Mû

 

Mû, qij, pirç an jî pûrt beşekî ji poşerekoendama (bi îngilîzî: integumentary system) laşê mirov e.

Mû bi eslê xwe taya proteîna keratînê ye ko ji epîdermîsê dirêjê derva dibe. Heke ev tayên keratînî li ser çîp, zend, dest, mil an jî li ser zik û pişta mirov be, navê wî mû ye. Lê li hin deverên Kurdîstanê, ji boy koma van mûyên laş, peyva pirç jî tê bikaranîn. Herwisa mûyên laşê ajalan jî wekî pirç an jî pûrt tê navkirin.

Komên mûyên laş, li gor cih û erkê xwe tên navkirin. Koma mûyên serê mirov wekî por, mûyê li ser lêva jorîn wekî simbêl, mûyê li rûyê mirov wekî rî, mûyên palikên çav wekî bijang, mûyên jorê çav jî wekî birû tên navkirin.

Herwisa koma mûyên li derdora endamê zawzê (zayend) jî wekî rêv tê navkirin. Gava mirov digihêje temenê pêgihîştinê (bi îngilîzî: puberty), ango devrûberê salên 12-14 yê, di laşê mirov de rêv dirêj dibe. Berê temenê pêgihîştinê, mûyên laşê kur û keçan bê reng e, mîna hirî nerm e, zirav û kin e. Piştê temenê pêgihîştinê ji ber hormonên nêrî (androjen), bi taybetî ji ber hormona testosteronê (testosterone) mûyê laşê xortan diguhere, dirêj dibe, melanîn û stûriya mû zêde dibe, dibe mûyên mayînde (bi îngilîzî: terminal hair). Bi taybetî rî, simbêl, mûyên li sing, zik, mil û çîpên xortan hê pirtir diguherin û dibin mûyên mayînde. Di laşê keçan de mêjera testosteronê pir hindik e, loma ji xeynî mûyên binçeng û rêv bi gelemperî, mûyê laşê wan lawaz dimîne.

== Pêkhateya taya mûyê ==

Taya mûyê ji xaneyên keratînî yên mirî pêk tê û dabeşî du beşen sereke dibe; rega mûyê û doxa mûyê .

=== Rega mûyê ===

Beşa mûya nav çikildanê wekî rega mûyê tê navkirin. Taya mûyê ji çikildana mûyê peyda dibe. Xaneyên epîdermîsê di nav xaneyên dermîsî de dirêj dibin û kîsikok çê dikin ji van kîsikokan re tê gotin çikildana mûyê. Beşa mûyê ya di nav çikildanêde dimîne, zindî ye. Rijênên çewriyê jî bi çikildana mûyê ve girêdayî ne, rijên çewrî der didin nav çikildanê. Yek ji karê sereke yê mûyan hestkirin e. Derûdora hemû çikildanên mûyê bi demarên hestê dorpêçî ye. Pestan û berkewtin (temas) a doxa mûyan ji aliyê van hestedemaran ve tê wergirtin.

Rega (kok) mûyê heta jêrê çîna dermîsê dirêj dibe, kotahiya rega mûyê, pîvazoka mûyê ye. Pîvazoka mûyê xaneyên binçîne lixwe digire. Xaneyên binçîne xaneyên bineratî ne, bi dabeşbûna mîtozî xaneyên nû çê dikin. Beşa pîvazokê ya xaneyên binçînê tê da ne, wekî matrîks tê navkirin. Matrîks ji xaneyên rûkeşeşeneyê (epitelî)û xaneyên melanînê (melanosît) pêk tê. Xaneyên rûkeşeaneyê di matrîksê de dabeş dibin, bi vî awayê mû peyda dibe. Di binê çikildanê de pêkhateyek heye bi navê goçkeya mûyê. Pîvazoka mûyê, goçkeya mûyê dorpêç dike. Goçkeya mûyê ji bestereşaneyê, girêkên mûlûleyên xwînê û demarên hestê pêk tê. Goçke bi şeweyê helkeyî ye.

=== Doxa mûyê ===

Beşa mûya li dervayê çikildanokê wekî doxa mûyê (bi îngilîzî: hair shaft) tê navkin. Doxa mûyê ji çîna epîdermîsê dest pê dike ber bi rûyê dervayê çerm, dirêjê dervayê laş dibe. Ango mûyê li ser rûyê çerm ve xuya dibe, bi eslê xwe beşa doxa mûyê ye. Xaneyên binçîne yên pîvazoka mûyê, dabeş dibin û xaneyên nû ji rega mû ber bi doxa mûyê tên paldan. Li nav xaneyan de keratîn berhev dibe, xane dimirin û li ser hev rêz dibin, bi vî awayê doxa mûyê peyda dibe.

Panî birgeha doxa mûyê ji sê beşên sereke; kirok, tûkil û kutîkil pêk tê.

Kirok beşa heri navi ya doxa mûyê ye. Kirok bi çîna tûkilê dorpêçî ye. Beşa herî derva, ji çînêk zexm a xaneyên keratînî yên dewisandî pêk tê û wekî kutîkil (bi îngilîzî: cuticle) tê navkirin. Ji van çînan, çîna kirok di pêkhateya hemû mûyan de cih nagire, hinek mû tenê ji du çînan pêk tên. Beşa mûyê li jorê çerm bi tevahî ji keratînê pêk tê û mirî ye. Loma kurkirina por an jî rî û simbel tu ziyan nade pêkhateya mûyan. Heta ko ziyan negihîje pîvazoka mûyê, piştê kurkirinê mû ji nû ve dirêj dibin.

== Reng û şêweyê taya mûyê ==

Rengê por û mûyan bi navbeynkariya zanyariya bomaweyî(genetîk), li gor mêjer (miqtar) û cora melanîna nav xaneyan diyar dibe. Li ser rûyê erdê, her ko ji xêza ekvatorê ber bi cemsera bakûr ve diçe, rengê mûyên mirovan ji reş ber bi zer û spî diguhere û çûr dibe. Her wisa rengê porê mirov li gor temenê mirov jî diguhere. Bi gelemperî piştî temenê 40 saliyê, di laşê mirov de melanîna xaneyên mûyan kêm dibe û li dewsa melanînê, bilqên (peq) hewayê dikeve nav xaneyan, loma porê mirov spî dibe. Ango spîbûna mû, ji ber kêmbûna melanîna nav xeneyên mûyê ye. Herwisa tirojên rojê jî bandor li ser rengê mûyan dike, melanîna mûyan kêm dibe.

Şeweyê mû ji aliyê pêkhate û şeweyê tûkil û kiroka doxê mûyê ve tê diyarkirin. Şêwe û pêkhateya tûkil û kirok jî ji aliyê şêweyê çikildana mûyê ve tê diyarkirin. Ango ji ber şêweyê çikildana mûyê, hin mirov bi porê kurişkî (lûlî), hin jî bi porê rast (xav) in.

== Sûra (Çerx) jiyana taya mûyê ==

Bi dabeşbûna xaneyên keratînî yên binçîneya pîvazoka mûyê, dirêjbûna mû jî dest pê dike. Bi zêdebûna xaneyên nû, doxa mûyê ji çikildanê ber bi rûyê çerm ve tê tehnkirin (paldan). Gava doxa mûyê li ser rûyê çerm xuya dibe, keratinîbûna xaneyan jî diqede û xane dimirin. Bi vî awayê rûyê dervayê doxa mûyê bi qata keratînê tê pêçandin. Xaneyên mirî bi şeweyê taya mû ber bi jorê çerm ve tên paldan , dawiya dawî ji rûyê çerm diweşin. Li dewsa xaneyên weşiyayî, di çikildanokê de xaneyên nû tê çêkirin. Çêbûn, dirêjbûn û weşîna taya mûyê, wekî sûra (çerx) jiyana taya mûyê tê navkirin.

