Partenogenez

    Partenogenez (bi latînî: parthenogenesis) corek ji pirbûna nezayendiye ko weçe(bi înglîzî: offspring) ji hêka nepîtandî çê dibe.

Piraniya ajalan bi pirbûna zayendî zêde dibin lê hinek ajal û riwek dikarin bi partenogenezê jî pir bibin. partenogenez corek ji pirbûna nezayendi ye ko hêka nepîtandî diperise bo weçeyek serbixwe.

Ji bo hê baştir mirov fehm bike ka partenogenez çi ye, em dikarin mînakek bidin. Pirbûna bi partenogezê li mirovan de rû nade, lê ji bo mînakê, de em bibêjin jinek heye, tu car bi mêrekî (zilam) ve neketiye têkiliya seksê, ango keçîn e. Heke ev jina keçîn bi tena serê xwe ducanî bimîne û keçek bîne dunyayê, ev pirbûn dibû mînakek bo pirbûna partenogenezê.

Peyva partenogenez (bi latînî: parthenogenesis) ji du peyven yewnanî; parthenos+ genesis pêk tê. Wateya parthenos ” keçîn, keçînî ” ye, wateya genesis jî “peydabûn, çêbûn ” e. Ango ji bo pirbûna bi partenogenezê hewceya têkiliya zayendî(seksî) nîn e, loma ev pirbûn, wekî peydabûna ji keçîn (bi înglîzî: virgin birth) tê navkirin.

Hin zindewer tenê bi rêka partenogenzê dikarin pir bibin, ji pirbûna van zîndeweran re pirbûna bi partenogeneza neçar (bi înglîzî: obligate parthenogenesis) tê gotin. Wekî mînak, li hin corên marmêlkeyan, koma marmêlke tenê ji mêyan pêk tê, li nav koma wan de marmêlkeyên nêr tune, loma vanan marmêlkeyên partenogeneziya neçar in.

Hin zindewer jî li gor rewşa jingehê carnan bi pirbûna zayendî, carnan jî bi partenogenezê zêde dibin. Ev cora partenogenez, wekî partenogeneza tercîhî (bi înglîzî: facultative parthenogenesis) tê navkirin. Wekî minak, kêçên avê û mêşhingiv hin caran bi pirbûna zayendî hin caran jî bi partenogenezê pir dibin. Di pêvajoya pirbûna bi partenogenezê de tenê yek bavan cih digire, loma bomaweyî (genetîk) ya weçeyê an raste rast kopyaya bavanê xwe ye an jî dibe ko hinek cudahiyên biçûk hebe. Çêbûna hêkê ya bi rêka dabeşbûna miyozî dibe sedema cudahiya bomaweyî ya weçeyê.

Partenogenez bi gelemperî li ajalên bêbirrbirredar (bi înglîzî: invertebrate), bi taybetî kêzên wekî kêçên avê, spiyên riweka, mozqirtik, mêşhingiv û hin corên mûriyan (gêrik) de rû dide. Herwisa hin ajalên birrbirredar (bi înglîzî: vertebrate) jî bi partenogenezê pir dibin. Wekî mînak, hin corên xişokan, beqan û mesiyan dikarin bi partenogenzê pir bibin.

Li gor cora bavan an jî li gor pêvajoya partenogenezê, dibe ko weçeya bi rêka partenogenezê peydabûyî, zîndewerek haploîd an jî dîploîd be. Hêka nepîtandî, wekî hêka partenogenezî an jî hêka keçîn tê navkirin.

Hin corên marmêlkeyan (gumgumok) bi dabeşbûna miyozî hêka partenogenezi ya diploîd (2n) çê dikin, ji vê hêkê jî bi rêka partenogenezê, weçeyek mê ya dîplod peyda dibe.

Piraniya ajalên ko bi partenogenezê peyda dibin, haploîd in. Wekî mînak mêşhingiv dikarin bi pirbûna bi partenogenzê jî zêde bibin. Şaheng (makemêş) zindewerek dîploîd e, bi dabeşbûna miyozî hekên haploîd çê dike, hêk beyî ko bê pîtandin, dest bi dabeşbûna mîtozî dike. Ji hêka keçîn, pirox (mêşhingiva nêr) çê dibe. Berevajiyê şahenk, ji ber ko pîrox ji yek bavan peyda dibe, pîrox zîndewerek haplodî ye. Ango her xaneyek pirox ne 32, lê 16 kromozoman lixwe digire. Li koma mêşhingivan de mêşhingivên nêr bi rêka partenogenezê, mêşhingivên mê jî bi pirbûna zayendî çê dibin.

