Xaneya riwekan

 

Xaneya riwekan (bi înglîzî: plant cell) yekeya bingehîn a hemû endamên cîhana riwekan e. Hemû şane û endamên riwekê ji xaneyên riwekê pêk tên. Di şaneyên riwekan de li gor cih û erkê wan, xaneyên riwekan cor bi cor in. Di riwekê de xaneyên riwekê bi gelemperî ne bi tena serê xwe lê di pêkhateya şaneyan de cih digirin.

Taybetmendî

Xaneya riwekan yekeya bingehîn a hemû endamên cîhana riwekan e.

Xaneyên riwekan jî wekî mîna xaneyên ajalan, xaneyên navikrasteqîn (êkaryotî) in. Ango navik û endamokên bi parzûn pêçayî lixwe digirin. Herçiqas gellek taybetmendiyên hevbeş ên xaneyên ajalan û riwekan hebin jî, xaneyên riwekan hin endamok û pêkhateyên taybet jî lixwe digirin.^[1]

Di xaneyên riwekan de jî wekî mîna xaneyên ajalan, endamokên wekî mîtokondrî, retîkûlûma endoplazmî, rîbozom, heybera Golgî hene. Herwisa di xaneyên ajal û riwekan de parzûna xaneyê, sîtoplazma û navik jî pêkhateyên hevbeş in. Lê hin endamok û pêkhateyên xaneyên rîwekan ji xaneyên ajalan cuda ne. Diwarê xaneyê, kloroplast û hin plastîdên din, û vakuolek gir a navendî di xaneyên riwekan de cih digirin lê di xaneyên ajalan de ev pêkhate tune ne.^[2]

Di hemû xaneyên riwekan de parzûna xaneyê ji aliyê derve, bi dîwarê xaneyê (bi înglîzî: cell wall) ve pêçayî ye. Dîwarê xaneyê riwekan, bi piranî ji selulozê pêk tê. Ji xeynî riwekan, bakterî û karok jî dîwarê xaneyê lixwe digirin, lê dîwarê xaneyê yê xaneya bakteriyê ji peptîdoglîkanê, yê karokan jî ji kîtînî pêk tê. Herwisa xaneyên kevzan jî dîwarê xaneyê lixwe digirin û pêkhateya diwarê xaneyê wan dişibe yê rîwekan. Dîwarê xaneyê ji bo xaneya riwekê, palpiştî û qayîmî dabîn dike.^[1]Herwisa dîwarê xaneyê pestoya turgor a xaneya riwekê jî dabîn dike.^[3]

Xaneyên riwekan bi hebûna kloroplastan ji gelek xaneyên din cuda xuya dibin. Li gel xaneya riwekan, xaneyên kevzan jî kloroplast lixwe digirin. Kloroplast corek plastîdan e ko karlêkên fotosentezê di nav wê de rû didin.^[3] Ne di hemû xaneyên riwekan de, lê tenê di hin xaneyên di beşên kesk ên riwekê de kloroplast heye. Hin xaneyên riwekan jî ji bilî kloroplastan an jî li dewsa kloroplastan plastîdên din ên wekî kromoplast û lêkoplast lixwe digirin.^[1]

Yek ji taybetmendiyên din ên xaneyên riwekan, hebûna yek an jî zêdetir vakuolen mezin in.Vakuol mina kîsik in, lê vala nîn û bi şileya xaneyê tîjî ne. Şileya xaneyê bi gelemperî ji av, xwê û şekiran pêk tê. Xestiya şileya nav vakuolan ji xestiya sîtoplazmayê zêdetir e. Xaneyên pêgihîştî bi gelemperî vakuolek mezin lixwe digirin. Xaneyên ciwan dibe ko çendan vakuolên piçûk lixwe bigirin. Di xaneya riwekê de vakuol bi gelemperî wekî endamoka embarkirinê kar dikin. Herwisa vakuol qebare û pestoya turgorî ya xaneya riwekê jî rêk dixin.

