Serxes

 

Here nagîvasyonê

Here lêgerînê

Serxes riwekên lûleyî û bêtov in.

Serxes (bi înglîzî: fern) navê gelemperî yê komek riwekên lûleyî û bêtov ên cîhana riwekan e ko di liqê piterofîta (Pterophyta) de tên polenkirin.

Serxes kulîlk û mêwe berhem nakin, spor çêdikin. Gurza lûleyên ko ji şaneya niyan (bi înglîzî: phloem) û şaneya darik (bi înglîzî: xsilem) pêk tê, lixwe digirin. Ji bo veguhaztina av û xurekemadeyan, şaneya lûleyî (bi înglîzî: vascular tissue) tê bikaranîn. Bi navbeynkariya şaneya lûleyî, av û xurekemade ji regan heta pelan, ji pelan heta hemû beşên riwekê tên veguhaztin.

Beşa riwekzaniyê ya ko li ser serxes û riwekên din ên lûleyî û bêtov xebat dike, wekî piterîdozanî (bi înglîzî: pteridology) tê navkirin.

Piraniya serxesan bi şêweyî devî ne, lê serxesên darîn (darokî) jî hene. Di jingehê de di nav riwekên bêtov ên lûleyî de bi qasî 11000 coran, herî zêde serxes cih digirin. Bi xebatên di van salên dawî de hatiye destnîşankirin ko serxes xizmên herî nezîk ên riwekên tovdar in.^[1]Gelek serxesên tropikî di darîstanên baranê de xwe li ser qed û liqên riwekên din de girê didin û geşe dibin. Lê serxes mişexwer nîn in û ji riwekê xurek nagirin, xurekên xwe bi fotosentezê dabîn dikin.^[2] Serxes li deverên germ û şêdar de hê baştir dijîn. Lê li ser rûyê erdê, ji bilî parzemîna Antartîkayê li her deverên cihanê de gelek corên serxesan dijîn.Bi gelemperî serxes di jingehên hênik, sîdar û şêdar de hê baştir dijîn.

Pirbûn û çerxa jiyana serxesan

Serxes bi dordariya nifşan pir dibe. Ango di çerxa jiyana serxesê de pirbûna zayendî û pirbûna nezayendî li dû hev rû didin. Di nifşa sporofîtî de riwek xwediyê qedê rîzomî (bi înglîzî: rhizome) û pelên serxesî (bi înglîzî: fronds) û reg in. Di dordariya nifşan (metagenez) de nifşa sporofîtî zal e. Nifşa gametofîtî, piştî pirbûna zayendî di demek kurt de dimire. Nifşa sporofîtî û nîfşa gametofîtî ya serxesan, herdu jî dikarin fotosentez bikin.^[1]

Serxesên ko em li darîstan û jingehê de dibînin, serxesên sporofît in. Nifşa sporofîtî ya serxesê ji reg, qed û pelan pêk tê.

Nifşa sporofîtî bi pirbûna zayendî peyda dibe. Nifşa gametofîtî jî bi pirbûna nezayendî, ango bi zîldana sporek çêdibe. Spor di spordankan de tên berhemkirin. Spordankên serxesê, bi awayî guşî, li ser rûyê binî yê pelên serxesê de, di nav pêkhateyên bi navê sorus (bi înglîzî: pirjimar; sori, yekjimar; sorus) de cîh digirin.^[2]Di her spordankekî de ji makexaneya sporan, bi dabeşbûna miyozî sporên haploîdî tên berhemkirin. Spor ji nifşa sporofîtî ya serxesa pêgihîştî belavê hawirdorê dibin. Piraniya corên serxesan tek corek spor berhem dikin.^[3]Di jîngehek guncav de spor zîl didin, ji her sporek, bi dabeşbûna mîtozî gametofîtek firexaneyî ya haploîdî peyda dibe.^[1]Her gametofîtek endamên çêkerê sperman ên bi navê anterîdiyum û endamên çêkerê hêkê yên bi navê arkegoniyum çêdike.

