwekê ji bo çêkirina werîs û cil û bergan tê bikaranîn.

Girêdanên derve

• Ferhenga Biyolojiyê

Çavkanî

1. ^ ^{Jump up to:a b c} The Editors of Encyclopaedia Britannica. "plant cell". Encyclopedia Britannica, 29 Aug. 2025, [1]. Accessed 25 September 2025.
2. ^ Rye, C., Wise, R., Jurukovski, V., Desaix, J., Choi, J., & Avissar, Y. (2017).Biology. Houston, Texas : OpenStax College, Rice University,
3. ^ ^{Jump up to:a b} O'Connor, C. M. & Adams, J. U. Essentials of Cell Biology. Cambridge, MA: NPG Education, 2010
4. ^ Lindsay, Penelope; Swentowsky, Kyle W.; Jackson, David (January 2024). "Cultivating potential: Harnessing plant stem cells for agricultural crop improvement". Molecular Plant. 17 (1): 50–74. Bibcode:2024MPlan..17...50L. doi:10.1016/j.molp.2023.12.014. ISSN 1674-2052. PMID 38130059.
5. ^ Losos, J., Mason, K., Johnson,G., Raven, P., & Singer, S. (2016). Biology (11th ed.). New York, NY: McGraw-Hill Education.
6. ^ ^{Jump up to:a b} Johnson, L. G. (1987). Biology. Dubuque, Iowa: Wm. C. Brown.
7. ^ ^{Jump up to:a b c} Reece, Jane B. Campbell Biology : Jane B. Reece ... [et Al.]. 9th ed., Boston, Ma, Benjamin Cummings, 2011.
8. ^ Postlethwait, J. H., & Hopson, J. L. (2006). Modern Biology. NY, United states: Holt Rinehart & Winston.

Hezaz

 Here nagîvasyonê

Here lêgerînê

Di cîhana riwekan de, hezaz endamê riwekên nelûleyî ne.

Hezaz (bi înglîzî: mosses) di cîhana riwekan de liqek ji riwekên nelûleyî û bêtov in.

Hezaz (bi înglîzî: mosses) di cîhana riwekan de liqek ji riwekên nelûleyî û bêtov in.

Hezaz, wekî riweka briyofît (bi înglîzî: bryophyte) jî tê naskirin. Li gel liqê (bi înglîzî: division) giyayê kezebî (bi înglîzî: liverwort) û liqê giyayê qiloçî (bi înglîzî: hornwort) di bin koma briyofîta (bi înglîzî: bryophyta) de tê polenkirin. Hemû endamên briyofîta, riwekên nelûleyî û bêtov in.^[1]

Taybetmendî

Hezaz ji sermaya antartîkayê bigire heta germahiya çolê hema li herderê dinyayê dijîn, lê bi gelemperî di daristan û cihên şêdar (şil) de hê baştir geşe dibin.^[2] Li ser rûyê erdê bi qasî 14 500 corên hezazan heye.^[3]

Hin caran hezaz wekî kevza bejayî jî tê navkirin, lê bi eslê xwe hezaz kevz nin e, riwek e. Hezaz û hemû riwek, ji kevza kesk a teravê (ava çem û golan) hatine peresendin.^[4] Ji ber ko bavanê heazê kevz e, hezaz bi gelemperî li cihên şêdar û nezîkê avê de hê baştir geşe dibin.

Ji ber tunebûna lûleyan, di laşê hezazan de av û xurek bi difuzyon û ozmozê tên guhaztin. Loma divê hezaz pir gir û dirêj nebin ko av û xurek bigihîje hemû beşên laş. Bilindahiya hezazan a ji rûyê erdê bi gelemperî bi qasî 1-2 cm ye, lê hin hezazên dirêjtir jî hene. Herwisa hezaz tov berhem nakin û bi sporên haploîdî pir dibin.^[5] Riweka hezaz ne yek bi yek, lê bi şêweyî kolonî dijîn. Bi hezaran hezaz mîna xalîçeyek Ii ser axê, kevir an jî qedê daran de şîn dibin.

Pêkhate

Hezaza pêgihîştî ji beşên gametofît û sporofîtê pêk tê.

