Celadet Alî Bedîrxan

Me zanî ko xweseriya me, di zimanê me de ye û em bi tenê bi hînbûna xwendin û nivîsandina zimanê xwe û parastina wî, di civata miletan de, wek miletekî xweser dikarin bijîn û payedar bin.
Celadet Alî Bedîrxan (1893-1951)
Showing posts with label xane. Show all posts
Showing posts with label xane. Show all posts

2025/04/25

Bestereşane

 



Here nagîvasyonêHere lêgerînê
Di laşê mirov de şaneya herî zêde û berbelav, bestereşane ye.

Bestereşane an jî şaneya bester (bi înglîzî: connective tissue), yek ji çar corên şaneyên ajalan e.

Her wekî ji navê wê jî diyar e, bestereşane di laşê ajalan de erkê bestinê (girêdanê) bi cih tîne. Beşên laş bi hev re girê dide û destek dide laş. Di laşê mirov de şaneya herî zêde û berbelav, bestereşane ye.[1]Bestereşane hemû beşên laş bi hev re girê dide, palpişta laş dike, şane û endaman ji hev cihê dike ko pêkhate bikaribin erkên xwe bi cih bînin. Her wisa embarkirin û guhaztina xurek û madeyên pêwîst, alîkariya bo dabînkirina bergiriya laş û saxkirina birînan, hin jî karên serekî yên bestereşaneyê ne.[2]

Pêkhate

Bestereşane çendan cor in, lê di hemû coran de sê pêkhate hevbeş e; xane, madeya bingehîn û rîşalên proteînê. Li gor erkê şaneyê, şêwe û mêjara van pêkhateyan jî ji hev cuda ne.

Matrîksa bestereşaneyê

Xaneyên bestereşaneyê di nav matrîksêk de belavî ne. Matrîks ji madeyên derveyê xaneyê (bi înglîzî: extracellular materials) pêk tê. Bi gelemperî matrîks ji aliyê xaneyên bestereşaneyê ve tê berhemkirin. Piraniya matrîksê ji madeya bingehîn (bi înglîzî: ground substance) pêk tê. Di nav madeya bingehîn de rîşalên proteînî cih digirin. Ango matrîks ji madeya bingehîn û rîşalên proteînî pêk tê.[3] Bestereşane ji matrîks û xaneyên bestereşaneyê pêk tê. Madeya bingehîn bi gelemperî şile ye, lê dibe ko di hin şaneyan de madeya bingehîn req be, wekî mînak, şaneya hestî.[4] Ji bilî şaneya xwînê û lîmfê, di hemû bestereşaneyan de xaneyên sereke fîbroblast in. Fîbroblast di nav şaneyê de sabît nîn in û dikarin cih biguherin. Fîbroblast dikarin bi dabeşbûna mîtozê pir bibin. Di hin bestereşaneyan de xaneyên wekî makrofaj, lîmfosît û hin caran jî lêkosît jî cih digirin.[5]

Rîşalên bestereşaneyê

Ji bilî xwîn û lîmfê, hemû corên bestereşaneyê rîşal lixwe digirin. Dibe ko rîşal di nav matrîksê de bi awayekî şidî an jî sîstî cih girtibin. Rîşal ji bestereşaneyê re palpiştî û qayimî dabîn dikin. Cor û mêjara rîşalan, cor û asta qayimî ya besterşaneyê diyar dike.[6]

Bestereşane sê cor rîşal lixwe digire; rîşala kolojen (bi înglîzî: collagen fiber), rîşala kayişokî (bi înglîzî: elastic fiber) û rîşala torî (bi înglîzî: reticular fiber).[7]Rîşalên bestereşaneyê ji aliyê xaneyên fîbroblast ve tên çêkirin.[8]

Di bestereşaneyan de herî zêde rîşalên kolojen hene. Rîşalên kolojen ji proteîna kolojenê pêk tên. Kolojen gelek zexm e. Rîşalên kolojen pêlpêlkî ne û çemînbariya wan kêm e, lê gelek qayim in. Gava şane ji ber hêzek tê kişandin, an jî tê tepisandin, rîşal nahêlên ziyan bigihîje şaneyê.[9]

Rîşalên kayîşokî ji proteîna elastîn pêk tên.[9]Taybetmendiya serekî ya elastînê ev ko heke were kişandin, bi bandora hêzê dirêj dibe lê paşê dikare vegere şikla xwe yê resen. Wekî mînak, çermê mirovê ciwan bi rîşalên qayişokî dewlemend e.