Sûra jiyana tayek mûyê di 3 qonaxên serekê de rû dide.

=== Qonaxa anajen (bi îngilîzî: anagen phase) ===

Di vê qonaxê de xaneyên çikildanê bi lez dabeş dibin, rega mûyê dirêj dibe. Bi vî awayê doxa mûyê ber bi jorê çerm ve dirêj dibe.

=== Qonaxa katajen (bi îngilîzî: catagen phase) ===

Qonaxa katejen, qonaxek temen kin e. Di qonaxa katejenê de çikildan piçek piçûk dibe û ji goçkeya mûyê diqete. Loma mû ji xaneyên bineratî û lûleyên xwînê dûr dikeve, destpêkirina vê qonaxê, dirêjbûna mûyê dide sekinandinê.

=== Qonaxa telojen (bi îngilîzî: telogen phase) ===

Qonaxa bêhnvedanê ye. Mû di vê qonaxê de dirêj nabin, lê bi gelemperî naweşin jî. Heta ko qonaxa anajen a nû dest pê bike, mû di qonaxa telojenê de dimîne. Gava di çikildanê de mûyek nû dirêj dibe, ango qonaxa anajen dest pê dike, mûya nû, mûya di qonaxa telojenê ber bi jorê çerm ve têhn dide, bi vî awayê mûya kevn diweşe. Li ser çermê kiloxê mirov de bi qasî 300 000 tayên por heye. Ji porên asayî, bi gelemperî rojê 100-150 tayên por diweşe.

Di rewşa asayî de li derûdora %90ê çikildanên mûyê di qonaxa anajenêde ne. Bi qasî % 10- 14yê çikildanan di qonaxa telojenê de, % 1-2yê çikildanan jî di qonaxa katajenê de ne.

Dirêjiya sûra jiyana mûyê, li hemû beşên laş de ne yek e. Wekî mînak; sûra mûyên birû 4 meh, ya mûyên kiloxê (por) 3- 4 sal didome. Tayên mû di qonaxa anajen de dirêj dibin. Maweya qonaxa anajenê ya tayên porê li gor tayên mûyên birûyê gellek dirêj e, loma tayên porê ji mûyên birûyê dirêjtirin.

* Ev xebat li ser wîkîpediyaya kurdî jî hat zêdekirin.

https://ku.wikipedia.org/wiki/Por_(anatom%C3%AE)

Çermê mirov

 Çerm, pêst an jî pîst, endamê herî gewre yê mirov e.

Laşê mirov ji aliyê derve bi çerm ve dapoşî ye. Çerm endamê herî gewre yê laş e.

%15yê giraniya laşê mirov ji çerm pêk tê. Çerm ji boy hokarên nexweşiyê berbestek sirûştî ye. Rê li ber bakterî, vîrus û hemû hokarên nexweşiyê digire, nahêle bikevîn nav laşê mirov. Herwisa ji rijênên çerm, xwêdan û çewrî jî tê derdan. Çewrî û xwedan liser rûyê çerm belav dibin, pHa rûyê çerm dadixînin 5 heta 3yê, ango rûyê çerm piçek asîdî ye. Asîd derfet nade hokarên nexweşiyê ko li ser çerm bijîn. Di nav şileya xwêdanê (araq) de enzîmek heye bi navê lîzozîm (lysozyme), lîzozîm dîwarê xaneyên bakterîyan diherisînê, bi vî awayê bakteriyên li ser rûyê çerm tên kuştin.

Stûriya çerm li her aliyê laş de ne ne bi yekşêwe ye. Li gor asta stûriyê, du cor çerm heye, çermê stûr û çermê tenik. Çermê kefa dest, çermê binê pî mînak in ji boy çermê stûr. Radeya asayî (average ) ya stûriya çerm 1 heta 2 mm ye. Stûriya çermê stûr, bi qasî 5 mm ye.

Pêstê mirov ji du çînên serekî pêk tê.

1. Epîdermîs : aliyê derve yê çerm

2. Dermîs : aliyê navî yê çerm (ji şaneya bester pêk tê)

dermîs bi navbeynkariya çîna hîpodermîs (binçerm) bi masûlke û hestiyan ve girêdayî ye.

Epîdermîs

Epîdermîs an jî rûçerm, çîna li jorê çerm e. Rûyê derve yê çerm ji aliyê epîdermîs ve dapoşkirî ye.

Epîdermîs ji rûkeşexaneyên firerêz pêk tê. Ango gellek qatên xaneyên rûkeş li ser hev rêz dibin, bi vî awayê çîna epîdermîs peyda dibe. Di nav çîna epîdermîsê de lûleyên xwînê tune, xaneyên epîdermîsê xurek û madeyên pewîst ji mûlûleyên çîna dermîsê digirin. Stûriya epîdermîsê di çermê binê pî û çermê kefa dest ya herî zêde ye, epîdermîsa vana wekî çermê stûr tê navkirin. Epîdermîs ji boy hokarên nexweşiyê berbestek sirûştî ye. Rê li ber bakterî, vîrus û hemû hokarên nexweşiyê digire, nahêle bikevîn nav laşê mirov. Herwisa epîdermîs ava laş jî diparêze, nahêle laşê mirov zuha bibe.

Çîna epîdermîs ji 5 qatan pêk tê.

1. Qata hişk (Stratum corneum )

Qata herî jor a epîdermîsê ye. Ji xaneyên pehnkirî yên mirî pêk tê. Di nav sîtoplazmaya xaneyan de keratîn heye. Keratîn proteînek rîşalî(rîsî) ye. Proteînên keratînê req in û rê nadin avê. Qata hişk peş bi beş diweşe. Xaneyên ji qata zelal dewsa xaneyên weşiyayî digirin.

2. Qata zelal (Stratum lucidum) ji rêzên rûkeşexaneyên pehn pêk tê. Navikên piraniya xaneyên vê çînê riziyayî ne, hinek xane jî bê navik in. Rêza xaneyên bênavik di bin mîkroskobê de wekî çînek zelal (ron) xuya dibin. Ev qat tenê di epîdermîsa çermê stûr de heye.

3. Qata danikî (Stratum granulosum) çînek tenik a epîdermîsê ye. Ji 2 heta 5 rêzên xaneyên pehn pêk tê. Di nav sîtpolazmaya xaneyên qata danîkî de bi navê keretohaylîn(eratohyalin) danikên proteîn heye. Keretohylîn pêşkerê keratîn e.

4. Qata striyokî (Stratum spinosum), ji sîtoplazmaya xaneyên vê çînê, niçikên mîna dirriyên darê ji parzûna xaneyê ber bi derve dirêj dibin. Ev pêkhateyên striyokî xaneyên qata striyokê bi hev re girê dide.

