Hezaz (bi înglîzî: mosses) di cîhana riwekan de liqek ji riwekên nelûleyî û bêtov in.
Hezaz (bi înglîzî: mosses) di cîhana riwekan de liqek ji riwekên nelûleyî û bêtov in.
Hezaz, wekî riweka briyofît (bi înglîzî: bryophyte) jî tê naskirin. Li gel liqê (bi înglîzî: division) giyayê kezebî (bi înglîzî: liverwort) û liqê giyayê qiloçî (bi înglîzî: hornwort) di bin koma briyofîta (bi înglîzî: bryophyta) de tê polenkirin. Hemû endamên briyofîta, riwekên nelûleyî û bêtov in.[1]
Taybetmendî
Hezaz ji sermaya antartîkayê bigire heta germahiya çolê hema li herderê dinyayê dijîn, lê bi gelemperî di daristan û cihên şêdar (şil) de hê baştir geşe dibin.[2] Li ser rûyê erdê bi qasî 14 500 corên hezazan heye.[3]
Hin caran hezaz wekî kevza bejayî jî tê navkirin, lê bi eslê xwe hezaz kevz nin e, riwek e. Hezaz û hemû riwek, ji kevza kesk a teravê (ava çem û golan) hatine peresendin.[4] Ji ber ko bavanê heazê kevz e, hezaz bi gelemperî li cihên şêdar û nezîkê avê de hê baştir geşe dibin.
Ji ber tunebûna lûleyan, di laşê hezazan de av û xurek bi difuzyon û ozmozê tên guhaztin. Loma divê hezaz pir gir û dirêj nebin ko av û xurek bigihîje hemû beşên laş. Bilindahiya hezazan a ji rûyê erdê bi gelemperî bi qasî 1-2 cm ye, lê hin hezazên dirêjtir jî hene. Herwisa hezaz tov berhem nakin û bi sporên haploîdî pir dibin.[5] Riweka hezaz ne yek bi yek, lê bi şêweyî kolonî dijîn. Bi hezaran hezaz mîna xalîçeyek Ii ser axê, kevir an jî qedê daran de şîn dibin.
Pêkhate
Riweka hezazê ya pêgihîştî ji du beşên serekî pek tê; beşa gametofît û beşa sporofît. Herdu beş wekî nifşên cuda yên heman riwekê jî tên hesîbandin. Loma herdu beş wekî nifşa gametofîtî û nifşa sporotîfî jî tên navkirin.
Nifşa gametofîtî
Nifşa gametofîtî ji zîldana sporek haploîdî diperise. Ango gametofîta hezazê haploîdî ye. Ji ber ko bi dabeşbûna mîtozî, gametên haploîdî çêdike, beşa haploîdî ya hezazê wekî nifşa gametofîtî (bi înglîzî: gametophyte generation) tê navkirin. Nifşa gametofîtî ya hezazê ji sê beşen serekî pêk tê; nîvçereg, nîvçeqed, nîvçepel
Hezaz bi navbeynkariya nîvçeregan (bi înglîzî: rhizoids) xwe bi rûyê axê, kevir an jî daran ve girê dide. Nîvçereg dişibin regên rasteqîn, lê ji rişalên xaneyan pêk tên û ne wekî regên riwekên lûleyî kar dikin. Ango karên serekî yê nîvçeregan ne mijîna av û xurek e, lê bestîna hezazê ye. Nîvçereg pêşengê regên riwekan e. Xaneyên nîvçereg bêklorîfîl in, ango fotosentez nakin.
Beşa hezazê ya ko bi rengê kesk xuya dike ji nivçeqed û nîvçepelan pêk tê. Xaneyên nîvçeqedê di hemû corên hezazan de ne yek in. Lê bi gelemperî piraniya nîvçeqed çendan çînên xaneyan lixwe digirin. Hin ji van xaneyan li gel fotosentezê, destek û parastinê dabîn dikin. Hinek ji xaneyên nîvçeqedê jî guhaztina avê rêk dixin.