Serxes ji bo veguhaztina sperman avê bi kar tînin. Spermên bikilik û lûlpêçî, bi gelemperî ji anterîdiyuma gametofîtek, ber bi arkegoniyuma gametofîta nêzê wê, di nav perdeya avê de avjenî dikin. Gava sperm digihîje arkegoniyumê, hêkê dipitîne û zîgota dîploîdî bi dabeşbûna mîtozî diperise bo embriyoya firexaneyî (sporofîta negihîştî). Di vê qonaxê de embriyoya sporofîtê bi gametofîtê ve girêdayî ye û xurekên xwe ji wê dabîn dike. Her ko sporofît geşe dibe û diperise, gametofît diçilmise, piçûk dibe û dawiya dawî dimire. Bi mirina gametofîtê (protalus), sporofît êdî bi tena serê xwe djiî.^[4] Bi gelemperî di navbera sperm û hêka heman gametofîtê de pîtîn rû nade. Di piraniya gametofîtan de hêk û sperm di demên cuda de tên berhemkirin. Loma heka ji gametofîtek bi sperme gametofîdek din ve tê pîtandin.^[3] Arkegoniyuma firexaneyî, dema geşebûn û peresînê de, embriyoyê diparêze.^[1]

Bi gelemperî sporofîta serxesan, riweka pirsalî ye (gelek salan dijî) û dikarin bi pirbûna vejetayî jî zêde dibin. Qedê rîzomî di bin erdê de mîna regan şax didin û sporofîtên nû çêdibin. Ji ber ko sporofîtên nû bi pirbûna nezayendî çêdibin, hemû sporofîtên nû kopiyên hev in.^[5]

Nifşa sporofîtî

Serxesên ko em li darîstan û jingehê de dibînin, serxesên sporofît in. Nifşa sporofîtî ya serxesê ji reg, qed û pelan pêk tê. Xaneyên sporofîtê dîploîdî ne, ango her kromozom bi cotî ne, ferek ji hêkê, fera a din jî ji spermê tê. Sporên sporofîtê haploîdî ne.^[5]

Serxes bi dordariya nifşan pir dibe. Ango di çerxa jiyana serxesê de pirbûna zayendî û pirbûna nezayendî li dû hev rû didin.

Di nifşên sporofîtî de qebareya hin serxesan dibe ko bi qasî santîmetreyek piçûk be an jî dibe ko hin serxes bi bilindahiya bi qasî 25 metreyan mezin bin.^[2] Wekî mînak, tîreya serxesa avî ya bi navê Azolla pinnata ji santîmetreyek piçûktir e. Herwisa di serxesen darî (bi înglîzî: tree ferns) de dirêjiya riwekê dibe ko ji 24 metreyan zêdetir be û dirêjiya pelên wê jî bi qasî 5 metreyan be.^[1]

Di nifşên sporofîtî yên serxesan de qed bi gelemperî di bin erdê de bi berwarkî dirêj dibe û wekî qedê rîzomî an jî bi kurtî rîzom (bi inglîzî: rhizome) tê navkirin. Di hin corên serxesan de, wekî mînak, di serxesên darî de, qed ne di bin erdê de lê li ser rûyê erdê, ber bi jor ve bi awayekî stûnî dirêj dibin.^[6] Pelên serxesê jî (bi înglîzî: fronds) ji serê qedê rîzomî dirêj dibin. Di destpêkê de pelên serxesê mîna zembûreka saetê bi şidî badayî ne.^[7] Pelên badayî bêyî ko tu ziyan bigihîje wan, axê diqelişînin, bi silametî derdikevin ser rûyê erdê. Li rûyê erdê, pelên badayî yên ciwan vedibin û geşe dibin bo pelên pêgihîştî.^[1]Keman amûrekî muzîkê ye. Serê destiyê kemanê mîna şeytanokê, lûlpêç e, û bi înglîzî wekî “fiddlehead “ ango “serê kemanê” tên navkirin.Pelên ciwan ên serxesê jî dişibin serê destiyê kemanê, loma bi înglîzî pelên badayî û pêçayî yên serxesê wekî “fiddlehead” tên navkirin.