Rîşalên torî bi eslê xwe rîşalên kolojen in, lê pir zirav in û liqdar in. Hema di hemû beşên laş de hene lê di endamên wekî kezeb û sipilê de hê pirtir in.[10]

Madeya bengihîn

Madeya bingehîn di nav hemû valahiyên navbera rîşal û xaneyên bestereşaneyê de cih digire. Li gel av û xwêyan, piraniya madeya bingehîn ji proteoglîkanan pêk tê. Proteoglîkanên madeya bingehîn %5 ji proteînan û %95 ji polîsakkarîdan pêk tê. Polîsakkarîd û proteîn bi hevdu re bi bendên kovalendî girêdayî ne.[11]Madeya bingehîn dibe ko şile (xwîn), nîvçereq (kirikirk) an jî req (hestî) be.

Xaneyên bestereşaneyê

Her corek besterşaneyê xaneyek taybet lixwe digire. Wekî mînak, besterşaneya serekî xaneyên fîbroblast lixwe digirin. Çewriyeşane, xaneyên çewriyê (bi înglîzî: adipocytes), şaneya kirkirk kondrosît, şaneya hestî osteosît, şaneya xwîn jî xirokên spî û xirokên sor lixwe digirin. Xaneyên besterşaneyê bi gelemperî rasterast bi hev re temas nakin, di navbera xaneyan de matrîks heye.[6]

Bestereşaneya embriyonî

Hemû corên bestereşaneyê ji çîna mezodermê çêdibin. Mezenşîm (bi înglîzî: mesenchyme) bestereşaneya yekem e ko di mezoderma embriyoyê de diperise. Hemû bestereşaneyên din ji xaneyên bineratî (bi înglîzî: stem cells) yên mezenşîmê peyda dibin. Guşiyên xaneyên mezenşîmê belavê laş dibin, di temenê gihîştiyê de, li dewsa xaneyên mirî an jî ziyangirtî yên bestereşaneyê. xaneyên nû peyda dikin.

Corek din a bestereşaneya embriyonî di navikebendikê de çêdibe û wekî bestereşaneya lîncî tê navkirin. Ev şane piştê jidayikbûnê, tune dibe lê hinek xaneyên mezenşîmê ji bestereşaneya lîncî belavê laş dibin.[4]

Bestereşaneya serekî

Di laşê mirov de bestereşaneya herî berbelav, bestereşaneya sist e.

Bestereşaneya sist

Di ajalên birbiredar (bi înglîzî: vertebrate) de besterşaneya herî berbelav, bestereşaneya sist e. Ev şane, rûkeşeşaneyê bi şaneyên binê wê ve girê dide û cih û pozîsyona endaman sabît dike.[12] Di bestereşaneya sist de xaneyên şaneyê di nav matrîksê de belavî ne û xestiya madeya bingehîn a matrîksê zêde ye. Madeya bingehîn a bi şêweyî jelatîn bi rîşalên proteînî tê zeximkirin. Lê rêjeya rîşalan ji rîşalên bestereşaneya şidî kêmtir e. Rîşalên kolojen li gel rîşalên qayişokî û torî, di nav matrîksê de bi awayekî sist û hevdûr cih digirin. Ev rewş ji bo lûleyên xwînê, demar û pêkhateyên din cih dabîn dike.[13]

Çemînbariya bestereşaneya sist zêde ye.[14] Hema di hemû beşen laş de bestereşaneya sist heye, lê bi taybetî li derûdora lûleyên xwînê û lîmfê de, di coga herisê de, di navbera masûlkeyan de bestereşaneya sist zêde ye û qayîmî û qaîşokiyê dabîn dike.[15]Bi gelemperî, rûkeşeşane xurekên xwe ji bestereşaneya sist dabîn dikin.

Di salên berê de bestereşaneya sist, wekî bestereşaneya torî (bi înglîzî: reticular), bestereşaneya çewrî (bi înglîzî: adîpose tissue) û bestereşaneya kunkunî (bi înglîzî: areolar) dihat polenkirin. Lê êdî bestereşaneya çewerî wekî liqek besterşaneya taybet tê hesibandin. Bestereşanaya kunkinî û torî jî di nav bestereşaneya sist de tên nîşankirin. Hin caran li dewsa bestereşaneya sist, peyva bestereşaneya kunkinî jî tê bikaranîn.

Bestereşaneya şidî

Di besterşaneya şidî de rîşal gelek zêde ne.