Pêkhateyên kesk û pehn ên hezazê dişibin pelên rasteqîn, lê bi eslê xwe di van pêkheteyan de şaneya lûleyî tune, loma van pelên hezazan wekî nîvçepel tên navkirin. Di hezazan de nîvçepel bi awayekî lûlpêçî li ser nîvçeqedê de rûzbûyî ne û fotosentez dikin. Nîvçepel bi gelemperî ji çînek xaneyan pêk tê, loma hezaz dikarin av û xurekên hawirdorê rasterast bi navbeynkariya nîvçepelan bimijînin.
Bi gelemperî gametofîta hê ji zîgotê nû çêbûye û negihîştiye wekî protonema tê navkirin. Gametofîta pêgihîştî jî wekî gametofor (bi înglîzî: gametophore) tê navkirin. Wateya gametofor “hilgirê gamet” e. Ji ber ko hezaza gametofît li aliyê serî de endamên çêkerê gametan lixwe digire, vê navê girtiye.[6]
Di çerxa jiyana hezazê de, di beşa gametofît de du cor gamet tên çêkirin. Anteridyum edamê nêrînê ye û li wir sperm tên çêkirin. Arkegonyumê jî endamê mêyînê ye û tê de xaneya hêkê tê çêkirin.
Ji ber ko nifşa gametofîtî dikarê ji nifşa sporofîtî cuda jî bi awayekî serbixwe bijî, di çerxa jiyana hezazan de qonaxa gametofît, qonaxa zal e.[5]
Nifşa sporofîtî
Gava herdu gametên (hêk û sperm) nifşa gametofîtî yek dibin, di çerxa jiyana hezazê de perisîna beşa dîploîdî ya bi navê nifşa sporofîtî (bi înglîzî: sporophyte generation) dest pê dike. Nifşa sporofîtî, bi dabeşbûna miyozî, sporên haploîdî çêdike.[5]
Di destpêkê de sporafît bi rengê kesk e û di xaneyên wê de fotosentez rû dide. Rengê sporofîta pêgihîştî ber bi zer û qehweyî diguhere. Sporofît ji sê beşên serekî pêk tê: pî (bi înglîzî: foot), qemçik (bi înglîzî: seta-stalk) û qepsûl (bi înglîzî: capsule). Beşa pî, sporofîtê bi gametofîtê ve dibestîne û ji gametofîtê xurek û mîneralan dimijîne.[3]
Qepsûl makexaneyên sporan lixwe digire. Di hin corên hezazan de qepsûl bi kumikek dapoşî ye, ji vê pêkhateyê re tê gotin kalîptra (bi înglîzî:calyptra). Kalîptra ji xaneyên arkegoniyumê peyda dibe, ango xaneyên wê haploîdî ne.[5] Di navbera beşa pî û qepsûlê de qemçik cih digire.
Sporofîta hezazê piçûk e û hertim bi gametofîtê ve girêdayî dimîne, sporofît liqdar nîn in û temen kurt in.[7]Di gametofîtek de tenê yek sporofît çêdibe.
Pirbûna hezazan
Di çerxa jiyana hezan de dordariya nifşan (bi înglîzî:alternation of generations) rû dide. Nifşa gametofîtî ji zîldana sporê, bi şêweyî pirbûna nezayendî peyda dibe. Di nifşa gametofîtî de bi dabeşbûna mitozî, di endamên zayendê de ango di gametçêkeran de sperm û hêk tên berhemkirin. Bi yekbûna hêk û sperm zîgot peyda dibe. Zîgot bi pirbûna zayendî çêdibe. Ji geşebûn û peresîna zîgotê nifşa sporofîtî peyda dibe. Di spordankên sporofîtê de, bi dabeşbûna miyozî spor tên çêkirin. Spor di hawirdora guncav de zîl dide, bi vî awayî bi dabeşbûna nezayendî, nifşa gametofîtî peyda dibe.[8]
Bi kurtasî, bi dordariya nifşan, di çerxa jiyana hezazê de pirbûna zayendî û pirbûna nezayendî (pirbûna bi sporê) lidûhev rû didin û di heman zîndewerê de nifşên haploîdî û diploîdî çêdibin.[9]
Hezaz dikarin bi pirbûna vejetayî jî zêde bibin. Di vê pirbûna nezayendî de, ji parçeyên nîvçereg, nîvçeqed an jî nîvçepelan di hawirdora guncav de bi dabeşbûna mîtozî hezazên nû geşe dibin.[10]
Pirbûna zayendî
Di beşa gametofît a hezazê de, li aliyê serî, di kotahiya nivçeqedê de, gametçêkerên (gametangia) firexaneyî peyda dibin. Gametçêkerên mêyî wekî arkegoniyum (bi înglîzî: yekjimar; archegonium, pirjimar; archegonia), gametçêkerên nêrî jî wekî anterîdiyum (bi înglîzî: yekjimar; antheridium, pirjimar; antheridia) tên navkirin. Li gor cora hezazê, dibe ko gametçêkerên meyî û nêrî di heman riwekê de li ser heman gametofîtê de geşe bibin. An jî dibe ko gametçêker li ser gametofîtên cuda de geşe bibin, di vê rewşê de gametofît wekî gametofîta nêr û gametofîta mê tên navkirin.