Hemû endam û şaneyên riwekê ji gorankariya çar cor xaneyên riwekê pêk tên; xaneya merîstemî, xaneya parenkîma, xaneya kollenkîma û xaneya sklerenkîma.

Xaneyên merîstemî

Geşebûn, peresîn û nûbûna riwekê bi dabeşbûn û gorankariya xaneyên merîstemî rû dide.

Çavkaniya hemû corên xaneyên riwekan, xaneyên merîstemî (bi înglîzî: meristematic cells) yên neguncandî ne. Evan xaneyan wekî xaneyên bineretî (bi înglîzî: stem cells) yên ajalan in. Ango hemû xane û şaneyên reg, qed, pel, kulîlk û berên (tov û mêwe) riwekê bi gorankariya xaneyên merîstemî peyda dibin.^[4] Xaneyên merîstemî xaneyên zindî ne û dikarin hertim dabeş bibin. Her ko xaneyên merîstemî dabeş dibin, hinek ji xaneyên nûçêbûyî diguherin bo xaneyên din ên riwekê. Hinek xaneyên nûçêbûyî jî wekî xaneyên merîstemî dimînin û dabeşbûna xaneyê didomînin. Ango geşebûn, peresîn û nûbûna riwekê bi dabeşbûn û gorankariya xaneyên merîstemî rû dide.

Xaneya merîstemî bi qebareya piçûk e, tenê dîwarê seretayî yê xaneyê heye û diwarê xaneyê tenik e. Vakuolên xaneyên merîstemî piçûk in an jî qet tune ne. Xestiya sîtoplazmaya xaneyên merîstemî zêde ye û tevahiya xaneyê dagir dike. Di nav sîtoplazmayê de, li dewsa plastîdên pêgihîştî yên wekî kloroplast û kromoplastan, pêşengên plastîdan ên bi navê proplastîd cih digirin.

Xaneyên parenkîma

Penîbirgeha pelê di bin mîkroskobê de 400 car hatiye mezinkirin. Di bin rêza xaneyên rûpoş de xaneyên parankîma yên bi kloroplast cih digirin

Di şaneyên seretayî yên riwekan de herî zêde xaneyên parenkîma (bi înglîzî: parenchyma cells) hene.^[5] Di xaneyên parenkîma yên pêgihîştî de, diwarê xaneyê yê seretayî heye. Ev diwar li gor diwarê xaneyên din ên wekî kolenkîma û sklerenkîma, hê teniktir e û qayîşokî ye. Di piraniya xaneyên parenkîmayê de dîwarê duyemîn çênabe. Di xaneyên pêgihîştî de vakuolek navendî cih digire.

Piraniya karlêkên metabolî, çêkirin û embarkirina madeyên endamî yên riwekê, û embarkirina avê ji aliyê xaneyên parenkîma ve tên birêvebirin. Wekî mînak, fotosentez di kloroplastên xaneyên parenkîma yên pel û hin qedan de rû dide.

Parenkîmayên kloroplast lixwe digirin û fotosentez dikin, wekî klorenkîma (bi înglîzî: chlorenchyma) tên navkirin.^[6]

Xaneyên parenkîma di reg, qed û pelan de bi gelemperî valahiya navbera şaneya rûpoşê û şaneya lûleyî tijî dikin.

Di qed û regê riwekan de hin xaneyên parenkîma plastîdên bêreng lixwe digirin, evan plastîdan ji bo embarkirina xurekên endamî yên wekî nîşa, çewrî û proteîn tên bikaranîn. Hin xaneyên parankîma jî wekî xaneyên derdanî kar dikin, bi berhemkirin û derdana hin madeyan, bergiriya riwekê dabîn dikin. Xaneyên parenkîma yên pêgihîştî zindî ne.

Beşên nerm ên mêweyan (fêkî) bi gelemperî ji xaneyên parenkîma pêk tên. Di bin hin şert û mercan de xaneyên parenkîma dikarin dabeş bibin û biguherin bo corek xaneyên din ên riwekê. Wekî mînak dema birîndarbûnê de xaneyên parenkîmî cihê birîne baş dike.^[7] Her wiha dibe ko ji xaneyek parenkîmî bi çandina şaneyê, riwekek nû were çêkirin.