Besterşaneya şidî hin caran wekî besterşaneya rîşalî (bi înglîzî: fibrous connective tissues) jî tê navkirin.[5]Di matrîksa bestereşaneya şidî de rêjeya madeya bingehîn kêm e û rîşalên kolojen gelek in, loma bestereşaneya şidî qayîm (zexim) e.[16]

Li gor bestereşaneya sist, di bestereşaneya şidî de xestiya (çîrî) rîşalan gelek zêde ye. Dibe ko rîşalên bestereşaneya şidî bi awayekî rêkûpêk bin. Wekî mînak, di jê (bi înglîzî: tendon) û besteran (bi înglîzî: ligaments) de rîşal bi paralelê hev dirêj dibin. [17] Jê, masûlkeyan bi hestî ve girê didin, bester hestiyê bi hestiyek din ve girê didin.[3]

Di hin corên bestereşaneya şidî de rîşal bi awayekî bêrêkûpêk cih digirin. Di bestereşaneya şidî ya bêrêkûpêk de rîşal rêzkirî nîn in, bi awayekî serbest di matrîksê de cih digirin. Bi vî awayî şane dikare di her arasteyê de bergirî û qayîmî dabîn bike. Wekî mînak, rîşalên çîna dermîs a çerm û rîşalên perdeya dil (perîkardiyum), bergê gurçik û bergê masûlkeyan.

Di hin besterşaneyên şidî de mêjera rîşalên qayişokî zêde ye, ji vê şaneyê re tê gotin bestereşaneya qayişokî. Di laş de bi taybetî cihên ko firehbûn û tengbûn li dû hev rû didin de bestereşaneya qayîşokî heye. Wekî mînak şaneyên pişikê û xwînberên sereke ji vê şaneyê lixwe digirin.[9]

Bestereşaneya taybet

Şaneya çewrî, kirkirk, hestî, xwîn û lîmf corên bestereşaneya taybet in. Her yek ji van şaneyan li gor erkê xwe hatine guncandin, loma şikil û pêkhateya xane û matrîksa van şaneyan ji hev cuda ne.[7]

Bestereşaneya çewrî

Di xaneyên çewriyeşaneyê de çewrî tê embarkirin.

Bestereşaneya çewrî di çewriyexaneyên (bi înglîzî: adipocytes-adipose cells) nav matrîksîde de çewrî (rûn) embar dikin. Çewriyexane jî ji fîbroblstan çêdibin. Rîşalên çewriyeşaneyê gelek hindik e.[5]

Çewriyeşane du cor in, çewriyeşaneyên spî û çewriyeşaneyên qehweyî. Xaneya çewriyeşaneya spî dilopek çewrî, ya çewriyeşaneyên qehweyî jî çendan dilopên çewrî embar dikin. Rêjeya karlêkên metabolî di çewriyexaneyên qehweyî de li gor yên spî, hê zêdetir in. Çewriyeşaneya qehweyî di laşên nûza (pitik) de hê pirtir e.[15]

Şaneya çewrî wekî mîna balîfek, endamên laş ji darbeyên hawirdorê û sermaya hawirdorê diparêze. Ji bo dabînkirina enerjiyê, bestereşaneya çewrî wekî çavkaniya xurekê tê bikaranîn. Gava pêdivî bi enerjiyê heye, çewriyexane trîglîserîdê hildiweşîne û asîdên rûnê berdide nav xwînê.[12]

Xaneyên çewriyeşaneyê nikarin dabeş bibin. Ango hejmara xaneyên çewrî di laşê mirov de hema sabît e. Gava mirov qelew dibe hejmara xaneyên çewriyeşaneyê zêde nabe, lê qebareya xaneyê bi dilopa rûn zêde dibe, xane diwerime û gir dibe. Bi xerckirina dilopên rûnê, çewriyexane piçûk dibe.[7]

Hormona bi navê leptîn ji aliyê şaneya çewrî ve tê berhemkirin û derdan. Leptîn di mejî de navenda kontola madê (îşteh) rêk dixe. Şaneya çewrî herî zêde di binê çermê mirov de, li derdora gurçikan de û li ser rûyê dil de heye.[10]

Bestereşaneya kirkirk

Qayimiya kirkirkê ji ber rîşlên kolojenê ye.

Şaneya kirkirk û şaneya hestî cora bestereşaneya palpişt (bi înglîzî: supportive connective tissue) a besterşaneya taybet in. Şaneya kirkirk (bi înglîzî: cartilage tissue) ji xaneyên kondrosît (bi înglîzî:chondrocytes) û matrîksa nîvçereq a lastîkî pêk tê. Qayimiya kirkirkê ji ber rîşlên kolojenê ye. Rîşalên kolojen ji aliyê kondrosîtan ve tên çêkirin û di matrîksê de cih digirin. Xaneyên kirkirkê di matrîksê de, di nav kelênên piçûk de cih digirin, ji van kelênan re tê gotin lakun (bi înglîzî: lacunae). Dibe ko lakun yek, du an jî çar xaneyan lixwe bigire. Di şaneya kirkirk de lûleyên xwînê, lîmf û demar tune ne. Xaneyên kirkirkê (kondrosît) xurek û oksîjenê bi difuzyonê ji matrîksê dabîn dikin.[9]