5. Qata binçîne (Stratum basale/germinativum) çînek stûr e. Rûyê vê çînê ji rêzên xaneyên firegoşeyî pêk tê. Li aliyê jêrê çînê rûkeşexaneyên şeşpaloyî(cuboidal) an jî yên stûnî ( columnar) cih digirin. Ji xaneyên vê derê, bi dabeşbûna mîtozî, xaneyan nû tên çêkirin. Xaneyên nû ber bi qata hişk cih diguherin. Xaneyên ko bi dabeşbûnê xaneyên nû çê dikin, wekî xaneyên bineratî (stem cells) tên navkirin. Di qata binçîneyê de xaneyên keratînê (keratinocytes), xaneyên bineratî ne. Di nav xaneyên keratînê de hinek ji xaneyên melanînê (melanocytes) heye. Xaneyên melanînê pîgmenta (boyax) melanînê berhem dikin. Rengê pêstê mirov li gor rêjeya melanîna nav xaneyên epîdermîsê diyar dibe.

Hin beşên qata binçîneyê ber bi nav çîna dermîsê (çerm) dirêj dibin, bi vî awayê çîna epîdermîsê bi çîna dermîsê ve girê didin. Herwisa ji çîna dermîsê xurek û madeyên pêwîst dabîn dikin ji boy xaneyên epîdermîsê.

Dermîs

Dermîs li bin epîdermîsê de dirêj dibe, pêkhateyên wekî lûleyên xwînê, demarên hestê, çikildanokê mû, lûsemasûlke, lûleyên lîmfê, rijênên xwedanê û rijênên çewrî lixwe digire. Li gel van pêkhateyan xaneyên fîbroblast, xaneyên hellûşêner û xaneyên çewrî jî xaneyên sereki yên dermîsê ne.

Dermîs ji bestereşaneyê pêk tê. Navbera pêkhateyên bestereşaneyê de rîşalên kolajen( bi îngilîzî :collagen fibers) û rîşalên qaîşokî (bi îngilîzî:elastic fibres)heye. Stûriya dermîsê 0.5 mm heta 3 mm ye.

Rîşalên kolajen taybetmendiya qaîşokî dide pêst. Herwisa rîşalên kolojen avê bi xwe ve girê didin, bi vî awayê rê li ber ji destçûna ava pestê digirin. Rîşalên kolojen enzîma kolojenaz( collagenase) lixwe digirin, ev enzîm berpirsiyare ji boy saxbûna birînan.

Dermîs li aliyê jêr ve bi hîpodermîsê ve girêdayî ye, hîpodermîs beşek çerm nîn e.Hîpodermîs bestereşaneyên sist û şaneya çewrî lixwe digire

Dermîs ji du çînê sereke pêk tê; çîna goçkeyî(bi îngilîzî: papillary layer) û çîna torî (bi îngilîzî: reticular layer)

Çîna goçkeyî

Çîna goçkeyi ji bestereşaneyê pêk tê, lê bestereşaneya vê çînê sist e, ango rîşalên kolojen û rîşalên qaîşokî torek lawaz ava dikin. Pêkhateyên mîna tilî ji çîna goçkeyî ber bi jorê, di nav qata binçîne ya dermîsê dirêj dibin, evan pêkhateyan wekî goçkeyên çermê tên navkirin.

Di goçkeyên çermê de gellek mûlûleyên xwînê, mûlûlyen lîmfê, xaneyên hellûşêner, rîşalên demarê, hinek ji xaneyên çewrî, wergirên berkevtinê û xaneyên fîbrobalst heye. Xaneyên hellûşêner, xaneyên bergiriyê ne, heke ji hawirdorê, hokarên nexweşiyê bikevin nava çerm, xaneyên hellûşêner li hember wan bergirî dabîn dike. Herwisa goçkeyên çermê gellek hestewergir jî lixwe digirin.

Çîna torî

Li bin çîna goçkeyî de çîna torî dirêj dibe. Bestreşaneya li vê çînê gellek gurr e. Ji ber gurahiya rîşalan, ev çîn bi şeweyê torî xuya dibe. Li vê çînê de rîşalên qaîşokî û rîşalên kolojên li nav hev dirêj dibin, lê piraniya rîşalên vê çînê ji rîşalên kolojen pêk tê. Rîşalên qaîşokî nermahî didin çermê, rîşalên kolajen jî girjiya (şidayî) çerm xurtir dike. Rîşalên vê çînê bi gelemperî li derûdora çikildanokê mûyan, rijênên xwêdanê û rijênên çewrî hê zêdetir in. Çîna torî li gel mûlûleyên xwînê, gellek hestewergir û demarên hestê, rijênên xwêdanê, rijênên çewrî, regên (kok) mû lixwe digire. Herwisa li vê çînê de xaneyên mast, xaneyên fîbroblast û lûleyên lîmfê jî cih digirin.

Hîpodermîs

Hîpodermîs li bin çîna dermîsê de dirêj dibe, loma wekî çîna binçerm tê navkirin. Hîpodermîs beşek çerm nîn e. Çerm bi navbeynkariya hîpodermîsê bi masûlke û hestiyan ve tê girêdan. Herwisa mûlûleyên xwînê û hestedemarên çerm jî ji aliyê hîpodermîsê ve tê dabînkirin. Hîpodermîs ji çîna bestereşaneya sist û proteîna elastînê pêk tê. Xaneyên sereke yên hîpodermîse; xaneyên fîbroblast, xaneyên hellûşêner û xaneyên çewrî ne. % 50yê çewriyê laş di hîpodermîsê de cih digire. Çewriya hîpodermîsê laşê mirov ji sermayê diparêze, nahêle sermaya hewayê derbasî nav laş bibe.

Erkên Çerm

Parastin

Çerm ji boy hokarên nexweşiyê berbestek sirûştî ye. Rê li ber bakterî, vîrus û hemû hokarên nexweşiyê digire, nahêle bikevîn nav laşê mirov. Herwisa ji rijênên çerm xwêdan û çewrî jî tê derdan. Çewrî û xwedan liser rûyê çerm belav dibin, pHa rûyê çerm dadixînin 5 heta 3yê, ango rûyê çerm piçek asîdî ye. Asîd derfet nade hokarên nexweşiyê ko li ser çerm bijîn. Di nav şileya xwêdanê (araq) de enzîmek heye bi navê lîzozîm (lysozyme), lîzozîm dîwarê xaneyên bakterîyan diherisînê, bi vî awayê bakteriyên li ser rûyê çerm tên kuştin.

Çerm laşê mirov ji tîrojên serbinefşî diparêze. Tîrojên serbinefşî, tîrojên ziyanbexşên ji boy şane û xaneyên laş. Çerm, laşê ji tîrojên serbinefşî yên rojê diparêze. Gava tîrojên serbinefşî dikeve ser çermê mirov, ji xaneyên çerm melanîn tê derdan. Melanîn boyaxek (pîgment) bi rengê qehweyî ye û tîrojên serbinefşî dimijîne, nahêle tîroj bigihîje şaneyên binê çerm. Herwisa di bin tîrojên rojê de sitûriya qata hişk a çîna epîdermîsê jî zêde dibe. Li gel melanînê, qata hişk a epîdermîsê jî tîrojên serbinefşî dimijîne.

Derdan

Li koendama poşêrê çar cor rijên heye; rijênên çewrî, rijênên xwedanê, rijênên şima û rijênên şîr.

Rijênên çewriyê, madeya çewrî der didin ser rûyê çerm. Li ser rûyê çerm de bakteriyên sûdbexş bi vê çevriyê tên xwedîkirin. Herwisa çîna çewrî, rê nade avê ko ji laş derbikeve an jî ji derva bikeve nav laş.