Xaneyên kollenkîma

Birgeha penî ya xaneyên kolenkîma di bin rêza xaneyên rûpoş (epidermîs) de. (Rêza xaneyên rûpoş li aliyê çepê ye)

Xaneyên kolenkîma (bi înglîzî: collenchyma cells) bi gelemperî xaneyên zirav û dirêj in. Li gor xaneyên parenkîma, dîwarê xaneyê di xaneyên kollenkîma de hê stûrtir e, li gel selulozê pektîn jî lixwe digire. Stûriya diwarê seretayî ya xaneyê bi awayekî ne yeksan e, di hin beşan de stûriya dîwar hê pirtir e. Xaneyên pêgihîştî zindî û qayişokî ne. Xaneyên kollenkîma ji gorankariya xaneyên parenkîmayê peyda dibin. Dibe ko hin xaneyên kollenkîma xwediyê kloroplastan bin. Erkê bingehîn ê xaneyên kollenkîma, palpiştkirina qed û pelên riwekê ye.^[7]Bi taybetî di bistîkên pel û mêweyan de, di qedê gihayan de xaneyên kolenkîma zêde ne.

Xaneyên sklerenkîma

Panîbirgeha xaneyên sklerenkîmayê yên rîşalî di bin mîkroskobê de.

Xaneyên sklerenkîma (bi înglîzî: sclerenchyma cells) jî wekî mîna xaneyên kolenkîma palpiştî didin riwekê. Lê xaneyên sklerenkîma neqayişokî ne û gelek req in. Li gel dîwarê seretayî, xaneyên sklerenkîma dîwarê duyemîn jî lixwe digirin. Dîwarê duyemîn ê xaneyê stûr e û gellek ligînin lixwe digire.^[7]

Xaneyên sklerenkîma yên pêgihîştî mirî ne. Berî ko xane bimire, xane dîwarê duyemîn jî ava dikin. Her çiqas xane mîrî be jî dîwarê duyemîn e xaneyê, mîna peykerek palpiştî dide riwekê. Bi gelemperî xaneyên sklerenkîma di riwekê de beşen ko geşebûn û dirêjbûn rawestiyayê de çêdibin.

Xaneyên sklerenkîma du cor in; sklereîd û rîşal. Qalikê dendikên mêweyan û bergê tovan bi hebûna xaneyên sklereîd req dibin û tovê diparêzin. Qalika zexm û req a kakilê guzê dipêçîne, gelek sklerenkîma lixwe digire.^[8] Rîşalên xaneyên sklerenkîma dirêj û zirav in. Rîşal di riwekê de mîna gurzek deziyan dirêj dibin. Rîşal palpiştî û qayîmî dide riwekê.^[6] Di pîşesaziyê de rîşalên riwekê ji bo çêkirina werîs û cil û bergan tê bikaranîn.

Girêdanên derve

• Ferhenga Biyolojiyê

Çavkanî

1. ^ ^{Jump up to:a b c} The Editors of Encyclopaedia Britannica. "plant cell". Encyclopedia Britannica, 29 Aug. 2025, [1]. Accessed 25 September 2025.
2. ^ Rye, C., Wise, R., Jurukovski, V., Desaix, J., Choi, J., & Avissar, Y. (2017).Biology. Houston, Texas : OpenStax College, Rice University,
3. ^ ^{Jump up to:a b} O'Connor, C. M. & Adams, J. U. Essentials of Cell Biology. Cambridge, MA: NPG Education, 2010
4. ^ Lindsay, Penelope; Swentowsky, Kyle W.; Jackson, David (January 2024). "Cultivating potential: Harnessing plant stem cells for agricultural crop improvement". Molecular Plant. 17 (1): 50–74. Bibcode:2024MPlan..17...50L. doi:10.1016/j.molp.2023.12.014. ISSN 1674-2052. PMID 38130059.
5. ^ Losos, J., Mason, K., Johnson,G., Raven, P., & Singer, S. (2016). Biology (11th ed.). New York, NY: McGraw-Hill Education.
6. ^ ^{Jump up to:a b} Johnson, L. G. (1987). Biology. Dubuque, Iowa: Wm. C. Brown.
7. ^ ^{Jump up to:a b c} Reece, Jane B. Campbell Biology : Jane B. Reece ... [et Al.]. 9th ed., Boston, Ma, Benjamin Cummings, 2011.
8. ^ Postlethwait, J. H., & Hopson, J. L. (2006). Modern Biology. NY, United states: Holt Rinehart & Winston.