Bestereşaneya hestî

Şaneya hestî bestereşaneya herî req e. Endamên laş ji ziyanên hawirdorê diparêze, destek dide laş, xaneyên xwînê çêdike û hin mîneralan embar dike.[4]

Matrîksa şaneya hestî req e û bi gelemperî rîşalên kolojenê lixwe digire. Rîşal di nav madeya bingehîn a mîneralbûyî de noqbûyî ne. Madeya bingehîn a hestiyeşaneyê bi ekserî ji kalsiyum fosfatê pêk tê. Xaneyên hestî (bi înglîzî: osteocytes) jî wekî mîna xaneyên kirkirkê, di nav lakun de cih digirin. Şaneya hestî do cor in, hestiyeşaneya pitew (bi înglîzî: compact bone tissue) û hestiyeşaneya isfencî (bi înglîzî: spongy bone tissue). Di besterşaneya hestî de lûleyên xwînê û demar hene.[18] Loma di rewşa bîrîndarbûn an jî şikestina hestiyan de, bi gelemperî di demek kurt de hestî baş dibin.[4]Hestiyên mirov bi kiryara hestîbûnê ji kirkirkê çêdibin.

Bestereşaneya xwîn

Şaneya xwîn û şaneya lîmf cora bestereşaneya herikbar (bi înglîzî: fluid connective tissue) a bestereşaneya taybet in. Plazmaya xwînê, matrîksa şaneya xwînê ye. Di matrîksê de li dewsa rîşalan, proteînên rîşalê cih digirin, madeya bingehîn jî şileya xwînê ye. Xaneyên xwînê di nav plazmayê de cih digirin. Xurek, xwê, gaz, hormon û madeyên paşmayî di nav plazmayê de tên guhaztin. Xaneyên şaneya xwînê, xirokên sor û xirokên spî ne. Herwisa perikên xwînê jî di nav plazmayê de cih digirin.[6]Xaneyên xwînê ji aliyê moxê hestî ve tên çêkirin. Xirokên sor oksîjenê ji pişikan diguhazîne tevahiya laş. Xirokên spî ji bo dabînkirina bergiriya laş kar dikin. Perikên xwînê jî di dema birîndarbûnê de di karlêkên xwînmeyînê de cih digirin.[4]

Bestereşaneya lîmf

Lîmf matrîsek şile û xirokên spî lixwe digire. Lîmfeşane hin molekul û şileyê ji valahiya navbera xaneyan werdigire û bi navbeynkariya lûleyên lîmfê heta dil diguhazîne û tevlî xwînê dike. Şaneya lîmfê bo avakirina bergiriya laş kar dike. Herwisa çewriyên di rûviyan de hatine mijîn. bi şaneya lîmfê tê guhaztin bo xwînê.

Girêdanên derve

Çavkanî

  1. ^ Ireland, K. A. (2010). Visualizing Human Biology (3rd ed.). Hoboken, NJ: John Wiley & Sons.
  2. ^ Starr, C. (2007). Biology:concepts and applications (7th ed.). Boston, MA: Cengage Learning.
  3. ^ Jump up to:a b Starr, C., & McMillan, B. (2010). Human Biology (8th ed.). Pacific Grove, CA: Brooks/Cole Publishing Company.
  4. ^ Jump up to:a b c d e Betts, J., Desaix, P., Johnson, E., Johnson, J., Korol, O., & Kruse, D. et al. (2017). Anatomy & physiology. Houston, Texas: OpenStax College, Rice University,
  5. ^ Jump up to:a b c Rye, C., Wise, R., Jurukovski, V., Desaix, J., Choi, J., & Avissar, Y. (2017).Biology. Houston, Texas : OpenStax College, Rice University,
  6. ^ Jump up to:a b c McKinley, M., & O'Loughlin, V. (2011). Human Anatomy (3rd ed.). New York, NY: McGraw-Hill
  7. ^ Jump up to:a b c Losos, J., Mason, K., Johnson,G., Raven, P., & Singer, S. (2016). Biology (11th ed.). New York, NY: McGraw-Hill Education.
  8. ^ Cullen, K. E. (2009).Encyclopedia of Life Science. Newyork: Facts On File, Inc
  9. ^ Jump up to:a b c d Solomon, E., Martin, C., Martin, D., & Berg, L. (2015).Biology. Stamford: Cengage Learning.
  10. ^ Jump up to:a b Mader, S., & Windelspecht, M. (2017). Human Biology (15th ed.). New York, NY: McGraw-Hill Education.
  11. ^ "Blue Histology – Connective Tissues". https://www.lab.anhb.uwa.edu.au/mb140/CorePages/Connective/Connect.htm]School of Anatomy and Human Biology - The University of Western Australia
  12. ^ Jump up to:a b Reece, Jane B. Campbell Biology : Jane B. Reece ... [et Al.]. 9th ed., Boston, Ma, Benjamin Cummings, 2011.
  13. ^ Fox, Stuart Ira.Human Physiology. McGraw-Hill Education, 2016.
  14. ^ Brooker, R., Widmaier, E., Graham, L., & Stiling, P. (2017). Biology (4th ed.).
  15. ^ Jump up to:a b Waugh, A., Grant, A., Chambers, G., Ross, J., & Wilson, K. (2014).Ross and Wilson anatomy and physiology in health and illness (12th ed.). Edinburg: Elsevier.
  16. ^ Johnson, L. G. (1987). Biology. Dubuque, Iowa: Wm. C. Brown.
  17. ^ Kamrani P, Marston G, Arbor TC, et al. Anatomy, Connective Tissue. [Updated 2023 Mar 5]. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2025 Jan-. Available from: [1]
  18. ^ SEER Training Modules, Module Name. U. S. National Institutes of Health, National Cancer Institute. 25.04.2025 [2].
at No comments:
Labels: , , , , , ,