Riweka hezazê ya pêgihîştî ji du beşên serekî pek tê; beşa gametofît û beşa sporofît. Herdu beş wekî nifşên cuda yên heman riwekê jî tên hesîbandin. Loma herdu beş wekî nifşa gametofîtî û nifşa sporotîfî jî tên navkirin.

Nifşa gametofîtî

 

Nifşa gametofîtî ji zîldana sporek haploîdî diperise. Ango gametofîta hezazê haploîdî ye. Ji ber ko bi dabeşbûna mîtozî, gametên haploîdî çêdike, beşa haploîdî ya hezazê wekî nifşa gametofîtî (bi înglîzî: gametophyte generation) tê navkirin. Nifşa gametofîtî ya hezazê ji sê beşen serekî pêk tê; nîvçereg, nîvçeqed, nîvçepel

Hezaz bi navbeynkariya nîvçeregan (bi înglîzî: rhizoids) xwe bi rûyê axê, kevir an jî daran ve girê dide. Nîvçereg dişibin regên rasteqîn, lê ji rişalên xaneyan pêk tên û ne wekî regên riwekên lûleyî kar dikin. Ango karên serekî yê nîvçeregan ne mijîna av û xurek e, lê bestîna hezazê ye. Nîvçereg pêşengê regên riwekan e. Xaneyên nîvçereg bêklorîfîl in, ango fotosentez nakin.

Beşa hezazê ya ko bi rengê kesk xuya dike ji nivçeqed û nîvçepelan pêk tê. Xaneyên nîvçeqedê di hemû corên hezazan de ne yek in. Lê bi gelemperî piraniya nîvçeqed çendan çînên xaneyan lixwe digirin. Hin ji van xaneyan li gel fotosentezê, destek û parastinê dabîn dikin. Hinek ji xaneyên nîvçeqedê jî guhaztina avê rêk dixin.

Pêkhateyên kesk û pehn ên hezazê dişibin pelên rasteqîn, lê bi eslê xwe di van pêkheteyan de şaneya lûleyî tune, loma van pelên hezazan wekî nîvçepel tên navkirin. Di hezazan de nîvçepel bi awayekî lûlpêçî li ser nîvçeqedê de rûzbûyî ne û fotosentez dikin. Nîvçepel bi gelemperî ji çînek xaneyan pêk tê, loma hezaz dikarin av û xurekên hawirdorê rasterast bi navbeynkariya nîvçepelan bimijînin.

Bi gelemperî gametofîta hê ji zîgotê nû çêbûye û negihîştiye wekî protonema tê navkirin. Gametofîta pêgihîştî jî wekî gametofor (bi înglîzî: gametophore) tê navkirin. Wateya gametofor “hilgirê gamet” e. Ji ber ko hezaza gametofît li aliyê serî de endamên çêkerê gametan lixwe digire, vê navê girtiye.^[6]

Di çerxa jiyana hezazê de, di beşa gametofît de du cor gamet tên çêkirin. Anteridyum edamê nêrînê ye û li wir sperm tên çêkirin. Arkegonyumê jî endamê mêyînê ye û tê de xaneya hêkê tê çêkirin.

Ji ber ko nifşa gametofîtî dikarê ji nifşa sporofîtî cuda jî bi awayekî serbixwe bijî, di çerxa jiyana hezazan de qonaxa gametofît, qonaxa zal e.^[5]

Nifşa sporofîtî

Gava herdu gametên (hêk û sperm) nifşa gametofîtî yek dibin, di çerxa jiyana hezazê de perisîna beşa dîploîdî ya bi navê nifşa sporofîtî (bi înglîzî: sporophyte generation) dest pê dike. Nifşa sporofîtî, bi dabeşbûna miyozî, sporên haploîdî çêdike.^[5]

Di destpêkê de sporafît bi rengê kesk e û di xaneyên wê de fotosentez rû dide. Rengê sporofîta pêgihîştî ber bi zer û qehweyî diguhere. Sporofît ji sê beşên serekî pêk tê: pî (bi înglîzî: foot), qemçik (bi înglîzî: seta-stalk) û qepsûl (bi înglîzî: capsule). Beşa pî, sporofîtê bi gametofîtê ve dibestîne û ji gametofîtê xurek û mîneralan dimijîne.^[3]

Qepsûl makexaneyên sporan lixwe digire. Di hin corên hezazan de qepsûl bi kumikek dapoşî ye, ji vê pêkhateyê re tê gotin kalîptra (bi înglîzî:calyptra). Kalîptra ji xaneyên arkegoniyumê peyda dibe, ango xaneyên wê haploîdî ne.^[5] Di navbera beşa pî û qepsûlê de qemçik cih digire.