Serxes

 

Here nagîvasyonê

Here lêgerînê

Serxes riwekên lûleyî û bêtov in.

Serxes (bi înglîzî: fern) navê gelemperî yê komek riwekên lûleyî û bêtov ên cîhana riwekan e ko di liqê piterofîta (Pterophyta) de tên polenkirin.

Serxes kulîlk û mêwe berhem nakin, spor çêdikin. Gurza lûleyên ko ji şaneya niyan (bi înglîzî: phloem) û şaneya darik (bi înglîzî: xsilem) pêk tê, lixwe digirin. Ji bo veguhaztina av û xurekemadeyan, şaneya lûleyî (bi înglîzî: vascular tissue) tê bikaranîn. Bi navbeynkariya şaneya lûleyî, av û xurekemade ji regan heta pelan, ji pelan heta hemû beşên riwekê tên veguhaztin.

Beşa riwekzaniyê ya ko li ser serxes û riwekên din ên lûleyî û bêtov xebat dike, wekî piterîdozanî (bi înglîzî: pteridology) tê navkirin.

Piraniya serxesan bi şêweyî devî ne, lê serxesên darîn (darokî) jî hene. Di jingehê de di nav riwekên bêtov ên lûleyî de bi qasî 11000 coran, herî zêde serxes cih digirin. Bi xebatên di van salên dawî de hatiye destnîşankirin ko serxes xizmên herî nezîk ên riwekên tovdar in.^[1]Gelek serxesên tropikî di darîstanên baranê de xwe li ser qed û liqên riwekên din de girê didin û geşe dibin. Lê serxes mişexwer nîn in û ji riwekê xurek nagirin, xurekên xwe bi fotosentezê dabîn dikin.^[2] Serxes li deverên germ û şêdar de hê baştir dijîn. Lê li ser rûyê erdê, ji bilî parzemîna Antartîkayê li her deverên cihanê de gelek corên serxesan dijîn.Bi gelemperî serxes di jingehên hênik, sîdar û şêdar de hê baştir dijîn.

Pirbûn û çerxa jiyana serxesan

Serxes bi dordariya nifşan pir dibe. Ango di çerxa jiyana serxesê de pirbûna zayendî û pirbûna nezayendî li dû hev rû didin. Di nifşa sporofîtî de riwek xwediyê qedê rîzomî (bi înglîzî: rhizome) û pelên serxesî (bi înglîzî: fronds) û reg in. Di dordariya nifşan (metagenez) de nifşa sporofîtî zal e. Nifşa gametofîtî, piştî pirbûna zayendî di demek kurt de dimire. Nifşa sporofîtî û nîfşa gametofîtî ya serxesan, herdu jî dikarin fotosentez bikin.^[1]

Serxesên ko em li darîstan û jingehê de dibînin, serxesên sporofît in. Nifşa sporofîtî ya serxesê ji reg, qed û pelan pêk tê.

