Bihîstin

Bi navbeynkariya guh, veguherandina pêla dengê boy demareragihandinê wekî bihîstin tê navkirin..
Hemû deng di nav hewayê de dibin sedema çêbûna pêlên dengê an jî lerizînê. Pêlên deng di nav hewayê de di çirkeyek(saniye) de 332 metre cih diguherîne, ango leza deng di nav hewayê de 332metre/çirke ye.

Pêvajoya bihîstinê

1. Wergirtina pêlên deng.
2. Veguherandina enerjiya pêlên deng boy erkê kar.
3. Gihandina pêlên deng boy demax.
4. Di tûkila mejî de şîrovekirina pêlên deng û têgihîştina bihîstinê.

1.Wergirtina pêlên deng

Kiryara bihîstinê ji guhê derve dest pê dike, di beşa bihîstinê ya tûkila mejî de dawî dibe. Şêweyî perrê guh, girtin û komkirina pêlên dengan hêsantir dike. Perrê guh pêlên dengan ber bi coga bihîstinê araste dike. Li dawiya coga bihîstinê de perdeya guh heye. Pêlên deng gava rastê perdeya guh tên, dibin sedema lerizîna perdeyê. Ango enerjiya pêlên dengê ji boy lerizandina perdeya guh tê xerckirin. Hestîkên bihîstinê bi perdeya guh ve girêdayî ne, loma leriza perdeyê di heman demê de hestikên bihîstinê jî dilerizîne. Lerizên perdeyê ji çakûç derbasî dezgehê dibe ji wir jî derbasî zengûyê dibe. Zengû bi kuna hêlkeyî ve girêdayî ye. Ji zengû leriza pêlên deng digihîjin ser kuna hêlkeyî. Bi vî awayê leriza perdeyê ber bi guhê navî ve tê guhêztin. Tundiya leriza pêlên dengên hewayê li guhê naverast de bi qasî 17- 20 car tê zêdekirin paşê derbasî guhê navî dibe. Li aliyê derveyî kuna hêlkeyî de zengû, li aliyê navî jî şileya endolîmf heye. Endolîmf di nav coga lûlpêçê( coga naverast) de ye. Lerizên zengû kuna hêlkeyî ber bi aliyê navî pal dide, kuna hêlkeyî jî şileya nav coga naverastê tehn dide, şile cih diguherîne. Bi vî awayê leriza pêlên dengê tên veguherandin boy pêlên pestoya şileyê.

2. Veguherandina enerjiya pêlên deng boy erkê kar

Pêlên pestoyê li guhê navî, di kuna hêlkeyî de dest pê dike û di nav şileya perîlîmfê ya coga serî (dalanî) de pêl bi pêl pêş ve diçe. Di vê gavê de perdeya dalanî jî ji ber pestoyê dilerize. Leriza perdeyê dibe sedama çêbûna pêlên pestoyê di nav şileya endolîmfê ya coga naverastê. Pêlên pestoyê perdeya binî ya coga naverastê dilivîne. Li ser perdeya binî de endamê Corti heye. Endamê Corti hestewergirên mîkanîkî yen ji boy wergirtina deng lixwe digire. Ji ber livîna perdeya binî, kûlkên mûxaneyên endamê Corti ditewin(diçemin). Bi tewîna kûlkan, mûxane demareguhêzer der dide, demareguhêzer di demearexaneyên bihîstinê de erke kar didin destpêkirin. Bi vî awayê pelên dengê tên veguherandin boy demareragihandinê.

3. Gihandina pêlên deng boy demax

Demareragihandin bi demarên bihîstinê ber bi talamusê ve tê guhêztin. Piştî tekuzkirinê, demareragihandin tê şandin ji boy beşa bihîstinê ya tûkila mejî.