Rijênên xwedanê (araqerijên) şileya xwedanê der didin ser rûyê çerm. Gava şileya xwedanê dukel dibe û wekî madeyek gaz ji rûyê çerm dûr dikeve, di heman demê de rûyê laş jî sar dike. Ango rijênên xwedanê pileya germahiya laş rêk dixe. Di nav şileya xwêdanê (araq) de enzîmek heye bi navê lîzozîm (lysozyme). Lîzozîm dîwarê xaneyên bakterîyan diherisînê, bi vî awayê bakteriyên li ser rûyê çerm tên kuştin. Li bin çerm de qata şaneya çewrî heye, çewriya binê çerm, laşê mirov ji sermayê diparêze.

Rijênên şimayê li nav çermê coga guh(coga bihîstinê) de şimaya (mûm) guh der didin. Şimaya guh

rûyê perdeya guh nerm dike, nahêle perdeya guh zuha bibê. Bi vî awayê perdeya guh qaîşokî dimîne û gava pêlên deng lê dixin, perdeya guh bi hêsanî dilerize.

Rijênên şîrê, ji memikan şîr der dide. Ango şîrê ji boy dergûşê, ji aliyê van rijênên dayikê ve tê berhemkirin û derdan.

Hestkirin

Di nav endamên hestê yên laş de, çerm mezintirîn endam e. Di nav xaneyên çerm de gellek hestewergir hene. Mîkanîkewergir, êşanewergir û germahiyewergir, wergirên nav çerm in. Hestewergirên çermê ji demarekotahiya demarexaneyên hestê pêk tê.

Hestewergir ji aliyên kartêkirin wekî berkewtin (temas), pestan (pesto), êş , germahî û sermahî tên çalakkirin. Sinyalên ji kartêkiran bi bi navbeynkariya demarên hestê bi şêweyê sînyalên elektrîkî ber bi dirkepetikê tê guhêztin, ji vir jî ber bi mejî ve tên şandin. Têgihîştina hestan li mejî rû dide.

Rêkxistina germahiya laş

Asta pileya germahiya asayî ya laş 36.8 santîgrat pile ye. Germahiya laş ji aliyê demarekoendama xweyî ve tê rêkxistin. Hin caran ji ber germahiya hawirdore an jî ji ber çalakiya masûlkeyan, germahiya laş ji asta asayî bilindtir dibe. Zêdebûna germahiya laş, beşa sîmpasawî ya demarekoendama xweyî çalak dike. Demarên sîmpesawî rijênên xwêdanê hander dikin ji boy derdana xwêdanê. Şileya xwedanê ji boy dûkelbûnê (hilmbûn) germahiya laş bi kar tîne. Ango gava şileya xwêdanê ji rûyê çerm dûkel dibe, germahiya çerm digire bi vî awayê rûyê laş hênik dibe. Li gel rijênên xwedanê, xwînberên çerm jî alîkarî dikin ji boy hênikkirina laş.

Gava germahiya laşê mirov zêde dibe, lûleyên xwînê yên çerm fire dibin û ber bi rûyê çerm ve bilind dibin. Xwîna nav lûleyên firebûyî germahiya xwe dide hewayê, laş hênik dike.

Heke germahiya laş ji asta pileya asayî nizimtir bibe, vê gavê rijênên xwêdanê, derdana xwedanê kêmtir dikin û lûleyên xwînê jî teng dibin, ji rûyê çerm dûr dikevin. Bi vî awayê germahiya xwînê di nav laş de tê parastin.

Çêkirina vîtamîna D

Hinek ji vîtamîna D di laşê mirov de,bi alîkariya çerm tê berhemkirin. Bi eslê xwe ne rasterast vîtamîna D lê pêşenga vîtamîna D di çerm de tê berhemkirin. Li bin tîrojên rojê de pêşenga vîtamînê, diguhere boy vîtamîna D. Xaneyên çerm vîtamîna Dyê rasterast der didin nav xwînê.

*Ev xebat li ser wîkîpediya ya kurdî jî hat zêdekirin

https://ku.wikipedia.org/wiki/%C3%87erm%C3%AA_mirov

Çêja şîrîn

 

Çêja şîrîn an jî tama şîrîn yek ji pênc corên çêjê ye.

Mirov bi navbeynkariya xaneyên çêjewergir, çêja xurekan ji hev derdixe. Xaneyên çêjewergir, li gel xaneyên palpişt û xaneyên binçîne, di nav çêjegopkeyan de cih digirin.

Çêja xurekan bi navbeynkariya kîmîkewergirên xaneyên çêjewergir tê nasîn. Ji boy naskirina çêja xurekê, divê xurek di nav lîkê de bihele û bikeve nav çêjegopkeyan.

Her corek xaneya çêjewergir, bi rêbazek taybet molekulên çêjdar dinase. Pênc çêjên serekî ji aliyê çêjewergirên mirov ve tên nasîn.

Evana; çêja şor, çêja tirş, çêja tal, çêja umamî û çêja şîrîn e.

Bi gelemperî awêteyên endamî (bi îngilîzî: organic compounds) yên nav xurekan dibin sedema çêbûna hestê çêja şîrîn. Glukoz, fruktoz, sukroz, glîserol, alkol mînak in ji boy awêteyên kîmyayî ko şîrîniya wan ji aliyê çêjewergirên boy çêja şîrîn ve tên naskirin.

Wergirên çêja şîrîn, corek ji“wergirênbi proteîna-G ve gêrêdayî” ne.

Şekirên nav xurekan, ên wekî glukoz, fruktoz, sukroz di nav lîkê de dihelên. Bi vî awayê li derdora çêjegopkeyan de xestiya molekulên şekir zêde dibe. Molekula şekir gava rastê wergira guncav a li ser parzûna xaneyê te, bi wergirê ve girê dibe . Piştê girêdanê, proteîna-G ji wergirê diqete. Serbestmayina binebeşên proteîna-G, adenîl sîklazê çalak dike, bi vî awayê di nav xaneyê de rêzereaksiyonan dide destpêkirin. Adenîl sîklaz, adenozîna sêfosfatî (Adenosine triphosphate (ATP)) hander dike ko biguhere û ji wê, molekula cAMPpeyda bibe. Molekula adenozîna yekfosfatî ya sîklîk ( bi îngilîzî: cyclic adenosine monophosphate (cAMP)) di nav xaneyê de wekî peyambera duyem kar dike. cAMP cogên potasyumê digire û berevajîbûna cemsergiriya xaneya çêjewergirê dide destpêkirin. Li dawiya van gavan, ji xaneyê demareguhêzer tê derdan.

Ev rêbaz ji boy wergirtina çêja şîrîn a şekirên asayî ye. Lê ji boy çêja şîrîn a ji madeyên din, wergirek din a ji wergirên bi proteîna-G ve giredayî çalak dibe. Wekî mînak, sakkarîn şîrîndarek çêkirî (sentetîk) ye. Gava sakkarîn bi wergira çêja şîrîn ve girê dibe, di nav xaneya çêjewergir de enzîma fosfolîpaz C çalak dike ko IP3( Inositol trisphosphate) û DAG (diacylglycerol) berhem bike. Bi zêdebûna IP3, retîkûlûma endoplazmî kalsiyum (Ca+2) der dide nav sîtoplazmayê. Herwisa zêdebûna DAG jî dibe sedema çalakbûna PKA (Protein Kinase A). PKA cogên potasyumê digire. Ev rewş berevajîbûna cemsergiriya xaneya çêjewergir dide destpêkirinê û ji xaneyê demareguhêzer tê derdan.