Nifşa sporofîtî bi pirbûna zayendî peyda dibe. Nifşa gametofîtî jî bi pirbûna nezayendî, ango bi zîldana sporek çêdibe. Spor di spordankan de tên berhemkirin. Spordankên serxesê, bi awayî guşî, li ser rûyê binî yê pelên serxesê de, di nav pêkhateyên bi navê sorus (bi înglîzî: pirjimar; sori, yekjimar; sorus) de cîh digirin.^[2]Di her spordankekî de ji makexaneya sporan, bi dabeşbûna miyozî sporên haploîdî tên berhemkirin. Spor ji nifşa sporofîtî ya serxesa pêgihîştî belavê hawirdorê dibin. Piraniya corên serxesan tek corek spor berhem dikin.^[3]Di jîngehek guncav de spor zîl didin, ji her sporek, bi dabeşbûna mîtozî gametofîtek firexaneyî ya haploîdî peyda dibe.^[1]Her gametofîtek endamên çêkerê sperman ên bi navê anterîdiyum û endamên çêkerê hêkê yên bi navê arkegoniyum çêdike.

Serxes ji bo veguhaztina sperman avê bi kar tînin. Spermên bikilik û lûlpêçî, bi gelemperî ji anterîdiyuma gametofîtek, ber bi arkegoniyuma gametofîta nêzê wê, di nav perdeya avê de avjenî dikin. Gava sperm digihîje arkegoniyumê, hêkê dipitîne û zîgota dîploîdî bi dabeşbûna mîtozî diperise bo embriyoya firexaneyî (sporofîta negihîştî). Di vê qonaxê de embriyoya sporofîtê bi gametofîtê ve girêdayî ye û xurekên xwe ji wê dabîn dike. Her ko sporofît geşe dibe û diperise, gametofît diçilmise, piçûk dibe û dawiya dawî dimire. Bi mirina gametofîtê (protalus), sporofît êdî bi tena serê xwe djiî.^[4] Bi gelemperî di navbera sperm û hêka heman gametofîtê de pîtîn rû nade. Di piraniya gametofîtan de hêk û sperm di demên cuda de tên berhemkirin. Loma heka ji gametofîtek bi sperme gametofîdek din ve tê pîtandin.^[3] Arkegoniyuma firexaneyî, dema geşebûn û peresînê de, embriyoyê diparêze.^[1]

Bi gelemperî sporofîta serxesan, riweka pirsalî ye (gelek salan dijî) û dikarin bi pirbûna vejetayî jî zêde dibin. Qedê rîzomî di bin erdê de mîna regan şax didin û sporofîtên nû çêdibin. Ji ber ko sporofîtên nû bi pirbûna nezayendî çêdibin, hemû sporofîtên nû kopiyên hev in.^[5]

Nifşa sporofîtî

Serxesên ko em li darîstan û jingehê de dibînin, serxesên sporofît in. Nifşa sporofîtî ya serxesê ji reg, qed û pelan pêk tê. Xaneyên sporofîtê dîploîdî ne, ango her kromozom bi cotî ne, ferek ji hêkê, fera a din jî ji spermê tê. Sporên sporofîtê haploîdî ne.^[5]

Serxes bi dordariya nifşan pir dibe. Ango di çerxa jiyana serxesê de pirbûna zayendî û pirbûna nezayendî li dû hev rû didin.

Di nifşên sporofîtî de qebareya hin serxesan dibe ko bi qasî santîmetreyek piçûk be an jî dibe ko hin serxes bi bilindahiya bi qasî 25 metreyan mezin bin.^[2] Wekî mînak, tîreya serxesa avî ya bi navê Azolla pinnata ji santîmetreyek piçûktir e. Herwisa di serxesen darî (bi înglîzî: tree ferns) de dirêjiya riwekê dibe ko ji 24 metreyan zêdetir be û dirêjiya pelên wê jî bi qasî 5 metreyan be.^[1]