Nifşa gametofîtî

Nifşên gametofîtî yên serxesan bi gelemperî pir piçûk in û tireya wan bi qasî 6 mîlîmetre ye.^[1] Di piraniya corên serxesan de gametofîta pêgihîştî bi qebareya nînoka tiliya mirov e û dişibe dil an jî gurçika bi rengê kesk.Ango ji bo mirov, di jîngehê de dîtina gametofîtê ne hêsan e.

Nifşa gametofîtî bi gelemperî ji bilî navendê, ji çînek xaneyên fotosentezî pêk tê. Gametofît bi nivçeregan (rîzoîd) xwe bi axê an jî bi cihek din ve dibestîne û av û mîneralan dimijne. Ji ber ko lûleyên rîzoîdan tune, rîzoid regên rasteqîn nin in, nîvçereg in.^[1]Endamên zayendê yên nêr û mêyê, li ser rûyê jêr ê gametofîdê de diperisin. Bi gelemperî di gametofîtek de herdu endamên zayendê jî geşe dibe, lê di hin corên serxesan de dibe ko ji gametofîtek tenê endamê mêyê, ji gametofîtek din jî tenê endamê nêrê were çêkirin.

Di gametofîta pêgihîştî de ji endamê nêrê sperm tên çêkirin û berdan. Sperm bi şêweyî lûlpêçî ne, di nav perdeya avê de avjenî dikin û xwe digihînin hêka di nav endamê mêyê.^[8] Pîtîn di endamê mêyê de, ango di arkegoniyumê de rû dide. Gametofît bi ekserî li nezî hev geşe dibin. Sperma ji gametofîtek, bi gelemperî hêka gametofîta nezî xwe dipitîne. Piştî pîtandinê,zîgota dîploîdî geşe dibe û diperise bo embriyoyê. Embriyo pêşengê nifşa sporofîtî ye. Pelên hûrik ên sporofîta ciwan ji binê gametofîtê derdikevin û ber bi rûyê erdê ve dirêj dibin.Di serxesan de nifşa gametofîtî, zîndewerek fotosentezî û xwejîn (bi înglîzî: autotroph) e. Gelemperiya corên serxesn de nifşa gametofîtî dikare bi tena serê xwe bijî. Lê hin serxesên gametofît neçar in ko bi karokan re hevkariyê bikin.

Polenkirin

Serxesên gezikî (bi înglîzî: whisk ferns), gihayên dûvê hespê (qedqedok) (bi înglîzî: horsetails) û serxes di cîhana riwekan de di liqê piterofîta (Pterophyta) de tên polenkirin.^[9] Endamên vê liqê riwekên lûleyî ne û bêtov in.

Jîngehzanî

Di deverên tropîkal, li darîstanên baranê û deverên hênik de, serxes riwekên herî belavî yên daristanên sîdar û şêdar in.^[5] Hin corên serxesan li ser ax, hin cor li ser kevir û zinaran, hinek corên serxesan jî li ser daran de geşe dibin û diperisin. Bi gelemperî serxes di deverên tropîk, li darîstanên baranê de, li ser qed û liqên daran de geşe dibin.

Riwekên ko riwekek din ji bo destekê bikar tînin û li ser wê riwekê geşe dibin, wekî riwekên epîfît (bi înglîzî:epiphyte) tên navkirin. Serxes, hezaz, orkîde (bi înglîzî: orchid) mînak in bo riwekên epîfît. Riwekên epîfît mişexwer nîn in û fotosentez dikin. Av û mîneralên xwe ji ava baranê dabîn dikin.^[5]Serxes dikarin di jingehên sîdar de jî bi awayekî serkeftî fotosentez bikin.