Derdana demareguhêzer demarexaneya hestê çalak dike. Demarexaneya hestê sînyalên kîmyayî yên ji molekula çêja şîrîn, bi şêweyê demareragihandin, ji ziman ber bi demax ve dişîne. Sînyalên çêjtinê pêşî digihîjin talamusê, ji wir jî tên guheztin boy navenda çêjtinê ya tûkila mejî. Têgihîştina çêjtinê di mejî de peyda dibe.

* Ev xebat li ser wîkîpedyaya kurdî jî hat zêdekirin.

https://ku.wikipedia.org/.../%C3%87%C3%AAja_%C5%9F%C3%AEr...

Çêja tal

 

Çêja tal an jî tama tal, yek ji pênc corên çêjê ye.

Mirov bi navbeynkariya xaneyên çêjewergir ên nav çêjegopkeyan da, çêja şîrîn, çêja şor, çêja tirş, çêja umamî û çêja tal hest dike. Çêjegopke li ser rûyê ziman de di nav goçkeyan de an jî bi awayek serbest, li ser esmanê dev, gewrî û li ser zimanê kirkiragî de cih digirin. Ji boy nasîna çêjan, divê molekulên çêjdar di nav lîkê de bihele û bikeve nav çêjegopkeyan.

Taybetiya çêja tal

Bi gelemperî heke çêja xurekek hinekî şor, şîrîn an jî tirş be, xurek hê tamxweş dibe. Lê ji boy çêja tal rewş ne heman e. Heke di nav xurekek de çêja tal hebe, ji taliya xurekê mehdê mirov tê girtin û mirov dev ji xwarina wê xurekê ber dide.

Ne hertim, lê bi gelemperî xurekên jêhrdar tal in. Wergirên xaneyên jo boy çêja tal dikare heta 100 molekulên çêjdar ên ji hev cuda binase û ji hev derxe. Bi vî awayê jiyana mirov ji xurekên jêhrdar tê parastin.

Asta derîzankê (bi îngilîzî: threshold level) ya hestê çêjtinê li mirov, ji boy çêja tal, gellek nizm e. Di nav xurekan de bi rêjeyek pir hindik ji awêteyên tal hebe, koendama çêjtinê ya mirov, dîsa jî dikare bi hêsanî çêja tal binase. Wekî mînak, awêteyek bi navê kînîn(quinine), yek ji awêteyênherî tal e. Kînîn ji qaşilê darek bi navê dara sînçonayê (cinchona)tê bi destxistin. Heke di nav xurek de xestiya kînînêbi rêjeya serê lîtreyek 25 mîkromolar (25 μmol/L) an jî zêdetir be, mirov dikare taliya xurekê hest bike.

Lê asta derîzankê ya ji boy çêja şirîn li gor çêja tal, gellek bilind e. Wekî mînak, heke di nav xurek de rêjeya xestiya şekirê çayê (sukroz) ji 10000 μmol/L kêmtir be, wê gavê şîrîniya xurekê nayê hestkirin. Herwisa gava li mirov çêja tal peyda dibe, taliya devê mirov li gor çêja tirş, şor û şîrîn hê derengtir winda dibe.

Bi taybetî du komên awêteyan endamî (bi îngilîzî: organic compaunds) dibin sedema peydabûna çêja tal. A yekem, awêteyên endamî yên ji zincîrek dirêj pêk tên û azot(N) lixwe digirin, a duyem, koma alkaloîdan e.

Alkaloîd ji riwekan tê bi destxistin. Wekî mînak, nîkotîna nav tûtina cixarê, kafeîna nav qehwê an jî kînîn (quinine) madeyên alkaloîd in. Her wisa taliya hin derman jî ji ber hebûna alkaloîdan e. Wekî mînak aspirîn alkaloîd lixwe digire loma çêja aspirînê tal e.

Rêbaza hestkirina çêja tal

ji boy têgihîştina çêja tal, molekula çêjdar bi wergirên taybet ên çêjewergirê ve girêdan ava dike. Navê van wergiran “wergirên bi proteîna-G ve gêrêdayî” ye (bi îngilîzî: G-protein-coupled receptors). Ji boy naskirina çêja şîrîn yek, lê ji boy naskirina çêja tal, ji 30yê zêdetir cor wergir li ser çêjewergirên mirov de cih digirin.

Gava molekulên çêja tal (peyambera seratayî) bi wergirên ser parzûna xaneya çêjewergir ve girê dibin, binebeşên protina-G ji wergirê diqetin û belavê nav sîtoplazmayê dibin. Binebeşên proteîna-G di nav xaneya çêjewergir de peyambera duyem dide destpêkirin, pêştê rêzereaksiyonan, cogên potasyumê tê girtin ko potasyumên nav sîtoplazmayê, dernekevêndervayê xaneya çêjewergir. Di heman demê de retîkûlûma endoplazmî jî kalsîyum (Ca+2) der dide nav xaneyê. Bi vî awayê di xaneya çêjewergir de berevajîbûna cemsergiriyê rû dide. Ji xaneya çêjewergir demareguhêzer tê derdan. Demareguhêzer jî demarexaneyên hestê çalak dike û erkêkar dide destpêkirin. Ango sînyalên kîmyayî yên ji molekula çêja tal te veguherandin boy sinyalên elektrîkê. Sînyal bi şeweyê demareragihandin ber bi mejî ve tê şandin.

* Ev xebat li ser wîkîpediyaya kurdî jî hat zêdekirin

https://ku.wikipedia.org/wiki/%C3%87%C3%AAja_tal

Çêja şor

 Çêja şor an jî tama şor yek ji pênç corên çêjê ye.

Mirov bi navbeynkariya xaneyên çêjewergir ên di nav çêjegopkeyan de, çêja xurekan digire.

Çêjegopkê pêkhateyên hêlkeyî ne, kîmîkewergirên ji boy nasîna molekulên çêjdar lixwe digirin. Çêjegopke li ser rûyê ziman, li esmanê dev, li ser rûyê zimanê kirkiragî û li ser rûyê gewrî de cih digirin.

Ji boy rûdana hestê çêjkirinê, divê molekulên çêjdar ên di nav xurekan, di nav lîkê de bi têra xwe bihele û di kunika çêjê de derbasî nav çêjegopkeyê bibe, li wir rastê wîrdememîleyên xaneya çêjewergiran were. Piştî berevajîbûna xaneya çêjewergir, divê ji xaneya çêjewergir, demareguhêzer bêne derdan ko di demarexaneya hestê de erkê kar bide destpêkirin. Ji van gavan şûn ve demarexaneyên hestê, ragihandinên ji molekulên çêjdar, bi şeweyê demareragihandin ber bi lakêşemoxê, paşê ber bi talamusê, ji wir jî ber bi tûkila mejî ve dişînin. Têgihîştina çêja şor di navenda çêjtinê ya tûkila mejî de peyda dibe.