4. Di tûkila mejî de şîrovekirina pêlên deng û têgihîştina bihîstinê.

Şîrovekirin û têgihîştina deng di pila cênikê (cênikepil) ya mejî de rû dide. Hinek ji pêlên pesto ya şileya lûlpêçê heta kuna baznî didome, gava pêlên pestoyê li ser rûyê kuna baznî dixin, enerjiya pelên pestoyê tê xerckirin.
Li gor hejmara mûxaneyên tewandî tundiya deng tê şîrovekirin. Heke gellek mûxane ji ber pestoya endolîmfê hatîbin tewandin, mejî vê reweşê wekî dengek bilind hest dike. Perdeya binî ya lûlpêçê, li nezikê kuna hêlkeyî de teng e û li gor beşên din şidayî (req) ye. Herwisa li hêla serikê lûlpêçê de perdeya binî hê firetir û qaîşokî( nerm) ye. Loma her beşêk lûlpêçê taybet e ji boy frekansek diyarkirî ya deng. Dengên bi frekansa bilind li nezikê kuna hêlkeyî, yên bi frekansa nizim li nêzîkê serikê lûlpêçê de tên veguherandin.

Diyarkirina hêla dengê

Gava dengek tê guhê mirov, mirov dikare bi du rêbazê bingehîn hêla çavkaniya dengê diyar bike.
1. Di wergirtina pêlên dengê de çêbûna cudahiya demê.
2. Tundiya dengê

Heke çavkaniya deng rasterast li pêşî an jî li paşiya mirov be, durahiya çavkaniya deng ji boy herdu guh yeksan e. Loma deng di heman demê de digihîje guhan. Lê heke çavkaniya deng li aliyê çepê an jî rastê be, vê gavê guhek nezîkê çavkaniya deng dibe, guhê din piçek dûrî çavkaniyê dimîne. Wekî mînak, heke çavkaniya deng nezîkê guhê rastê be, deng berê digihîje guhê rastê, paşê digihîje guhê çepê. Derengketina wergirtina deng, ji aliyê mejî ve ji boy diyarkirina hêla dengê tê bikaranîn.
Heke deng ji aliyê rastê an jî çepê were, tundiya dengê ji boy herdu guhan yeksan nabe. Wekî mînak, heke çavkaniya deng li aliyê rastê be û tundiya wî jî 80 desîbel be, deng berê digihîje guhê rastê. Di navbera guhê rastê û ê çepê de serê mirov heye, pêlên dengê gava rastê serî tên, serî wekî mîna berbestek, rê li ber pêlên dengê digire, loma tevahiya deng derbasî aliyê çepê nabe, tundiya deng kêm dibe. Ango guhê rastê dengek bi tundiya 80 desîbelê werdigire lê guhê çepê heman dengê ji 80 desîbelê kêmtir werdigire. Cudahiya navbera tundiya deng ji boy diyarkirina çavkaniya deng tê bikaranîn. Ev herdu rêbaz ji boy diyarkirina çavkaniya dengên lê hêla çep û rastê ye, lê mirov dikare çavkaniya dengên ji hêla jor, jêr, paş û pêşî jî diyar bike. Ev kar, karê perrê guh e. Şêweyî perrên guh ji boy berhevkirina dengan taybet e. Perrên guh, li gor hêla çavkaniyê, tundiya deng rêk dixin, paşê aresteyê coga bihîstinê dikin. Ango li ser perrên guh, bandora dengê ji hêla pêşî tê, û dengê ji hêla jore tê ne wekhev e, loma ji aliyê perrên guh ve berhevkirin û arestekirina van dengan ji hev cuda ye. Ev rewş jî ji boy diyarkirina hêla dengan tê bikaranîn.

* Ev xebat li ser wîkîpedyakurdî jî hat zêdekirin.
https://ku.wikipedia.org/wiki/Bih%C3%AEstin

Guhê navî

Guhê navî (bi îngilîzî: inner ear) endamên bihîstinê û hevsengiyê lixwe digire.
Di guhê navî de pêkhateya bi navê labîrent heye. Labîrent ji cog û kîsikên bi hev re girêdayî pêk tê. Labîrent ji du çînan, çîna hestî û çîna perdeyî pêk tê. Wekî mîna lûleyên di nav lûleyan de, çîna hestî li aliyê derve, çîna perdeyî jî li aliyê hûndir ve torek ava dikin. Ango di hundirê labîrenta hestî de labîrenta perdeyî heye. Guhê derve û guhê naverast bi hewayê, lê guhê navî bi şileyê tijî ye.