Arkegoniyum pêkhateyek mîna kîsik e. Li aliyê jor stûyek dirêj û aliyê binî jî bi şêweyê gogî werimî ye. Di nav cihê werimî de hekek tê çêkirin. Ango her arkegoniyum xaneyek hêkê lixwe digire. Lê di anteridyumê de ne yek lê gelek spermên bi qamçî tên çêkirin. Xaneyên hêk û sperm di gametçêkeran de, bi dabeşbûna mîtozî tên çêkirin.[7]
Ji arkegoniyumê molekulên taybet tên berdan, ev molekulan rê nişanê sperman didin.[7]Gava sperm ji anteridyumê tên berdan di nav avê de bi alikariya qamçiyên xwe ber bi arkegoniyumê ve avjenî dikin. Ango ji bo pirbûna hezazan, divê bi têra xwe av hebe. Dibe ko ev av dilopek ava baranê be an jî dilopek ji ava şevnemê be.[3]
Sperma haploîdî, heka haploîdî dipitîne, ji pîtandinê zîgota diploîdî peyda dibe. Zîgot bi dabeşbûna mîtozî hejmara xaneyên xwe zêde dike û diperise bo sporofîta dîploîdî ya li ser gametofîta haploîdî.
Pirbûna nezayendî (Spordan)
Beşa sporofît a hezazê ji qemçik û qepsûla bi navê spordankê pêk tê. Spordank an jî kisikê sporan (bi înglîzî: sporangium) bi şêweyî lûlekî (bi înglîzî: cylindrical) an jî bi şêweyî gurz e. Di nav spordankê de her yek ji makexaneya spor, bi dabeşbûna miyozî çar sporên haploîdî çêdikin. Ji ber ko spor bi miyozê tên çêkirin, ji aliyê bomaweyî ve spor ji hev cuda ne. Beşa sporofît bi navbeynkariya qemçikê (stalk) xurek û madeyên pêwist ji beşa gametofîtê werdigire.
Di piraniya corên hezazan de, di qonaxa pêgihîştinê de spordank diqelişe û spor tên berdan. Spor bi bayê an jî bi navbeynkariya ajalan belavê hawirdorê dibin. Gava spor rastê jîngehek guncav, ango jîngehek bi têra xwe şêdar û hênik were, spor zîl dide û . Bi dabeşbûna mîtozî hejmara xaneyan zêde dibe, pêkhateyek ji rîşala xaneyan a mîna dezî peyda dibe, jê re tê gotin protonema. Protonema gellek dişibe kevzên kesk ên rîşalî. Protonema gopikan çêdike, ji her gopikek gametofîtek bi nîvçereg,nîvçeqed bi nîvçepel diperise.[5]
Hezaz û jingeh
Di hawirdorê de hezaz herçiqas ne mîna riwekên lûleyî li ber çavan bin jî, di jîngehê de karên wan girîng e. Hezaz di çêbûna axê de cih digirin. Hezazên ko li ser kevir û daran mîna xalîçeyek geşe dibin û diperisin, di dawiya dawî de dimirin û hişk dibin. Xaliçeya ji bermahiyên hezazan, li ser kevir, ax û daran de çînek axa bi madeyên endamî ve dewlemend çêdike. Giha û riwekên din dikarin li ser vê çînê geşe bibin. Bi vî awayî li wê deverê çêbûn xakê rû dide.[11] Gurahiya koloniyên hezazê yên li ser axê geşe dibin, axê bi hev re girê dide û rê li ber erezyonê digire. Herwisa hezaz ji bo xwe û zindewerên din, şêdariya hawirdorê jî diparêzin.