2025/02/25

Konjugasyona bakteriyan

 

Ji aliyê bakteriya daner ve bi navbeynkariya pîlusan, guhaztina kopiyek plazmîdê bo bakteriya wergir, wekî konjugasyon (bi înglîzî: conjugation) tê navkirin.[1]

Bakterî bi pirbûna nezayendî zêde dibin, loma di rewşa asayî de xaneyên keç, kopiyên makexaneyê ne, ango bi dabeşbûna nîvekî, di bomaweya bakteriyan de guherîn rû nade. Lê dîsa jî hemû bakterî ne kopiyên hev in, di navbera bomaweya wan de cudahî heye. Ji bo çeşîddariya bomaweyî ya di navbera endamên haman corê bakteriyê, peyva “strain” tê bikaranîn. Wateya strain guherto an jî versiyon e. Wekî mînak, dibe ko guhertoyek E.coli li dij corek dijezindeyî bergirî ava bike, lê dibe ko di guhertoya din a heman cor bakteriyê de, ji bo avakirina bergiriyê gen tune be û ji dermanê dijezîndeyî ziyan bigire.[2]

Ji bo konjugasyonê divê bakteriyek bi yeka din ve bi navbeynkariya pîlusê girêdan ava bike û kopiya plazmîda xwe bişîne wê bakteriyê.

Li gel mutasyonan, yek ji sedemên çeşîdbûna genên ADN-ya bakteriyê jî konjugasyon e. Ji bo konjugasyonê divê bakteriyek bi yeka din ve bi navbeynkariya pîlusê girêdan ava bike û kopiya plazmîda xwe bişîne wê bakteriyê.

Di E.coli de, genên konjugasyonê kod dikin, di plazmîda bakteriyê ya bi navê “plazmîda F” de cih digirin. Ango bakteriyên ko plazmîda F lixwe digirin dikarin bi konjugasyonê, kopiyek plazmîdê bişînin bakteriyek din. Herwisa di xaneya E.coli de pîlusa ji bo konjugasyonê tê çêkirin jî, wekî “pîlusa F” tê navkirin.[3]

Plazmîda xaneya daner (bi înglîzî: donor cell) “wekî plazmîda F+” tê navkirin “F” bi wateya “hokara bipîtî” an jî “hokra F” (bi înglîzî: fertility factor - F factor) tê bikaranîn.[4] Xaneya plazmîd dide xaneyek din, wekî xaneya F+ tê navkirin. Herwiha xaneya plazmîdê werdigire jî wekî xaneya F- tê navkirin.[5] Xaneya F+ hin caran wekî xaneya nêr, xaneya F- jî wekî xaneya mê tên hesibandin. Konjugasyon ne tenê di bakteriyan de lê di arkea û hin xaneyên navikrasteqînan de jî rû dide. Di warê bakterîzaniyê de E.coli ji bo lêkolînan,wekî bakteriya mînak hatiye pejirandin, loma piraniya xebatên derbarê konjugasyonê jî pêşî li ser E.coli yê hatine kirin.[6]


Pêkhateya plazmîdê

Plazmîd parçeyek ADNyê ye û di sîtoplazmayê de bi awayekî serbest cih digire. Di piraniya bakteriyan de plazmîd heye. Herwiha arkea û hin xaneyên navikrasteqîn (êkaryot) jî plazmîd lixwe digirin. Plazmîd jî wekî mîna ADNya kromozomî ya bakteriyê, ji ADNya cotşerîdî pêk tê, bi şêweyî bazinî ye û genên kodkirina proteînan lixwe digire.[7] Ango piraniya bakterî li gel ADNya kromozomî, ADNya plazmîdî jî lixwe digirin. Plazmîd, beyî ko ji aliyê kromozoma bakteriyê ve were kontrolkirin, dikare bi tena serê xwe duhende bibe.[8]