Guhê navî, labîrent ji sê beşên serekî pêk tê,

1.dalan ( bi îngilîzî: vestibule)
2.cogên kevaneyî (bi îngilîzî: semicircular canals)
3.lûlpêç (bi îngilîzî: cochlea)

Dalan

Beşa herî nezikê guhê naverast e. Li ser dîwarê aliyê guhê naverast a dalanê de, kuna hêlkeyî û kuna bazinî cih digire. Dalan du kîsikok lixwe digire navê van kîsokan utricle û saccule e (bilêvkirin: utrîkil û sekul). Di nav van kîsikokan de mûxane hene. Mûxane corekî hestewergir e. Mûxaneyên nav kîsikokan, bi navbeynkariya mîkanîkewergirên xwe, li gor arasteya rakêşê(erdkêşî), hevsengiya laş rêk dixin. Dalan di navbera cogên kevaneyîî û lûlpêçê de cih digire.

Cogên kevanî

Ji sê lûleyên bi şeweyî kevan pêk tê. Devê cogan vedibe nav dalanê. Hersê cog wisa cih bûne ko, livîna kiloxê ya bo her alî, jorê, jêrê,çepê, rastê û xwarê hest dikin. Parastina hevsengî erkê cogên kevaneyî ye. Ango cogên kevaneyî û mejîk hevsengiya laş rêk dixin û diparêzin.

Lûlpêç

Şeweyî lûlpeçê dişibe qalikê şeytanokê. Aliyê binî ya lûlpêçê fire ye û bi dalanê ve girêdayî ye, aliyê serik jî ko ye.

Panîbirgeh(bi ingilîzî: cross-section) a lûlpêçê ji du perde û sê cogan pêk tê.

Coga serî an jî coga dalanî( bi îngilîzî: scala vestibuli)
coga naverast an jî coga lûlpêçî ( bi îngilîzî: cochlear duct)
coga binî an jî coga perdeyî (bi îngilîzî: scala tympani)

coga serî ji kuna hêlkeyî dest pê dike heta serikê lûlpêçê dirêj dibe. Coga serî bi şileya perîlîmf tijî ye.

Coga naverast(coga lûlpêçî) bi şeweyî sêgoşehî ye, di navbera coga serî û ya binî de dirêj dibe.

Coga lûlpêçî ji labîrenta perdeyî pêk tê û bi şileya endolîmf tijî ye. Hestewergirên bihîstinê di coga lûlpêçî de cîh digirin.

Coga binî jî bi şileya perîlîmf tijî ye, coga binî li dûmahika coga dalanî, ji serikê lûlpêçê dest pê dike û di kuna baznî de bi dawî dibe. Ango herdu cog bi hev re girêdayî ne.

Endamê Corti

Li ser rûyê jorîn a coga bînî de xaneyên rûkêş bi awayekî taybet rêz dibin ji boy avakirina endamê Corti. Endamê Corti( wekî “kortî”tê bilêvkirin) endamê hestê bihîstinê ye. Ev endam ji aliyê zanyarê îtalî Alfonso Corti (1822-1876) ve hatiye kefşkirin. Di nav endamê Corti de mûxane hene. Mûxane mîkanîkewergir in. Livîna endamê Corti dibe sedema tewîna(çemîn) mûxaneyan. Li mûxaneyan de erkê kar ava dibe, ji mûxaneyan derdana demareguhêzar dest pêdike, demareguhêzer bandor li ser demarên bihîstinê dike .

* Ev xebat liser wîkîpedyakurdî jî hat zêdekirin
https://ku.wikipedia.org/wiki/Guh%C3%AA_nav%C3%AE

Guhê naverast

Guhê naverast bi eslê xwe kelên e di navbera perdeya guh û lûlpeçê de. Kelêna guhê naverast bi hewa tijî ye, di nav hestiyê cênikê de cih digire.
Li dumahika coga bihîstênê û li destpeka guhê naverast de perdeya guh heye. Ev perde, guhê derve ji guhê naverast cuda dike.
Guhê naverast ji hestikên bihîstinê, masûlkeyên bihîstinê û coga ostakî pêk tê.