Hestê çêja şor bi gelemperî ji ber Îyonên sodyumê (Na+) peyda dibe. Çavkaniya serekî ya sodyumê, xwêya sifreyê ye. Xwê ji îyonên sodyum û klorê (NaCl) pêk tê. Xwêya nav xurekan, di nav lîkê de dihelê û bendên kîmyayî yên navbera îyonên xwêyê diqete, loma îyonên Na+ û Cl- bi awayekî serbest di nav lîkê de belav dibin. Ji xeynî NaCl, hin xwêyên din jî dibin sedema çêbûna hestê çêja şor. Xaneya çêjewergir a çêja şor di dema asayî de, ango gava mirov tiştek xwêyî naxwe, di asta cemsergiriyê de ye. Dema mirov xurekek bixwê (şor)dixwe, îyonên sodyumê di nav lîke de dikeve nav çêjegopkeyan, bi vî awayê xestiya îyonên sodyumê li derdora wirdememîleyên (kûlkên çêjtinê) xaneyên çêjewergir de zêde dibe. Loma Na+ ji derveyê xaneyê bi navbeynkariya cogên sodyumê,diherike nav xaneyê. Bi vî awayê di xaneya çêjewergir de berevajîbûna cemsergiriyê rû dide. Bi berevajîbûna cemsergiriyê, cogên kalsiyumê ve dibin, kalsiyum ber bi nav sîtoplazmayê diherrike. Di nav xaneyê de zêdebûna iyonên sodyum û kalsiyumê xaneya çêjewergirê hander dike ko demareguhêzer der bide. Bi derdana demareguhêzer demarexaneyên hestê yên bi çêjewergiran ve girêdayî çalak dibin. Wateya çalakbûna demarexaneya hestê, destpêkirina erkê kar e. Ango sînyalên elektrîkî bi şêweyê demareragihandin ber bi navenda çêjtinê tên guhêztin.

Çêja şor ne tenê ji xwêya sifreyê lê ji xwêyên din jî peyda dibe. Xwêyên li jêr, li gor asta şorbûna (şorayî) wan hatine rêzkirin. Şoriya xwêyên magnezyumê a herî kêm e.

Xweyên potasyum, xwêyên kalsiyum, xwêyên sodyum, xwêyên lîtyum û xwêyên magnezyum

*Ev xebat li ser wîkîpedyakurdî jî hat zêdekirin

https://ku.wikipedia.org/wiki/%C3%87%C3%AAja_%C5%9For

Hestê bêhnkirinê

Hestê bêhnkirinê ji nasîna molekûlên kîmyayî pêk tê.

Ji boy hestkirina bêhnê, divê molekula bêhndar, di nav hewaya henasegirtinê de bikeve nav kelêna difinê, di nav lîncemadeyê de bihele û xwe bi proteînên wergir ên li ser parzûna dendrîta demarexaneya behnewergirê ve girê bide. Bi vî awayê di demarexaneyên behnewergirde erkê kar dest pê dike. Demareragihandin ji kîmîkewergirên demarexaneyên bêhnewergir, ber bi pîvazoka bêhnkirinê, ji wir jî ber bi navenda behnkirinê ya mejî ve tên şandin.

Pêkhateya koendama bêhnkirinê

Rûyê difinekelênê mirov bi çîna rûkeşeşane dapoşî ye. Li esmanê difinekelênê mirov de beşek ji rûkeşeşaneyê berpirse boy nasîna behnê, ev beş wekî rûkeşeşaneya behnkirinê tê navkirin (bi îngilîzî: olfactory epithelium). Bi qasî 4.8 cm2ê esmanê difinekelênê ji rûkeşeşaneya bêhnkirinê pêk tê Hesteveguherandina bêhnê li wir rû dide. Hema nîvê rûyê difinekêlênê ji rûkeşeşaneya bêhnkirin pêk tê, ji bilî rûkeşeşaneya bêhnkirinê, nîvê rûyê difnekelênê bi rûkeşeşaneya henasê dapoşî ye. Rûkeşeşaneya bêhnkirinê ji sê cor xaneyan pêk tê, xaneyên palpişt, xaneyên binçîne (binyatî) û xaneyên bêhnewergir

Xaneyên palpişt

Xaneyên palpişt (bi îngilîzî: supporting cells) corek ji rûkeşexaneyan e. Xaneyên palpişt di navbera demarexaneyên bêhnewergir de cih digirin û destek didin wan, herwisa madeyên jehrdar ên derdora wergirên behnê jî ji aliyê xaneyên palpişt ve tên bêbandorkirin. Xaneyên palpişt, xaneyên kûlkdar in.

Xaneyên binçîne

Xaneyên binçîne (bi îngilîzî: basal cells) bi eslê xwe xaneyên bineretî ne (bi îngilîzî: stem cells). Xaneyên bêhnewergir, demarexaneyê temen kin in, temenê wergirên bêhnê bi qasî 30 heta 60 roj e. Xaneyên binçîne bi dabaşbûnê zêde dibin, xaneyên nû diguherin û dibin demarexaneyên bêhnewergir. Ango wergirên behnê yên mirî, jialiyê xaneyên binçîne ve tên nûkirin.

Xaneyên bêhnewergir

Hestewergirên bêhnê demarexaneyên taybet in di nav rûkeşeşeaneya esmanê difinekelênê de. Wergirên behnê corek ji kîmîkewergiran in. Wergirên bêhnê proteînên taybet in li ser dendrîtê demarexaneyên bêhnewergirê de. Xaneyên bêhnewergir, demarexaneyên ducemserî ne. Demarexaneya ducemserî yek dendrîtek û yek tewereyek lixwe digire. Dendirîtê demarexaneya bêhnewergirê, ber bi rûyê derve yê rûkeşeşaneyê dirêj dibe. Rûyê derve yê rûkeşeşaneyê bi çîna lîncemade dapoşî ye. Parzûna dendrîtên xaneyên bêhnewergir di nav lincemadeyê de mîna bijangan dirêj dibin. Ev pêkhateya dendrîtî wekî kûlk (bi îngilîzî: cilium) tê navkirin. Ango demarexaneyên wergirên bêhnê kûlkdar in. Li ser parzûna kûlkên bêhnewergiran de proteînên wergir hene. Bi alîkariya kûlkan rûyê parzûna xaneya bêhnewergirê firehtir dibe, bi vî awayî egera rastêhevhatina molekula bêhndar û proteînên li ser parzûna xaneyên wergirên bêhnê zêde dibe. Proteinên wergir ên li ser rûyê parzûna demarexaneyên wergirên bêhnê ne yek, lê gellek cor in. Loma her yek ji demarexaneyên wergira bêhnê, li ser parzûna kûlkên xwe de corek proteînên wergir lixwe digire. Ango ji boy her corek bêhnê, corek demarexaneyabêhnewergir heye.

Rûkeşeşaneya bêhnkirinê bi qasî 100 mîlyon xaneyên bêhnewergir lixwe digire.

Çar gavên serekî yên bêhnkirinê

1. Ji aliyê kîmîkewergiran ve wergirtina molekula behnê,

2. Guherandina kartêkira kîmyayî bo erkê kar.

3. Bi şeweyî demareragihandin, gihandina bêhnê boy mejî

4. Şîrovekirin û têgihîştina bêhnkirinê di mejî de

Gava mirov ji difin henase werdigire, li gel hewayê, hinek gazen (kîmîkemade) din jî derbasî nav difinekelênê mirov dibe. Ji kîmîkemadeyan molekulên bêhndar belavê hawirdor dibin. Molekulên bêhndar di nav lîncê de dihelin û bi proteînên wergir ên demarexaneya hestê ve tên girêdan. Proteîn, helîna molekulên bêhndar a di nav lîncemadeyê de hêsantir dikin. Ji bilî wê, proteîn navbeynkarî dikin ko molekulên bêhndar ber bi dendrîtan ve bên guhêztin.