Di xaneya bakteriyê de genên bingehîn ên ji bo geşebûn û pirbûnê, ne di plazmîdê de lê di kromozoma bazinî ya bakteriyê de ne. Ne yek lê bi sedan corên plazmîdên konjugasyonê hene. Ji van plazmîdan, a herî pir li ser xebat hatine kirin, plazmîda F (hokara F) ya E.coli ye.[9]

Di plazmîda bakteriyê de hin genên plazmîdê, bakteriyê ji madeyên jehravî diparêzin, hin gen jî ji bo bêbandorkirina dermanên dijezîndeyî (dijebakterî) kar dikin.[10] Herwiha plazmîd, destpêka duhendebûna ADN-yê (bi înglîzî: DNA replication origin) û çend genên ko guhaztina plazmîdê bo xaneya din rêk dixin jî lixwe digire. Hin genên plazmîdê kodên binebeşên proteînan nin. Binebeşên proteînê li ser parzûna xaneya bakteriyê de pêkhateyek lûleyî ya bi navê pîlus ava dikin ko ji bo guhaztina plazmîdê wekî tunelek kar dike.

Qebareya pilazmidan ne yek e. Plazmîdên herî piçûk bi dirêjiya 1000 cotên bazan in. Plazmîdên herî gir jî ji çendan hezar bazan pêk tên. Bi gelemperî di bakteriyê de plazmîdek gir cih digire, lê dibe ko di hin bakteriyan de ji plazmîdên piçûk, bi dehan plazmîd hebin.[10] Gava bakterî bi dabeşbûna nîvekî pir dibe, li gel kromozoma serekî ya bakteriyê, plazmîda wê jî duhende dibe û bi dabeşbûna bakteriyê, her yek ji xaneyên nû, kopiyek plazmîde lixwe digirin.

Hin taybetmendiyên plazmîdan

  • Plazmîd taybet in bo corek an jî hinek corên bakteriyan.
  • Plazmîd ne di bin kontrola ADN-ya serekî ya bakteriyê de ye, dikare bi tena serê xwe duhende bibe.
  • Plazmîd dikarin bi kromozoma bakteriyê ve yek bibin.
  • Hin plazmîd dikarin genên kromozoma serekî ya bakteriyê bigirin û biguhazînin bo bakteriyek din.
  • Plazmîd bi konjugasyonê tên guhaztin bo xaneyek din.
  • Bi gelemperî plazmîd bi qasî 40 gen lixwe digirin.
  • Plazmîd tenê di nav xaneyê de hene, di derveyê xaneyê de çênabin.[11]

Bikaranîna plazmîdan

Zanyar plazmîdan ji bo klonkirin (kopîkirin), guhertin an jî guhaztina genan bi kar tînin. Plazmîdên bi mabesta teqîkirinê tên bikaranîn, wekî vektor (guhêzker) tên navkirin. Lêkolîner dikarin gen an jî parçeyên ADNyê tevlê plazmîdek bikin, ji vê plazmîdê re tê gotin “plazmîda dubarepekhatî” (bi înglîzî: recombinant plasmid). Bi gelemperî plazmîda dubarepêkhatî dixin nav xaneya bakteriyê. Ji ber ko bakterî bilez dabeş dibe û berê dabeşbûnê, plazmîdê jî duhende dike, di demek kurt de gelek kopiyên plazmîda dubarepêkhatî, tên bidestxistin. Ango bi duhendebûna plazmîdê, hejmara gen an jî parçeya ADNya bi plazmîdê ve hatibûn girêdan, jî pir dibe.

Konjugasyona plazmîda F

 
Gavên konjugasyonê 
1. Xaneya daner pilus çêdike 
2. Di serê pîlusê de proteînên taybet hene, bi alîkariya van propteînan, pîlus bi xaneya wergir ve tê girêdan. Herdu xane tên nezîkê hev. 
3. Zincîrek plazmîdê tê jêkirin, zincîr vedibe û derbasî xaneya wergir dibe. 
4. Di herdu xaneyan de zincîra plazmîdê wekî qalip tê bikaranîn û zincîra temamker tê çêkirin. Xaneya wergir jî êdî dikare pîlus çêbike. Herdu xane jî wekî xaneya daner (F+) tên navkirin.