Hestîkên bihîstinê

Li guhê naverast sê hestiyên pir hûrik hene. Dirêjiya her hestiyek ji santîmek kintir e. Ji van hestiyan re hestîkên bihîstinê (bi îngilîzî:Auditory ossicles) tê gotin. Hestikên bihîstinê, hestiyên herî hûrik in di laşê mirov de. Hestîkên bihîstinê di navbera perdeya guhê û guhê navî de mîna pirek kar dike. Hestîk ji perdeya guhê, li pêy hev dirêjî kuna hêlkeyî dibin. Navê hestîkên bihîstinê çekûç, dezgeh û zengû ye. Hestîkên bihîstinê li gor şeweyî xwe hatinê navkirin.
Hestîkên bihîstinê hêza pêlê dengan berztir dike û ber bi guhê navî dişîne. Gava pêlên dengê li ser perdeya guhê dixin, perde dilerize, lerîza perdeyê derbasî hestikê çekûç, dezgeh û zengû dibe. Tîreya perdeya guhê 20 carê tîreya zengû ye. Loma pestoya li perdeya guhê jî li li ser kuna hêlkeyî 20 car zêde ye. Pêlên dengê dema digihîje kuna hêlkeyî tundiya deng 20 car zêdetir dibe.

Çekûç

Hestikê çekûç (bi latînî: malleus) ji aliyê destikê ve bi perdeya guh ve girêdayî ye. Serê wî jî bi dezgehê re geha livok (bi îngilîzî: movable joint) ava dike.

Dezgeh
Hestîkê dezgeh(bi latînî: incus), hestîkê çekûç bi hestîkê zengû ve girê dide. Dezgeh bi alîkariya pekhateyên rîşalî, li aliyê rûyê paş a kelêna guhê naverast ve girêdayî ye.

Zengû

Hestîkê zengû (bi latînî: stapes) di navbera dezgeh û lûlpêçê de cih digire. Zengû bi aliyê serî ve bi dezgehê ve girêdayî ye, bi aliyê binî ve bi kuna hêlkeyî ve girêdayî ye. Zengû hestîkê herî piçûk e.

Masûlkeyên guhê naverast

Du masûlkeyên peyker bi hestîkên bihîstinê ve girêdayî ne.
Masûlkeya yekem bi îngilîzî wekî tensor tympani , a duyem jî wekî stapedius tên navkirin,
Masûlkeya tensor tympani bi navbeynkariya hestîkê çêkûç bi perdeya guh ve girêdayî ye. Ev masûlke perdeya guh dikişîne û dirêj dike, bi vî awayê rûyê perdeyê tê şidandin boy bersîvdayina pêlên dêngan.
Masûlkeya stapedius bi hestikê zengû ve girêdayî ye. Kontrola rêjeya lerizîna zengû dike. Rê nade zengû ko bi awayek tund bilerize, bi vî awayê kuna hêlkeyî û lûlpêçê ji egera ziyangirtinê diparêze.

Coga ostakî

Guhê naverast bi nevbaynkariya cogek, bi gewrî ve girêdayî ye. Navê vê cogê, coga ostakî ye, dirêjiya wê bi qasî 4 cm ye. Bi navbeynkariya coga ostakî hewa ji gewrî diçe heta kelêna guhê naverast.
Pelên dengê yên ji aliyê guhê derve li ser perdeya guh de dibin sedema çêbûna pestoyê, coga ostakî ji aliyê hundir ve hewayê ji gewrî ber bi pişta perdeya guh dişîne û pestoya ser perdeyê kêm dike. Bi eslê xwe pesto kêm nabe lê li herdu alî de pestoyên bi heman hêzê hevdu hevseng dikin.

Bi erebê an jî bi balafirê daketina ji qada bilind ber bi qada nizim, dibe sedema zêdebûna pestoya hewayê li ser rûyê derve ya perdeya guh. Ji ber zêdebûna pestoyê, perdeya guh ber bi guhê naverast diwerime ev rewş hin caran dibe sedema guhêşê, lê bi gelemperî hesta guhxitimî bi mirov ve peyda dibe. Coga ostakî di rewşa asayî de girtî ye, bawîşkanîn, daqurtandin, an jî cutin cogê ve dike, bi vî awayê hewa hê hesantir di coga ostakî de derbasî guhê naverast dibe. Li dij dengê berz, divê mirov devê xwe vekirî bihêle. An na dibe ko pestoya tekalî ya ji guhê derve ziyan bide perdeya guhê.