Bi girêdana molekula bêhndar, li ser parzûna demarexaneya bêhnewergirde cogên sodyumê ve dibin. Ev rewş dibe sedema hilweşîna cemsergirya demarexaneyê. Bi berevajîbûna cemsergiriya demarexaneyê, erkê kar dest pê dike, bi vî awayê demareragihandin ji wergira bêhnê ber bi demarexaneyên pîvazoka bêhnkirinê ve tê guhêztin. Ragihandinên ji molekula bêhndar di herdu pîvazokên bêhnkirinê tên berhevkirin û tekûzkirin. Paşê demareragihandinên bêhnê ber bi tûkila mejî ve tê şandin ji boy peydabûna hestê bêhnkirinê. Beşa behnkirinê ya tûkila mejî di cenikepilê de cih digire. Hin beşên bêhnkirinê ya tûkila mejî berpirs e boy hestê bêhnkirinê, beşên din bîranînên derbarê bêhnkirinê li xwe digirin.

Hesteveguherandin

Li koendama bêhnkirinê de bi hesteveguherandinê, sînyalên kîmyayî yên molekulên bêhndar, boy sînyalên elektrîkî tên guhertin, sînyalên elektrîkî jî tê şandin boy demarekoendama navendî. Hesteveguherandin piştî pênc gavên serekî rû dide.

1. Proteînên bêhnewergir di nav parzûna xaneya bêhnewergir de cih digirin. Serê proteîna wergir li derve, kotahiya wê jîdi hundirê demarexaneya bêhnewergirê ye. Serê derve yê proteîna bêhnewergir taybet e ji boy girêdana molekula bêhnê. Li nav xaneyê, kotahiya proteîna bêhnewergir bi koma proteînên-G ve girêdayî ye. Loma bêhnewergir wekî “wergirên bi proteînên-G ve gêrêdayî” (bi îngilîzî: G-protein-coupled receptors) tê navkirin. Herî kêm 380 corê proteînên wergir heye. Her corek proteîna wergir li ser demarexaneyek bêhnewergir e. Molekûla bêhnê ya madeya bêhndar di nav lîncemadeya rûkeşeşaneya bêhnkirinê de dihele. Di navbera molekula behnê û proteîna bêhnewergir a li ser kûlkên xaneya bêhnewergir de gîrêdan ava dibe.

2. Gava molekula bêhnê bi proteîna bêhnewergirê ve tê gêrêdan, proteînên-G ji bêhnewergirê diqetin. Proteînên-G ji sê binebeşan pêk tê , α (alfa), β (beta) û γ (gama).Di nav xaneya bêhnewergir de enzîmek bi navê adenîl sîklaz (bi îngilîzî: adenyl cyclase) heye. Serbestmayina proteînên-G, adenîl sîklazê çalak dike, bi vî awayê di nav xaneyê de rêzereaksiyonan dide destpêkirine.

3. Adenîl sîklaz, adenozîna sêfosfatî(Adenosine triphosphate (ATP)) hander dike ko biguhere û ji wê, molekula cAMPpeyda bibe. Molekula adenozîna yekfosfatî ya sîklîk ( bi îngilîzî: cyclic adenosine monophosphate (cAMP)) di nav xaneyê de wekî peyambera duyem kar dike. cAMP cogên sodyum- kalsiyumê ve dike . Ji boy demarexaneya bêhnewergirê peyambera yekem, molekula behnê ye.

4. Gava iyonên sodyum û kalsiyumê diherikin nav demarexaneya bêhnewergirê, di parzûna demarexaneyê de berevajîbûna cemsergiriyêrû dide. Heke berevajîbûna cemsergiriyê bigihîje asta derazînkê (bi îngilîzî: threshold level), erkê kar di tewereyê xaneyê de dest pê dike. Bi vî awayê sinyalên kîmyayî yên molekulên bêhnê tên veguherandin boy sînyalên elektrîkê.

5. Erkê kar ji tûmika tewereyê demarexaneya bêhnewergirê heta kotahiya tewereyê, ber bi pîvazoka bêhnkirinê didome.

Proteînek bêhnewergir ne bi yek, lê dibe ko bi 50 proteînên-G ve girêdayî be. Gava hejmarek zêde yê proteînên-G ji bêhnewergirê diqetin, gellek binebeşên proteînên-G tên serbestberdan. Ji ber zêdehiya binebeşan, molekula bêhnê (kartêkir) hê bi hêztir bandor dike li ser demarexaneyê. Bi vî awayê asta rûdana hestê bêhnkirinê nizimtir dibe, ango molekulên ko bêhna wan kêm in jî tê hestkirin.

Bandora molekula bêhndar a li ser bêhnewergiran ji boy demek kurt e. Guncandina( adaptasyon) demarexaneyên bêhnewergir di nav çend çirkeyan de rû dide. Bi gelemperî piştî çirkeyek, bandora bêhnê %50 kêm dibe. Wekî mînak, heke mirov di odeyê de cixare bikişîne, bêhna cixareyê belavê odeyê dibe. Pêşî, kesên li odê ji bêhnê aciz dibin lê demek şûn ve êdî bêhnê nagirin, loma ji wan wetrê li odeyê bêhna cixareyê nemaye. Lê dema mirovek ji derve were odeyê, dikare bi hêsanî bêhna cixareyê hest bike.

Rêka demarên bêhnkirinê

Demarexaneyên bêhnê ji esmanê difinekelênê dest pê dikin hetanê tûkila mejî dirêj dibin.

kimikewergirên bêhnê bi eslê xwe dendirîtên demarexaneyên bêhnewergir ên ducemserî ne. Tewereyên demarexaneyên bêhnewergir li esmanê difinekelenê di nav hestiyê bêjingî de derbas dibin, dikevin hundirê kiloxê û digihîjin pîvazoka bêhnkirinê. Ragîhandinên bêhnê li wir tên tekûzkirin û polenkirin.Tewereyên demarexaneyên bêhnewergir bi dendrîtên xaneyên mîtral ve gehînke ava dikin. Ji komên van gehînkeyan re gilokên bêhnkirinê (bi îngilîzî: olfactory glomeruli) tê gotin. Tewereyên xaneyên mîtral ji pîvazoka bêhnkirinê dirêjê derve dibin, gurza van tewereyan wekî xeta bêhnkirnê (bi ingilîzî: olfactory tract) tê navkirin. Xetên bêhnkirinê ji pîvazokên bêhnkirinê, ber bi herdu pilên cênikê (cênikepil) yên tûkila mejî ve dirêj dibin. Hestê bêhnkirinê di tûkila mejî de di beşa bêhnkirinê de peyda dibe. Hinek beşên cênikepilê ji boy wergirtina ragîhandinên bêhnkirinê, bêşên din ên cênekepilê ji boy enbarkirina bîranînên bêhnkirinê tê bikaranîn.

Ji bilî hestê bêhnkirinê, demarêxaneyên hemû hestan, ewil li talamusê kom dibin, paşê belavê mejî dibin. Lê demareragihandinên bêhnkirinê, pêşî ber bi tûkila mejî ve tên guhêztin, paşê ji tûkila mejîê tê şandin boy talamusê. Demareragîhandinên bêhnkirinê ji talamusê jî ber bi navçavepila mejî ve tê guheztin, li wir hûragahiyên behnê tê tekûzkirin.

Di navbera hestê bêhnkirinê û hestê çêjkirinê de têkilî heye, loma dema mirov bi nexweşiya arsimê dikeve, nikare bêhna xurekan bigire herwisa di heman demê de mirov tama xurekan jî baş hêst nake.

* Ev xebat li ser wîkîpediyakurdî jî hat zêdekirin

https://ku.wikipedia.org/.../Hest%C3%AA_b%C3%AAhnkirin%C3%AA

Kêmasiyên çav

 

Tore

Tore, torre an jî çîna tora çav (bi îngilîzî: retina) çîna navî ya çavê mirov e.