Sporofîta hezazê piçûk e û hertim bi gametofîtê ve girêdayî dimîne, sporofît liqdar nîn in û temen kurt in.^[7]Di gametofîtek de tenê yek sporofît çêdibe.

Pirbûna hezazan

Di çerxa jiyana hezan de dordariya nifşan (bi înglîzî:alternation of generations) rû dide. Nifşa gametofîtî ji zîldana sporê, bi şêweyî pirbûna nezayendî peyda dibe. Di nifşa gametofîtî de bi dabeşbûna mitozî, di endamên zayendê de ango di gametçêkeran de sperm û hêk tên berhemkirin. Bi yekbûna hêk û sperm zîgot peyda dibe. Zîgot bi pirbûna zayendî çêdibe. Ji geşebûn û peresîna zîgotê nifşa sporofîtî peyda dibe. Di spordankên sporofîtê de, bi dabeşbûna miyozî spor tên çêkirin. Spor di hawirdora guncav de zîl dide, bi vî awayî bi dabeşbûna nezayendî, nifşa gametofîtî peyda dibe.^[8]

Bi kurtasî, bi dordariya nifşan, di çerxa jiyana hezazê de pirbûna zayendî û pirbûna nezayendî (pirbûna bi sporê) lidûhev rû didin û di heman zîndewerê de nifşên haploîdî û diploîdî çêdibin.^[9]

Hezaz dikarin bi pirbûna vejetayî jî zêde bibin. Di vê pirbûna nezayendî de, ji parçeyên nîvçereg, nîvçeqed an jî nîvçepelan di hawirdora guncav de bi dabeşbûna mîtozî hezazên nû geşe dibin.^[10]

Pirbûna zayendî

Bi dordariya nifşan, di çerxa jiyana hezazê de pirbûna zayendî û pirbûna nezayendî lidûhev rû didin û di heman zîndewerê de nifşên haploîdî û diploîdî çêdibin.

Di beşa gametofît a hezazê de, li aliyê serî, di kotahiya nivçeqedê de, gametçêkerên (gametangia) firexaneyî peyda dibin. Gametçêkerên mêyî wekî arkegoniyum (bi înglîzî: yekjimar; archegonium, pirjimar; archegonia), gametçêkerên nêrî jî wekî anterîdiyum (bi înglîzî: yekjimar; antheridium, pirjimar; antheridia) tên navkirin. Li gor cora hezazê, dibe ko gametçêkerên meyî û nêrî di heman riwekê de li ser heman gametofîtê de geşe bibin. An jî dibe ko gametçêker li ser gametofîtên cuda de geşe bibin, di vê rewşê de gametofît wekî gametofîta nêr û gametofîta mê tên navkirin.

Arkegoniyum pêkhateyek mîna kîsik e. Li aliyê jor stûyek dirêj û aliyê binî jî bi şêweyê gogî werimî ye. Di nav cihê werimî de hekek tê çêkirin. Ango her arkegoniyum xaneyek hêkê lixwe digire. Lê di anteridyumê de ne yek lê gelek spermên bi qamçî tên çêkirin. Xaneyên hêk û sperm di gametçêkeran de, bi dabeşbûna mîtozî tên çêkirin.^[7]

Ji arkegoniyumê molekulên taybet tên berdan, ev molekulan rê nişanê sperman didin.^[7]Gava sperm ji anteridyumê tên berdan di nav avê de bi alikariya qamçiyên xwe ber bi arkegoniyumê ve avjenî dikin. Ango ji bo pirbûna hezazan, divê bi têra xwe av hebe. Dibe ko ev av dilopek ava baranê be an jî dilopek ji ava şevnemê be.^[3]

Sperma haploîdî, heka haploîdî dipitîne, ji pîtandinê zîgota diploîdî peyda dibe. Zîgot bi dabeşbûna mîtozî hejmara xaneyên xwe zêde dike û diperise bo sporofîta dîploîdî ya li ser gametofîta haploîdî.