* Ev xebat li ser wîkîpediyakurdî jî hat zêdekirin.
https://ku.wikipedia.org/wiki/Guh%C3%AA_naverast

Guhê derve

    Bihîstin, hestê nasîna dengan e. Bi eslê xwe bihîstin, ji veguherandina pêlên dengê ji boy enerjiya elektrîkê û şandina wê ya ber bi demarekoendam navendî pêk tê.
Deng corek enerjî ye. Deng pêla pesto (bi îngilîzî: pressure wave ) ye ko ji lerizîna molekulan peyda dibe.
Pêlên dengê gava di nav hawîrên wekî hewa an jî avê de derbas dibin, dibin sedema zêdebûn û kêmbûna pestoyê li hawirdorê. Yekeya pestoya dengê, desîbel(dB) e (bi îngilîzî: decibel). Ji boy peyvîna asayî, hêza dengê mirov bi qasî 60 desîbel e. Dengên ji 100dB zêdetir dibe ko ziyan bide bihîstina mirov. Dengên ji 120 desîbelê zêdetir perdeya guhê mirov diêşîne.
Di çirkeyek(saniye) de hejamra lerizîna ber bi pêş û paş ve ya pirtikên hawîrê wekî frekans tê navkirin. Ango frekans hejmara pelên dengê yê di dirêjiya çirkeyekê de ye.
Frekansa dengê bi yekeya hertz(Hz) tê pîvandin. Guhê mirov dengên 20 heta 20000 hertzê dibihîsine. Bi gelemperî frekansa dengê mirov( peyvîn) di navbera 300 û 3500 hertz e.

Pêkhateya guhê mirov

Guh endama bihîstin û parastina hevsengiyê ye. Guhê mirov ji sê pişkên serkî pêk tê; guhê derve, guhê naverast û guhê navî. Guhê derve pêlên dengan berhev dike û ber bi guhê naverast ve dişîne. Ji vîr jî ber bi guhê navî tê şandin. Li guhê navî enerjiya pêlê dengan tên veguherandin boy demareragihandin û bi navbeynkariya demarên bihîstinê ber bi beşa bihîstinê ya tûkila mejî ve tê guhêztin.

Guhê derve

Guhê derve (bi îngilîzî:outer ear) ji perrê guh û coga bihîstinê (coga guh) pêk tê. Karê serekî yê guhe derve, wergirtina dengan e. Perrên guh pêkhateyên kirkiragî ne, rûyê wan biçal û mirtik e. Kevaneyên li ser perrên guh dişibe tîpa C yê, pêlên dengê yên ji hawirdorê, ber bi coga bihîstinê bi alîkariya van kevanan tê arastekirin.

Li pirraniya ajalên şîrder de perrên guh ji aliyê masûlkeyan ve bi awayêk xwevîstî ( bihemdê xwe) ber bi aliyê deng ve tê livandin, bi vî awayê çavkaniya deng hesantir tê nasîn. Lê masûlkêyên guhê mirov ber bi korbûnê ne, loma mirov nikare mîna pisîkek an jî seyek (kûçik) perrên guhê xwe bilivîne.

Coga bihîstinê ji perrê guh, dirêjî perdeya guh dibe. Dirêjiya coga guhê bi qasî 2,5 cm e. Rûyê cogê bi pestê perrê guhê ve raxistî ye. Pestê(çerm) coga bihîstinê rijên û mûyên guhê lixwe digire. Rijên li gel enzîma lîzozîmê, madeyek wek şima der didin. Lîzozîm li dij bakterî û hokarên nexweşiyê bergirî ava dike. Şimaya guh û mûyên guh jî rê li ber hokarên nexweşiyê, toz û mêş û kêzikan digire ko nekevin nav guhê mirov.