Di nifşên sporofîtî yên serxesan de qed bi gelemperî di bin erdê de bi berwarkî dirêj dibe û wekî qedê rîzomî an jî bi kurtî rîzom (bi inglîzî: rhizome) tê navkirin. Di hin corên serxesan de, wekî mînak, di serxesên darî de, qed ne di bin erdê de lê li ser rûyê erdê, ber bi jor ve bi awayekî stûnî dirêj dibin.^[6] Pelên serxesê jî (bi înglîzî: fronds) ji serê qedê rîzomî dirêj dibin. Di destpêkê de pelên serxesê mîna zembûreka saetê bi şidî badayî ne.^[7] Pelên badayî bêyî ko tu ziyan bigihîje wan, axê diqelişînin, bi silametî derdikevin ser rûyê erdê. Li rûyê erdê, pelên badayî yên ciwan vedibin û geşe dibin bo pelên pêgihîştî.^[1]Keman amûrekî muzîkê ye. Serê destiyê kemanê mîna şeytanokê, lûlpêç e, û bi înglîzî wekî “fiddlehead “ ango “serê kemanê” tên navkirin.Pelên ciwan ên serxesê jî dişibin serê destiyê kemanê, loma bi înglîzî pelên badayî û pêçayî yên serxesê wekî “fiddlehead” tên navkirin.

Nifşa gametofîtî

Nifşên gametofîtî yên serxesan bi gelemperî pir piçûk in û tireya wan bi qasî 6 mîlîmetre ye.^[1] Di piraniya corên serxesan de gametofîta pêgihîştî bi qebareya nînoka tiliya mirov e û dişibe dil an jî gurçika bi rengê kesk.Ango ji bo mirov, di jîngehê de dîtina gametofîtê ne hêsan e.

Nifşa gametofîtî bi gelemperî ji bilî navendê, ji çînek xaneyên fotosentezî pêk tê. Gametofît bi nivçeregan (rîzoîd) xwe bi axê an jî bi cihek din ve dibestîne û av û mîneralan dimijne. Ji ber ko lûleyên rîzoîdan tune, rîzoid regên rasteqîn nin in, nîvçereg in.^[1]Endamên zayendê yên nêr û mêyê, li ser rûyê jêr ê gametofîdê de diperisin. Bi gelemperî di gametofîtek de herdu endamên zayendê jî geşe dibe, lê di hin corên serxesan de dibe ko ji gametofîtek tenê endamê mêyê, ji gametofîtek din jî tenê endamê nêrê were çêkirin.

Di gametofîta pêgihîştî de ji endamê nêrê sperm tên çêkirin û berdan. Sperm bi şêweyî lûlpêçî ne, di nav perdeya avê de avjenî dikin û xwe digihînin hêka di nav endamê mêyê.^[8] Pîtîn di endamê mêyê de, ango di arkegoniyumê de rû dide. Gametofît bi ekserî li nezî hev geşe dibin. Sperma ji gametofîtek, bi gelemperî hêka gametofîta nezî xwe dipitîne. Piştî pîtandinê,zîgota dîploîdî geşe dibe û diperise bo embriyoyê. Embriyo pêşengê nifşa sporofîtî ye. Pelên hûrik ên sporofîta ciwan ji binê gametofîtê derdikevin û ber bi rûyê erdê ve dirêj dibin.Di serxesan de nifşa gametofîtî, zîndewerek fotosentezî û xwejîn (bi înglîzî: autotroph) e. Gelemperiya corên serxesn de nifşa gametofîtî dikare bi tena serê xwe bijî. Lê hin serxesên gametofît neçar in ko bi karokan re hevkariyê bikin.

Polenkirin

Serxesên gezikî (bi înglîzî: whisk ferns), gihayên dûvê hespê (qedqedok) (bi înglîzî: horsetails) û serxes di cîhana riwekan de di liqê piterofîta (Pterophyta) de tên polenkirin.^[9] Endamên vê liqê riwekên lûleyî ne û bêtov in.

Jîngehzanî

Di deverên tropîkal, li darîstanên baranê û deverên hênik de, serxes riwekên herî belavî yên daristanên sîdar û şêdar in.^[5] Hin corên serxesan li ser ax, hin cor li ser kevir û zinaran, hinek corên serxesan jî li ser daran de geşe dibin û diperisin. Bi gelemperî serxes di deverên tropîk, li darîstanên baranê de, li ser qed û liqên daran de geşe dibin.