Pirbûna nezayendî (Spordan)

Beşa sporofît a hezazê ji qemçik û qepsûla bi navê spordankê pêk tê. Spordank an jî kisikê sporan (bi înglîzî: sporangium) bi şêweyî lûlekî (bi înglîzî: cylindrical) an jî bi şêweyî gurz e. Di nav spordankê de her yek ji makexaneya spor, bi dabeşbûna miyozî çar sporên haploîdî çêdikin. Ji ber ko spor bi miyozê tên çêkirin, ji aliyê bomaweyî ve spor ji hev cuda ne. Beşa sporofît bi navbeynkariya qemçikê (stalk) xurek û madeyên pêwist ji beşa gametofîtê werdigire.

Di piraniya corên hezazan de, di qonaxa pêgihîştinê de spordank diqelişe û spor tên berdan. Spor bi bayê an jî bi navbeynkariya ajalan belavê hawirdorê dibin. Gava spor rastê jîngehek guncav, ango jîngehek bi têra xwe şêdar û hênik were, spor zîl dide û . Bi dabeşbûna mîtozî hejmara xaneyan zêde dibe, pêkhateyek ji rîşala xaneyan a mîna dezî peyda dibe, jê re tê gotin protonema. Protonema gellek dişibe kevzên kesk ên rîşalî. Protonema gopikan çêdike, ji her gopikek gametofîtek bi nîvçereg,nîvçeqed bi nîvçepel diperise.^[5]

Hezaz û jingeh

Gava hezaz dimirin û hişk dibin, çînek ax a bi madeyên endamî ve dewlemend peyda dibe.

Di hawirdorê de hezaz herçiqas ne mîna riwekên lûleyî li ber çavan bin jî, di jîngehê de karên wan girîng e. Hezaz di çêbûna axê de cih digirin. Hezazên ko li ser kevir û daran mîna xalîçeyek geşe dibin û diperisin, di dawiya dawî de dimirin û hişk dibin. Xaliçeya ji bermahiyên hezazan, li ser kevir, ax û daran de çînek axa bi madeyên endamî ve dewlemend çêdike. Giha û riwekên din dikarin li ser vê çînê geşe bibin. Bi vî awayî li wê deverê çêbûn xakê rû dide.^[11] Gurahiya koloniyên hezazê yên li ser axê geşe dibin, axê bi hev re girê dide û rê li ber erezyonê digire. Herwisa hezaz ji bo xwe û zindewerên din, şêdariya hawirdorê jî diparêzin.

Girêdanên derve

• Ferhenga Biyolojiyê

Çavkanî

1. ^ Rye, C., Wise, R., Jurukovski, V., Desaix, J., Choi, J., & Avissar, Y. (2017).Biology. Houston, Texas : OpenStax College, Rice University,
2. ^ Cullen, K. E. (2009).Encyclopedia of Life Science. Newyork: Facts On File, Inc
3. ^ ^{Jump up to:a b c} Johnson, L. G. (1987). Biology. Dubuque, Iowa: Wm. C. Brown.
4. ^ Losos, J., Mason, K., Johnson,G., Raven, P., & Singer, S. (2016). Biology (11th ed.). New York, NY: McGraw-Hill Education.
5. ^ ^{Jump up to:a b c d e} Solomon, E., Martin, C., Martin, D., & Berg, L. (2015).Biology. Stamford: Cengage Learning.
6. ^ Volker M. Lueth, Ralf Reski,Mosses,Current Biology, Volume 33, Issue 22,2023, ISSN 0960-9822, [1][2]
7. ^ ^{Jump up to:a b c} Brooker, R., Widmaier, E., Graham, L., & Stiling, P. (2017). Biology (4th ed.).
8. ^ The Editors of Encyclopaedia Britannica. "moss". Encyclopedia Britannica, 5 Jul. 2025, [3]Accessed 24 August 2025.
9. ^ Simon, E. J., Dickey, J.L., Reece, J. B., & Burton, R. A. (2018).Campbell Essential Biology with Physiology (6th ed.). Newyork, United States: Pearson.
10. ^ Bopp, M., Bhatla, S. C., & Schofield, W. B. (1990). Physiology of sexual reproduction in mosses. Critical Reviews in Plant Sciences, 9(4), 317–327 [4]
11. ^ Postlethwait, J. H., & Hopson, J. L. (2006). Modern Biology. NY, United states: Holt Rinehart & Winston.