Di bakteriya daner de plazmîd heye (F+), loma dikare pîlus çêbike. Dirêjiya pîlusek asayî bi qasî 1 mm ye. Di serê pîlusê de, ji bo bi dîwarê xaneya F- ve girê bibe, proteînên taybet hene. Ji ber ko di xaneya F- de plazmîd tune, bakteriya F- nikare pilus çêbike. Xaneya F+, bi pîlusa xwe, xwe bi xaneya F- ve girê dide û xaneyê ber bi xwe ve dikişîne. Bi nezîkbûnê, di navbera herdu xaneyan de tunelek zirav peyda dibe. Berî destpêkirina duhendebûnê, plazmîda xaneya F+ di beşa binê pîlusê ya navpoşê parzûna xaneyê de girê dibe, ev beş wekî pira konjugasyonê tê navkirin. Di navbera xaneyan de çêbûna pireya sîtoplazmî, endonukleazek han dike. Endonukleaz, zincîrek plazmîdê di xala destpêka duhendebûna ADN-yê de jê dike û duhendebûn dest pê dike.[10] Duhendebûna plazmîdê wekî “duhendebûna tilorbûna çerxê” (bi înglîzî: rolling-circle replication) tê navkirin. Her ko plazmîda bazineyî xwe tilor dike, zincîra vekirî ji bazineyî diguhere bo şeweyî xêzî û di nav pîlusê de derbasî xaneya din dibe. Xaneya F+ zincîra nevekirî wekî qalip bi kar tîne, li dewsa zincîra hatî guhaztin ve, zincîrek nû ya temamker çêdike.[6] Bi vî awayî Xaneya F+ disa dibe xwediyê plazmîda du zincîrî. Ango tenê zincîrek plazmîdê tê guhaztin bo xaneya F- û temamkerê zincîrê di xaneyê de tê çêkirin.[10] Bi vî awayî xaneya F- jî dibe xwediyê plazmîdek û êdî wekî xaneya F+ tê navkirin.

Konjugasyona Xaneya Hfr

Bi gelemperî konjugasyona asayî tenê bi guhaztina plazmîdê rû dide. Lê hin caran di konjugasyonê de beşek ji ADN-ya kromozoma bakteriyê jî tê guhaztin. Heke dema konjugasyonê de plazmîda F ya hatiye guhaztin di xaneya wergir de serbest nemîne û têkilê kromozoma xaneya bakteriyê bibe, xaneyek bi ADN-ya dubarepêkhatî peyda dibe û wekî xaneya Hfr tê navkirin. “Hfr” kurtenivîsa “High frequency of recombination” e.[3] Ango xaneya ko dubarehevgirtin (dubaretêkilbûn) bi rêjeyek zêde rû dide.[3]Hfr destnîşan dike ko, xaneyên kromozomên wan bi plazmîda F ve yekbûye, dikarin genên kromozoma xwe, li gor xaneyên din, hê pirtir biguhazînin.[9] Şiyana pirbûnê di xaneya Hfr, ji xaneya F 1000 caran zêdetir e.[11]

Di xaneya hfr de ji ber ko plazmîd tevlê kromozoma bakteriyê dibe, êdî tenê gava ADN-ya kromozomê duhende dibe ew jî duhende dibe. Ango nikare bi tena serê xwe duhende bibe. Lê plazmîd hê jî genên bo konjugasyon û çêkirina pîlusan lixwe digire.[12]

Tevlêbûna plazmîda F bi kromozoma bakteriyê, pêçewane ye, ango xaneya Hfr dikare biguhere bo xaneya F+. Gava plazmîda F ji kromozoma xaneyê cihê dibe, hinek ji genên kromozomê jî bi plazmîdê ve girêdayî dimînin. Plazmîda bi parçeyên ADN-ya xaneyê wekî plazmîda F’ (bi înglîzî: prime plazmid (F’)) tê navkirin. Gava plazmîda F’ bi konjugasyonê tê guhaztin bo xaneya F-, ji ber ko hinek ADN-yên xaneya Hfr jî tê guhaztin, hin beşên genoma xaneya F- dibe diploîd.[12]

Hin caran dibe ko xaneya Hfr kromozoma xwe wekî plazmîdek gir bi kar bîne û hewl bike ko kopiyek kromozoma xwe biguhezîne xaneya F-. Ji ber ko kromozoma xaneya Hfr gelek dirêj e, guhaztin di demek dirêj de rû dide.[3] Heke karê guhaztina kromozomê bênavber bidome, di 100 xulekan de tevahiya kromozoma E.coli-yê tê guhaztin bo xaneya wergir.[12] Lê pîlusa navbera herdu xaneyan ji bo demek dirêj nikare xaneyan bi hev ve bigire, loma bi gelemperî ne tevahiya kromozomê, lê hinek ADN-ya xaneya daner bi plazmîda F tê guhaztin bo xaneya F-.