Riwekên ko riwekek din ji bo destekê bikar tînin û li ser wê riwekê geşe dibin, wekî riwekên epîfît (bi înglîzî:epiphyte) tên navkirin. Serxes, hezaz, orkîde (bi înglîzî: orchid) mînak in bo riwekên epîfît. Riwekên epîfît mişexwer nîn in û fotosentez dikin. Av û mîneralên xwe ji ava baranê dabîn dikin.^[5]Serxes dikarin di jingehên sîdar de jî bi awayekî serkeftî fotosentez bikin.

360 heta 300 mîlyon sal berê, di dema serdema karbonîferê (bi înglîzî: carboniferous period) de, piraniya daristanên Ewrasya (bi înglîzî: Eurasia) û Amerîkaya Bakur ji serxesan û riwekên din ên lûleyî û bêtov pêk dihat. Her ko riwek mirin û ketin erdê, di jingehên avzê de noq bûn. Serxes di nav avzê de bi temamî neriziyan û nehatin hilwêşandin. Paşmayiyên serxes û riwekên din bi sed hezar salan li ser hev berhev bûn û çînek stûr a ji madeyên endamî pêk hat. Paşê qadên avzê bi ava deryayê hatin dagirkirin. Herrî û qûm û madeyên din ên nav ava deryayê li ser riwekên mirî berhev bûn. Giraniya van madeyan, li ser paşmayiyên riwekan pesto û germahiyê zêde kir û bermahiyên riwekan di demek dirêj de hatin guhertin bo rejiyê (komir).^[10] Ango rejî bi eslê xwe kevirên reş ên ji fosîlên riwekan e.

• 
  Sorus koma spordanka ne û li bin pelê serxesê de cih digirin.
 
• 
  Gametofît û sporofîta jê dirêj dibe.
 
• 
  Serxes li deverên sîdar hê baştir geşe dibin.
 
• 
  Dibe ko serxasên darî bi qasî 25 metre dirêj bibin.
 
• 
  Serxesên epîfît li ser qed û guliyên daran de geşe dibin.

Girêdanên derve

• Ferhenga Biyolojiyê

Çavkanî

1. ^ ^{Jump up to:a b c d e f g h} Losos, J., Mason, K., Johnson,G., Raven, P., & Singer, S. (2016). Biology (11th ed.). New York, NY: McGraw-Hill Education.
2. ^ ^{Jump up to:a b c} Starr, C. (2007). Biology:concepts and applications (7th ed.). Boston, MA: Cengage Learning.
3. ^ ^{Jump up to:a b} Reece, Jane B. Campbell Biology : Jane B. Reece ... [et Al.]. 9th ed., Boston, Ma, Benjamin Cummings, 2011.
4. ^ Solomon, E., Martin, C., Martin, D., & Berg, L. (2015).Biology. Stamford: Cengage Learning.
5. ^ ^{Jump up to:a b c d} KWagner, Warren H., Mickel, John T., Yatskievych, George, Gifford, Ernest M., Walker, Warren F.. "fern".. Encyclopedia Britannica, 23 Aug. 2025, [1] Accessed 17 September 2025.
6. ^ Rye, C., Wise, R., Jurukovski, V., Desaix, J., Choi, J., & Avissar, Y. (2017).Biology. Houston, Texas : OpenStax College, Rice University,
7. ^ Schraer D.W, Stoltze H.J,(1995). Biology (6th ed.). USA: prentice Hall, ISBN 0-13-806630-2.
8. ^ Johnson, L. G. (1987). Biology. Dubuque, Iowa: Wm. C. Brown.
9. ^ Cullen, K. E. (2009).Encyclopedia of Life Science. Newyork: Facts On File, Inc
10. ^ Simon, E. J., Dickey, J.L., Reece, J. B., & Burton, R. A. (2018).Campbell Essential Biology with Physiology (6th ed.). Newyork, United States: Pearson.