* Ev xebat li ser wîkîpediyaya kurdî jî hat zêdekirin.

https://ku.wikipedia.org/wiki/Partenogenez 

Parçebûn

Parçebûn (bi înglîzî: fragmentation) şêweyek zêdebûna nezayendî ye.

Li pirbûna bi parçebûnê de laşê bavan parçe dibe, ji her parçeyek zîndewerek nû çê dibe. Pirbûna bi parçebûnê di nav zîndewerên firexaneyî de rû dide. Hin corên ajal, karok û riwekan li gel pirbûna zayendî, bi parçebûnê, bi awayekê nezayendî jî zêde dibin.

Ji bo pirbûnê, parçebûna hin zîndeweran di bin kontrola zîndewerê de, bi awayekî asayî rû dide. Hin perçebûn jî ji ber erîşên nêçîrvanan an jî ji aliyê mirovan ve bi awayekê destkarî rû dide.

Ajalên wekî îsfenc, kurmê pan, stêra deryayê, bûka deryayê mînak in bo pirbûna bi parçebûnê li ajalan. Pêvajoya pirbûna bi parçebûnê ji du gavan pêk tê; parçebûn û nûbûn.

Nûbûn (bi înglîzî: regeneration) ne pirbûne. Di laşê hemû zîndeweran de nûbûn rû dide lê asta nûbûnê ji bo hemûyan ne yek e. Hin zîndewer ji beşek laşê xwe yên parçebûyî zindewerek nû çê dike wekî mînak kurmê pan, hin zîndewer beşa ko ji laşê wê qetiyaye ji nû ve çê dike, wekî mînak marmêlke. Nûbûn di laşê mirovan de jî rû dide, saxbûna birînan nûbûn e.

Asta nûbûnê li cem sterên deryayê gellek zêde ye. Hin corên stêrên deryayê bi parçebûnê pir dibin. Heke lingek stêra deryayê parçê bibe û jê biqete, stêra deryayê dikare bi nûbûnê lingek nû çê bike. Herwisa li hin coran de, ji beşa qetiyayî jî stêrek nû çê dibe. Ango bi vî awayî hêjmara stêra deryayê zêde dibe.

Lê li selemender û marmêlkeyan de parçebûn nabe sedema zêdebûnê. Wekî mînak heke qijikek an jî bazek ji bo nêçîrkirinê, erîşek bibe ser marmêlkeyê (gumgumok), marmêlke kilika xwe diqetîne û kilik (doçik) mîna kurmek li erdê dilive, ev rewş bala neçîrvanê dikişîne, nêçîrvan berê xwe dide kilikê, di heman demê de marmêlke baz dide û ji wir dûr dikeve. Marmêlke di nav 2-3 mehan de kilikek nû çê dike. Lê ji kilika qetiyayî marmêlkeyek nû çê nabe, loma ji nû ve çêbûna kilika marmêlkeyê ne pirbûn lê nûbûn e.

Planerîa corek ji kurmên pan e û mînaka herî baş a bo pirbûna bi parçebûnê . Planerîa dikare bi awayekî asyayî xwe parçê bike, ji her parçeyek planerîayê, planerîayek nû çê dibe. Loma ev parçebûna asayî ya planerîayê mînak e bo pirbûna bi perçebûnê. Herwisa heke mirov laşê planarîayê bo 3-4 paran parçê bike, û heke jingeh jî guncav be, ji her parçeyek planerîayê, planerîayek nû çê dibe.

Îsfenc û mercan du ajalên deryayê ne ko dikarin bi perçebûnê pir bibin. Di laşê îsfencan de pêvajoya pirbûnê bi qetîna komek xaneyên taybet dest pê dike. Xaneyên ji laşê bavan qetiyayî, di hawirdorek guncav de, gir dibe, dibe îsfencek nû.

Riwek hem bi rêka asayî hem jî ji aliyên mirovan ve , bi destkarî dikarin bi parçebûnê zêde bibin. Wekî mînak; rîwekek heye bi navê Kalanchoe daigremontiana, ev rivek li perê pelên xwe de gellek riwekok çê dike, gava rîwekok ji pela riweka bavan diqetin û dikevêin erdê, her yek ji riwekokan gir dibin û dibin riwekek serbixwe. Ji ber vê taybetiya riwekî, ev rîwek wekî maka hezaran (bi înglîzî: mother of thousands) tê navkirin. Mirov ji pel, liq an jî ji koka riwekan jî dikare riwekên nû çê bike.