Di konjugasyona xaneya Hfr de pêşî di navbera xaneya Hfr û xaneya wergir de pira konjugasyonê ava dibe. ADN-ya xaneya daner (xaneya Hfr) li nezîkê hokara F+ (plazmîda F) vedibe û dibe zincîrek xêzî. ADN-ya tekzincîrî, ji xaneya daner ber bi xaneya wergir ve tê guhaztin. Guhaztina ADN-yê heta ko xaneya Hfr û xaneya F- ji hev cihê bibin didome. Heta cihêbûna xaneyan, hinek ADN-ya xaneya Hfr dikeve nav xaneya F-. Lê dibe ko tevahiya plazmîda F+ nehatibe guhaztin û hinek beşên wê di xaneya Hfr de mabe, loma xaneya wergir wekî xaneya F- dimîne. Parçeyên ADN-ya Hfr ên nav xaneya F-, têkilê ADN-ya xaneyê dibe. Bi vî awayî di genoma xaneya wergir de, hin gen dibin diploîdî. Di E.coli, Salmonella û Pseudomonas conjugasyona bi xaneyên Hfr rû dide.[11]

Encamên konjugasyonê

Bi konjugasyonê hejmara bakteriyan zêde nabe, loma konjugasyon corek pirbûnê nîn e. Lê bi konjugasyonê, di bomaweya xaneyê de guherîn û çeşîddarî çêdibe, ango konjugasyon hinek dişibe pirbûna zayendî. Li dawiya konjugasyona xaneya F+ de herdu xane jî dibin xaneyên F+

Hebûna plazmîdê ji bo bakteriyê derfet e. Wekî mînak, bakteriyên F+ li dij madeyên jehravî yên wekî cîwa, bakteriyê diparêzin.

Zîndewer bi wergirtina plazmîdê dibe ko bibe xwediyê hin taybetmendiyên nû ko bi eslê xwe xaneya zîndewerê ne hewceyê wan e. Ango genên ko bi plazmîdê derbasî bakteriyê bûne dibe ko ji bo demek bêkêr bin. Lê dibe ko bi guherînên hawirdorê, xane ji hebûna wê genê sûd bigire. Wekî mînak, di rewşa asayî de bakterî rastê dermanên dijebakterî (dijezîndeyî) nayên, loma ne hewce ye ko bakterî xwediyê genênên taybet bin ko li dij van dermanan proteîn berhem bikin û bergirî ava bikin. Lê gava bakterî bi dijebakterî ve rûbirû dimîne, heke di plazmîdê de genên kodkirina proteînên bo bêbandorkirina dijebakterî hebe, derfeta bakteriyê çêdibe ko berxwe bide.[5]

Girêdanên derve

Çavkanî

  1. ^ Rye, C., Wise, R., Jurukovski, V., Desaix, J., Choi, J., & Avissar, Y. (2017).Biology. Houston, Texas : OpenStax College, Rice University,
  2. ^ Brooker, R., Widmaier, E., Graham, L., & Stiling, P. (2017). Biology (4th ed.).
  3. ^ Jump up to:a b c d Parker, N., Schneegurt, M., Tu, A. T., Forster, B. M., & Lister, P. (2016). Microbiology. Houston, Texas: Rice University.
  4. ^ Hartl, D. L., & Jones, E. W. (1998). Genetics: Principles and analysis. Sudbury, MA: Jones and Bartlett. ISBN 0-7637-0489-X
  5. ^ Jump up to:a b Losos, J., Mason, K., Johnson,G., Raven, P., & Singer, S. (2016). Biology (11th ed.). New York, NY: McGraw-Hill Education.
  6. ^ Jump up to:a b Reece, Jane B. Campbell Biology : Jane B. Reece ... [et Al.]. 9th ed., Boston, Ma, Benjamin Cummings, 2011.
  7. ^ Linda Bruslind, (2019) General Microbiology. Oregon State Universuty Corvallis, OR. ISBN 978-1-955101-17-2
  8. ^ Starr, C. (2007). Biology:concepts and applications (7th ed.). Boston, MA: Cengage Learning.
  9. ^ Jump up to:a b Talaro, K.P. and Chess, B. (2012) Foundations in microbiology. 8 th. New York: McGraw-Hill. ISBN 978-0-07-337529-8
  10. ^ Jump up to:a b c d Hartwell, L. and Al, E. (2017) Genetics : from genes to genomes. Toronto: Mcgraw-Hill Education.
  11. ^ Jump up to:a b c Trivedi, P.C., Pandey, S. and Bhadauria, S. (2010) Text book of microbiology. Jaipur: Aavishkar.
  12. ^ Jump up to:a b c Hogg, Stuart (2005) Essential microbiology. New York : Wiley, 2005.


at No comments:
Labels: , , , , ,
Subscribe to: Posts (Atom)