Girêdanên derve
Çavkanî
- ^ Rye, C., Wise, R., Jurukovski, V., Desaix, J., Choi, J., & Avissar, Y. (2017).Biology. Houston, Texas : OpenStax College, Rice University,
- ^ Cullen, K. E. (2009).Encyclopedia of Life Science. Newyork: Facts On File, Inc
- ^ a b c Johnson, L. G. (1987). Biology. Dubuque, Iowa: Wm. C. Brown.
- ^ Losos, J., Mason, K., Johnson,G., Raven, P., & Singer, S. (2016). Biology (11th ed.). New York, NY: McGraw-Hill Education.
- ^ a b c d e Solomon, E., Martin, C., Martin, D., & Berg, L. (2015).Biology. Stamford: Cengage Learning.
- ^ Volker M. Lueth, Ralf Reski,Mosses,Current Biology, Volume 33, Issue 22,2023, ISSN 0960-9822, [1][2]
- ^ a b c Brooker, R., Widmaier, E., Graham, L., & Stiling, P. (2017). Biology (4th ed.).
- ^ The Editors of Encyclopaedia Britannica. "moss". Encyclopedia Britannica, 5 Jul. 2025, [3]Accessed 24 August 2025.
- ^ Simon, E. J., Dickey, J.L., Reece, J. B., & Burton, R. A. (2018).Campbell Essential Biology with Physiology (6th ed.). Newyork, United States: Pearson.
- ^ Bopp, M., Bhatla, S. C., & Schofield, W. B. (1990). Physiology of sexual reproduction in mosses. Critical Reviews in Plant Sciences, 9(4), 317–327 [4]
- ^ Postlethwait, J. H., & Hopson, J. L. (2006). Modern Biology. NY, United states: Holt Rinehart & Winston.
Dubaremijîn (reabsorption)
Di rewşa asayî de di herdu gurçikê mirov de rojê bi qasî 180 lître şijû ji plazmaya xwînê derbasê nefronan dibe. Şijû pêkhateyên bikêr û bêkêr lixwe digire. Pêdiviya mirov bi madeyên bikêr heye, loma divê madeyên bikêr di laş de bimînin.
Dubaremijîn, tevgera bijartî ya madeyên bikêr ên nav lûlekên nefronan e. %99ê ava şijûyê û hema hemû glukoz, asîdên amînî, vîtamîn, ure û hin madeyên din bi dubaremijînê dîsa tevlê xwînê dibin. Dubaremijin bi alîkariya proteînên hilgir ên rûkeşexaneyên lûleka nefronê pêk tê. Dubaremijîn bi guhaztina çalak an jî bi guhaztina neçalak rû dide.
Glukoz, asîdên amînî, hin cor iyon û av bi dubaremijînê ji lûlekên nefronan derbasî nav şileya derveyî, ji wir jî dikeve nav mûlûleyên xwînê yên derdora lûlekên nefronan. Li gel madeyên bikêr, di lûleka nêzikî de gellek ure jî tê dubaremijîn. Ure molekulek sakar e, ji parzûna xaneyan bi hêsanî derbas dibe. Piştê parzûnkirinê xestiya ureyê di nefronan de zêde dibe, loma ure bi veguhaztina neçalak ji lûleka badayî ya nêzikî derbasî mûlûleyên xwînê dibe. Bi qasî %50yê ureya nav lûlekê bi vî awayê dubare tê mijîn. Li gel ureyê, asîda ureyî û kreatînîn(creatinine) jî paşmayiyên nîtrojenî ne, lê dubaremijîna ev herdu madeyan rû nade. Madeyên bêkêr an jî ziyanbexş di lûlekên nefronan de dimînin û ber bi cogên berhevkirinê diherrikin.
Di lûleka badayî ya nêzikî de hema hemû xurek (minak: glukoz û asîdên amînî), iyonên wekî sodyum, vîtamîn û proteînên plazmayê bi veguhaztina çalak dubarê tên mijîn. %60-65ê dubaremijna avê jî bi osmozê rû dide. Madeyên dubaremijînî di mûlûleyên ser lûlekan (bi înglîzî: peritubular capillaries) de tevlê xwînê dibin. Ji ber ko ji nav şijûyê ne hemû lê hin cor made tên dubaremijîn, ji bo vê karê tê gotin dubaremijîna bijartî(bi înglîzî:selective reabsorption).