Diwarê goga çavê mirov ji sê çînan pêk te. Çîna derve, çîna naverast û çîna navî.

Çîna derve ji korniye, konjunktîv ( bi îngilîzî: conjunctiva) û reqe (spîka çav) pêk tê.

Çîna naverast bi lûleyên xwînê dewlemend e, ji tenê kûlkdar, rengîne û koroyîdê pêk tê. Çîna navî bi tora demarexaneyan ve dewlemend e, wekî tore tê navkirin.

Tore çînek tenik a demareşaneyê ye, li hundirê goga çav, li aliyê paşî de cih digire.

Tore ronahiya hawirdorê werdigire û ji boy enerjiya kîmyayî vediguherîne. Enerjiya kîmyayî demarexaneyan hander dike, sînyalên bînînê bi şeweyî demareragihandin ji çav tê şandin boy tûkila mejî.

-Pêkhateya toreyê-

Tore ji du çînên serkî pêk tê, çîna derve ya pîgmentî û çîna navî ya demarî.

-Çîna pîgmentî-

Çîna pîgmentî di binê çîna koroyidê de cih digire û bi çîna koroyidê ve girêdayî ye. Çîna pîgmentî ji qatek rûkeşexaneyên şeşgoşeyî pêk tê. Ji ber ko xaneyên rûkeş pîgmenta reş a bi navê melanîn lixwe digirin, navê van xaneyan, rûkeşexaneyên pîgmentî ye. Xaneyên ronahiyewergir ji çîna pîgmentî vîtamîna A (retînal) dabîn dikin. Tîrojên ronahiyê yên ko ji aliyê ronahiyewergiran ve nehatine mijandin û di hundirê goga çav de belav bûne, ji aliyê çîna pîgmentî ve tên mijandin.

-Çîna demarî-

Ronahiyewergir û demarexaneyên hevkarê ronahiyewergiran di çîna demarî de cih digirin. Vê çîna toreyê berpirse boy wergirtina tîrojên ronahiyê û veguherandina enerjiya ronahiyê boy demareragihandinê. Herwisa demareragihandin ji vê çînê tê şandin boy tûkila mejiyê.

Çîna demarî ji ronahiyewergir, demarexaneyên asoyî, demarexaneyên ducemserî, demarexaneyên amakrîn (bi îngilîzî: amacrine) û demarexaneyên girêk ( ganglîon) pêk tê. Demarexaneyên toreyê bi eslê xwe niçikên mejî ne, ango beşek mejî ber bi aliyê pêşiye kilox ve dirêj dibe û toreya herdu çavan pêk tîne. Hemû xaneyên çîna demarî di sê çînan de rêzbûyî ne. Çîna ronahiyewergiran, çîna xaneyên ducemserî û çîna xaneyên girêk. Divê tîrojên ronahiyê ji van hersê çînan derbas bibe ko xwe bigihîne ser ronahiyawergiran.

Çîna herî derva ya çîna demarî ji du cor ronahiyewergiran pêk tê. Xaneyên qoçekî di ronahiya kiz de kar dikin, xaneyên çîlkeyî di ronahiya geş de ji boy bînîna rengîn kar dikin. Di toreyê de hejmar û belavbûna xaneyên qoçekî û çîlkeyî ne yek e. Toreya her çavekî bi qasî 120 mîlyon ji xaneyên çîlkeyî û bi qasî 6 mîlyon jî ji xaneyên qoçekî lixwe digire.

Çalika navendî, fovea tenê xaneyên qoçekî lixwe digire, hejmara xaneyên çîlkeyî her ko ji çalika navendî dûr dikeve zêde dibe. Tîrojên ronahiyê dibe sedema guherina kîmyayî li pîgmentên xaneyên ronahiyewergiran de. Gava ronahiyewergir (xaneyên qoçekî an jî yên çîlkeyî) ji aliyê tîrojên ronahiyê ve tên handerkirin, sînyal ji xaneyên qoçekî û çîlkeyî derbasî demarexaneyên çîna toreyê dibin û erkê kar didin destpêkirin.

Li binê çîna ronahiyewergiran, li aliyê navî ya goga çav de, çîna xaneyên ducemserî cih digire. Di navbera ronahiyewergiran û xaneyên ducemserî de tora xaneyên asoyî heye. Xaneyên asoyî, di navbera xaneyên ducemserî, çîlkeyî û qoçekî de girêdan ava dike. Xaneyên qoçekî û yên çîlkeyî bi dendirîtên xaneyên ducemserî ve bi navbeynakriya gehînkeyan ve giredayî ne. Hêjmara xaneyên ducemserî ji ya ronahiyewergiran gelek kêmtir e. Loma ragihandinên bînînê yên ji ronahiyewergirên çalak tên, li vir digihîjin hev û ber bi mejî ve tên şandin.

Çîna navî ya çîna demarî ji xaneyên girêk (bi îngilîzî: ganglion cells) pêk tê. Çîna xaneyên girêk bi şileya şûşeyî ve di nav temasê de ye. Xaneyên girêk û xaneyên ducemserî bi navbeynkariya gehînkeyên demarî, bi hev re girêdayî ne. Ragihandinên bînînê yên ji xaneyên du cemserî tên ji aliyê xaneyên amakrîn (bi îngilîzî: amacrine cells), tên tekûzkirin, paşê derbasî xaneyên girêk dibin. Tewereyên ji xaneyên girêk dirêj dibin, digihîjin hev bi vî awayî gurza demar peyda dibe, ev gurz wekî demarê bînînê tê navkirin.

-Xala kor-

Li ser toreyê xalek heye ko demarên bînînê ji çav derdikevîn û ber bi mejî ve dirêj dibin. Di wê xalê de ne xaneyên qoçekî û ne jî xaneyên çîlkeyî heye, tenê tewereyên xaneyên girêk hene, loma li wir ronahî nayê mijîn û bînîn rû nade. Ev beşa toreyê wekî xala kor tê navkirin. Ji xeynî xala kor, hemû beşên toreyê çalak e ji boy hestê bînînê.

-Lekeya zer-

Di navenda toreyê di beşek piçûk a wek mîna xalek zer xuya dibe, ji wê beşê re lekeya zer an jî makula( bi latînî :macula lutea) tê gotên. Li ser lekeya zer jî çalikek pîçûk heye û wekî çalika navendî an jî fovea (bi latînî:fovea centralis) tê navkirin. Di çalika navendî de hejmara xaneyên qoçekî zêde ye, loma di çavê mirov de bînîna herî zelal û xurt di çalika navendî ya toreyê de rû dide.

-Nexweşiyên toreyê-

Nexweşiya şevkorî

Têkçûna xaneyên çîlkeyî dibe sedema çêbûna nexweşiya şevkoriyê. Xaneyên çîlkeyî bi gelemperî ji ber kêmasiya vîtamîna A têk diçin.

Nexweşiya rengkorî

Nebûn, an jî têkçûna ji corêk xaneneyên qoçekî dibe sedema çêbûna nexweşiya rengkoriyê. Gelek corên vê nexweşiyê heye ,lê ji vana herî pirtir nexweşiya koriya rengên kesk û sor li mirov peyda dibe.

Nexweşiya glukom

Hin caran di nav çav de pestoya şileya şûşeyî zêde dibe, ji ber pestoya berz ziyan digihîje demarên bînînê, dibe ko ji ber pestoya berz korî jî li mirov peyda be.

* Ev xebat li ser wîkîpediyakurdî jî hat zêdekirin.

https://ku.wikipedia.org/wiki/Tore