Perdeya guh, guhê derve ji guhê naverast cuda dike. Perdeya guh bi şêweyî hêlkeyî ye û ber bi aliyê guhê naverast ve piçek qoqiz e. Deng û hewaya nav coga bihîstinê li ser perdya guh zext dikin û perdeya guh dilerizînin.
Pelên dengê, perdeya guh pir hindik dilerzîne, wekî mînak, gava mirov bi dengek asayî dipeyive, (bi hêza dengê ya kêmzêde 60dB) rûyê perdeya guhê bi qasî tîreya molekula hîdrojenê dilerize.

* Ev xebat li ser wîkîpediyakurdî jî hat zêdekirin.
https://ku.wikipedia.org/wiki/Guh%C3%AA_derve

Koendama hestê

Koendama hestê beşek ji koendama demarê ye. Koendama hestê ji hestewergir, xaneyên hestê, demarên hestê û ji beşên mejî yên ko bi hestê re têkildar e, pêk tê. Hestewergir kartêkirê tespît dike. Demarexane zanyariyên (agahî) derbarê kartêkirê diguhêzînê demaxê. Li demaxê, di hin beşên tûkila mejî de agahiyên kartêkirê tê tekûzkirin, şîrovekin û cîbicîkirin. Ji boy kartêkirên derveyî laş, koma hestewergiran di nav endamên hestê de cih digirin. Wekî mînak, ji boy wergirtina bêhnê, koma kîmîkewergirên behnê di difinê mirov de cih digire. Kartêkir bi eslê xwe corek enerjî lixwe digire. Ev enerjya kartêkiran, hestewergiran çalak dike. Enerjiya kartêkiran bi şêweyî erkê kar wekî peyamek, li ser rûyê parzûna demarexaneyan de, ber bi demaxê ve tê guhêztin.

Çar gavên serekî yên koendama hestê
1. Wergirtina kartêkirê,
2. Guherandina kartêkirê bo erkê kar,
3. Gihandina demareragihandinê boy mejî
4. Şîrovekirin û têgihîştina kartêkirê di mejî de

Wergirtin

Ji boy hestkirinê, gava yekem çalakbûna hestewergiran e. Çalakbûna hestewergiran jî piştê pêşwazîkirna kartêkiran rû dide. Gava hestewergir bi kartêkirên wekî yên mîkanîkî, kîmyayî, germahî hwd. rûbirû dimîne, enerjiya kartêkirê bandor li ser parzûna xaneya hestewergirê dike, hestewergir ji qonaxa erkê bêhnvedanê, derbasî qonaxa erkê kar dibe.

Hestewergir nikare ji her dûrayî (mesafe) kartêkir werbigire. Mesafeya herî dûr a ko hestewegir hê jî dikare kartêkirê werbigire, ji boy hestewergirê wekî qada wergirtinê tê navkirin. Qada wergirtênê ya hestewergiran ne yek e. Hin hestewergir kartêkirên ji laş pir dûr in jî werdigire. Wekî mînak, roniyewergirên çavê mirov dikare ronahiya stêrkên pir dûr ji werbigire. Lê mîkanîkewergirên bin pestê mirov, hema gava kartêkir rasterast temasê pestê dike, wê gavê kartêkirê werdigirin.

Hesteveguherandin

Kartêkir ne yek cor e, ji ber vê yekê enerjiya wan jî ne yek cor e. Dibe ko kartêkirek enerjiya ronahiyê lixwe bigire, a din enerjiya pestanê lixwe bigire. Di hestewergiran de
enerjiya kartêkiran bo enerjiya elektrîkê ya destpêkirina erkê kar ve tê veguherîn. Li ser parzûna hestewergiran de veguherîna enerjiya kartêkiran, wekî hesteveguherandin (bi îngilîzî: sensory transduction) tê navkirin. Hesteveguherandin bi du awayê rû dide.