Dubaremijîna avê di nav badoka Henle ya dakêşayî de didome. Li vir cogên avê yên bi navê akuaporîn (Di zimanê latînî de aquaporin= kunikên avê) derbasbûna avê hêsantir dikin. Ji bo derbasbûna xwê û madeyên tîwawe yê din bi têra xwe cog tune. Ji ber kêmbûna avê, xestiya şijûyê di nav badoka Henle ya dakêşî de zêde dibe.
Berevajiyê badoka dakêşayî, milê hilkêşayî ya badoka Henle cogên iyonan lixwe digire, lê cogên avê lixwe nagire. Ango ev beşa badokê rê nade derbasbûna ava nav şijûyê. Di badoka hilkêşayî ya Henle de NaCl ji cogan derbasê nav şileya navbera xaneyan dibe. Di beşa stûr a milê hêlkêşayî de sodyum bi veguhaztina çalak, Klor(Cl-) bi veguhastina neçalak derbasê şileya navbera xaneyan dibe. Ji ber kêmbûna xwêyê û mayîna avê, şijûya xestî ya nav lûlekê,hê rohntir dibe.Milê hilkêşayî ji kirokê ber bi tûkila gurçikê dirêj dibe û bi lûleka badayî ya dûrî ve yek dibe.
Di lûleya badokî ya dûrî de cih guhertina iyonan rû dide. Bi gelemperî sodyum, bi dubaremijînê ji şijû cihê dibe û tevlê xwînê dibe, loma şijû ya diherrike nav coga berhevkirinê hê rohntir dibe. Dubaremijîna sodyum ji aliyê hormona alosteronê (bi înglîzî: aldosterone) tê han kirin. Aldosteron ji aliyê rijênê adrenal (rijênê ser gurçik) ve tê berhemkirin û derdan. Li ser xaneyên lûleka badayî ya dûrî de cogên sodyum- potasyumê(Na+-K+) heye. Aldosteron guhaztina çalak dide destpêkirin, sodyum ji cogê ber bi şileya navbera xaneyan ve tê pompekirin, di heman demê de potasyuma nav şileya navbera xaneyan jî ber bi nav cogê ve tê derdan. Herwiha ji ber kêmbûna sodyuma nav şijûyê, hinek av jî bi osmozê derbasê şileya derve dibe. Hormona paratîroîd (bi înglîzî: parathyroid hormone) dubaremijîna kalsiyumê zêde dike.
Derdan (secretion)
Ji xeynî parzûnkirinê, bi derdanê jî hinek madeyên paşmayî ji xwînê tên avêtin. Derdan, tevgera madeyan a ji xwînê ber bi şileya derveyî (extracellular fluid) ye. Iyonên hîdrojenê(H +), kreatînîn, fosfat û hin corên dermanan ên wekî penîsîlîn û aspîrîn mînakin bo madeyên bêkêr an jî yên ziyanbexş ko bi veguhaztina çalak tên derdan. Bi derdana hîdrojen û amonyum pH ya xwînê tê rêkxistin. Derdana madeyan ji mûlûleyên ser lûlekan ve ber bi şijûna nav lûlekê ye.
Bi kurtasî, nefron xwînê parzûn dike û mîzê çê dike. Gurçik nikarin nefronên nû çê bikin. Loma ji ber birîndarbûna gurçikan an jî di dirêjiya zêdebûna temenê mirov de hejmara nefronan gav bi gav kêm dibe. Di temenê 40 saliyê şûnve hejmara nefronan di her deh salan de bi qasî %10 kêm dibe. Ango di temenê 80 saliyê de hejmara nefronên çalak ên mirovek, ji hejmara nefronên temenê wê yê 40 salî % 40 kêmtir dibe. Nefronên sax mane ji ber rewşa nû, çalakiyên xwe zêdetir dikin, loma kêmbûna nefronan li ser jiyana rojane de rewşek metirsîdar çê nake.
*Ev xebat li ser wîkîpediyaya kurdî jî hat zêdekirin.