* Ev xebat li ser wîkîpediyaya kurdî jî hat zêdekirin.

https://ku.wikipedia.org/wiki/Par%C3%A7eb%C3%BBn

Biecibîne

Şîrove

Gopikkirin

Gopikkirin (bi înglîzî: budding) corek ji pirbûna nezayendî ye.

Hinek zîndewerên tekxaneyî û firexaneyî bi gopikkirinê hêjmara xwe zêde dikin. Wekî mînak; hin corên bakterî û karokên havênê zîndewerên têkxaneyî ne û bi gopikkirinê pir dibin. Ajal û riwek firexaneyî ne. Ajalên wekî hîdra, îsfenc, bûka deryayê, hin corên kurmên pan û mercan jî bi gopikkirinê pir dibin.

Di destpêka pirbûna bi gopikkirinê de ji bavan gopikek hûrik ber bi derve dirêj dibe. Bomaweyî ya (genetîk) gopikê , kopyaya ya bavan e. Bi girbûna gopikê, weçe (bi înglîzî: offspring) peyda dibe. Weçe dibe ko bi bavan re zeliqî bimîne an jî demek şûn ve jê biqete û wekî zîndewerk serbixwe bijî.

Hîdra zindewerk ji cîhana ajalan e û bi gopikkirinê pir dibe.

Ji laşê hîdraya bavan, weçe wekî gopikek biçûk ber bi derve dirêj dibe. Weçe bi laşê bavan de zeliqî dimîne ta ko bi têra xwe gir dibe. Piştê peresînê, weçe ji bavan diqete û wekî hîdrayek serbixwe dijî.

Herwisa ji cihana karokan, karoka havên jî bi rêka gopikkirinê pir dibe. Karoka havên zîndewerk tekxaneyî ye. Pêşî ji parzûna xaneya havênê gopikek dirêjê derve dibe, di heman demê de kromozomên havênê duhende dibin û navik dabeş dibe. Navikek di nav sîtoplazmaya xaneya karoka havênê de dimîne, a din digihîje nav gopikê. Bi vî awayê gopik kopyaya kromozomên havenê werdigire. Bi eslê xwe gopikkirina karoka havênê corek dabeşbûna mîtozî ya xaneyê ye, di mîtoza asayî de piştê dabeşbûna navikê, sîtoplazma di navbera herdu xaneyan de bi awayekî yeksan tê parvekirin. Lê di gopikkirina karoka havênê de pirraniya sîtoplazmayê di xaneya bavan de dimîne loma gopik wekî zindewek biçûk peyda dibe.

Ne tenê hîdra û karoka havên, lê hinek bakterî, pêşenge û ajalên wekî îsfenç û bûka deryayê(jellyfish) û mercan jî bi gopikkirinê pir dibin.

Pirbûna nezayendî li gor pirbûna zayendî, bi awayekî hêsantir, leztir û bi xerckirina enerjiyek kêmtir rû dide. Heke hawirdor guncaw be û li hawirdorê guherînên neyînî çê nebe, wê gavê bi pirbûna nezayendî, di demek kurt de ji yek bavanek, bi hêjmarek zêde weçe çê dibin.

Lê heke hokarên wekî germahî, sermahî, ronahî hwd ên hawirdorê di demek kurt de biguhere, ev rewş li ser jiyana corên bi pirbûna nezayendî zêde dibin de bandorek neyînî dike. Ji ber ko zindewerên bi pirbûna nezayendî zêde dibin ji aliyê bomaweyî (genetîk) de kopyayê hev in, guherînek neyînî ya jîngehê dibe ko hemû endamên corê biqelîne. Wekî mînak ; heke hokarek nexweşiya nû di hawîrdora van zîndeweran de belav bibe, ne yek û du lê hemû endamên corê bi carek ve bi vê nexweşiyê dikevin. Bazdan (mutasyon) yek ji hokarên serekî yên hawirdorê ye ko dibe sedema guherîna bomaweyî li zîndeweran.

* Ev xebat li ser wîkîpediyaya kurdî jî hat zêdekirin.

https://ku.wikipedia.org/wiki/Gopikkirin