Rêbaza yekem ji aliyê xaneyên taybet ve tê birêveberin. Demarexaneya hestê û xaneya taybet bi hev re dixebitin. Xaneya taybet an jî kotahiya xaneya taybet a ji bo kartêkira diyarkirî, kartêkirê tespît dike. Ji ber ko xaneya taybet bi demarexaneya hestê ve bi navbeynakriya gehînkeyan ve di nav têkiliyêde ye, çalakbûna xaneya taybet rê li ber çalakbûna xaneya hestê jî ve dike, ango li ser parzûna xaneya hestê erkê kar dest pê dike. Demarexaneya hatî( demarexaneya hestê) kartêkirê bi şêweyî demareragihandinê, dişîne koendama demara navendî. Wekî mînak; di çavê mirov de xaneyên taybet hene ji boy hesteveguherandinê. Ev xaneyên taybet wekî ronahiyewergir kar dikin. Enerjiya kartêkira ronahiyê vediguherîne erkê kar û dişîne demarexaneya hatî.
Di rebaza duyemê de demarexaneya hestê rasterast enerjiya kartêkirê ji bo erkê kar bi kar tîne. Li van demarexaneyan de dendrît an jî serê xaneyê bi awayek serbest di nav şaneyan de dirêj dibe. Ango dendrîdên van demarexaneyan bi xaneyên din ve girêdayî nîn in bi awayekî serbest bi kartêkiran ve rûbirû dimînin. Wekî mînak li bin pestê mirov de êşanewergir hene, êşane wergir ji dendrîdên serbest pêk tên, kartêkirên dibin sedema çêbûna êşê, ji aliyê serê serbest a demarexaneya hestê ve tên wergirtin.

Kodkirin û gihandina ragihandinên hestê

Hemû corên kartêkiran dibin sedema çêbûna erkê kar li hestewergiran de. Erkê kar yek cor e, li ser esasê guherîna bargeyê elektrîkê ya li nava xaneyê û derdora xaneyê rû dide. Ango kartêkirên deng, tam, bêhn êş hvd. hemû bi bi şeweyî erkê kar tên guhêztin, lê di mejî de her kartêkir bi awayek cuda tên şîrovekirin. Mejî tê digihîje ko erkê kar ji guh tê, ji ziman tê an jî difin tê.
Ji aliyê koendama hestê ve çar taybetmendiyên ragihandinên hestê tên kodkirin:

1. cora kartêkirê,
2. cihê kartêkirê a li qada wergirtinê de,
3. maweya (dirêjî, wext) kartêkirê,
4. tundiya (xurtî) kartêkirê.

Ji ber vê yekê erkê kar a li tewereyên hestewergiran de tê guhêztin, tenê corekî kartêkir kod dike. Bi vî awayê hestkirin hesantir dibe. Wekî minak, hestewergirên bihîstinê bi beşa bihîstinê ya tûkilê mejî ve girêdayî ne, dema demareragihandinên hestewergirê bi navbeynkariya demarên hestê xwe digehêjînin mejiyê, mejî vê ragihandinê wekî deng şîrove dike.

Têgihîştin

Di asta wergira kartêkiran de çalakbûna hestewergiran, wekî hestkirin tê navkirin.

Her corekî hestewergir ji boy corekî hestê ye. Ango hestewergir taybet e ji boy hestê diyarkirî. Ji aliyê mirov ve şîrovekirina hestê, wekî têgihîştin (bi îngilîzî: perception) tê navkirin. Bingeha tegihîştinê çalakbûna hestewergiran e, lê têgihîştin ne li asta hestewergiran lê li asta mejî de çê dibe.
Mejî li gor rêya gihandina hestê, kartêkiran ji hev derdixe. Erkê kar ji hestewergirê bi navbeynkariya demarexaneyên taybet, tên şandin boy demarekoendama navendî. Ev demarexaneyan ji boy hestek diyarkirî taybet in û bi demarexaneyên diyarkirî yên dirkepetikê, an jî yên mejî ve gehînke ava dikin.
Ji xeynî demareragihandinên ji hestewergirên behnê, hemû demareragihandinên ji boy mejî tên şandin, bê ko bigihîje mejî, pêşî ber bi talamusê ve tên arastekirin. Polenkirina hestewergiran li talamusê de rû dide. Demareragihandin ji aliyê talamusê ve tê şandin boy beşa guncav a tûkila mejî. Ji boy her corek hestê beşek taybet a tûkila mejî heye. Li tûkila mejî de şîrovekirina hestê, ango têgihîştin çê dibe.

* Ev xebat li ser wîkîpediyakurdî jî hat zêdekirn.
https://ku.wikipedia.org/wiki/Koendama_hest%C3%AA