360 heta 300 mîlyon sal berê, di dema serdema karbonîferê (bi înglîzî: carboniferous period) de, piraniya daristanên Ewrasya (bi înglîzî: Eurasia) û Amerîkaya Bakur ji serxesan û riwekên din ên lûleyî û bêtov pêk dihat. Her ko riwek mirin û ketin erdê, di jingehên avzê de noq bûn. Serxes di nav avzê de bi temamî neriziyan û nehatin hilwêşandin. Paşmayiyên serxes û riwekên din bi sed hezar salan li ser hev berhev bûn û çînek stûr a ji madeyên endamî pêk hat. Paşê qadên avzê bi ava deryayê hatin dagirkirin. Herrî û qûm û madeyên din ên nav ava deryayê li ser riwekên mirî berhev bûn. Giraniya van madeyan, li ser paşmayiyên riwekan pesto û germahiyê zêde kir û bermahiyên riwekan di demek dirêj de hatin guhertin bo rejiyê (komir).^[10] Ango rejî bi eslê xwe kevirên reş ên ji fosîlên riwekan e.

• 
  Sorus koma spordanka ne û li bin pelê serxesê de cih digirin.
 
• 
  Gametofît û sporofîta jê dirêj dibe.
 
• 
  Serxes li deverên sîdar hê baştir geşe dibin.
 
• 
  Dibe ko serxasên darî bi qasî 25 metre dirêj bibin.
 
• 
  Serxesên epîfît li ser qed û guliyên daran de geşe dibin.

Girêdanên derve

• Ferhenga Biyolojiyê

Çavkanî

1. ^ ^{Jump up to:a b c d e f g h} Losos, J., Mason, K., Johnson,G., Raven, P., & Singer, S. (2016). Biology (11th ed.). New York, NY: McGraw-Hill Education.
2. ^ ^{Jump up to:a b c} Starr, C. (2007). Biology:concepts and applications (7th ed.). Boston, MA: Cengage Learning.
3. ^ ^{Jump up to:a b} Reece, Jane B. Campbell Biology : Jane B. Reece ... [et Al.]. 9th ed., Boston, Ma, Benjamin Cummings, 2011.
4. ^ Solomon, E., Martin, C., Martin, D., & Berg, L. (2015).Biology. Stamford: Cengage Learning.
5. ^ ^{Jump up to:a b c d} KWagner, Warren H., Mickel, John T., Yatskievych, George, Gifford, Ernest M., Walker, Warren F.. "fern".. Encyclopedia Britannica, 23 Aug. 2025, [1] Accessed 17 September 2025.
6. ^ Rye, C., Wise, R., Jurukovski, V., Desaix, J., Choi, J., & Avissar, Y. (2017).Biology. Houston, Texas : OpenStax College, Rice University,
7. ^ Schraer D.W, Stoltze H.J,(1995). Biology (6th ed.). USA: prentice Hall, ISBN 0-13-806630-2.
8. ^ Johnson, L. G. (1987). Biology. Dubuque, Iowa: Wm. C. Brown.
9. ^ Cullen, K. E. (2009).Encyclopedia of Life Science. Newyork: Facts On File, Inc
10. ^ Simon, E. J., Dickey, J.L., Reece, J. B., & Burton, R. A. (2018).Campbell Essential Biology with Physiology (6th ed.). Newyork, United States: Pearson.

Pîtîna hêkexaneyê

 

Pîtîn (bi înglîzî: fertilization) karê yekbûna gametên bavan, ango yekbûna navika sperm û hêkexaneyê bo çêbûna weçeyek nû.

Piraniya ajal û riwek tenê bi pirbûna zayendî zêde dibin. Mirov û hemû zîndewerên bi pirbûna zayendî zêde dibin, bi yek xaneyek,bi hêkexaneya pîtandî dest bi jiyanê dikin.

Du bingehên pirbûna zayendî heye, miyoz û pîtîn. Bi dabeşbûna miyozî, ji xaneyên dîploîdî, sperm û hêkexaneyên haploîdî peyda dibe. Bi pîtînê, ferên kromozomên haploîdî yên ji nêr û mêyê tên ba hev û ji xaneya hêkê, xaneyek dîploîdî ango zîgot peyda dibe.

Bi dabeşbûna mîtozî ji zîgotê xaneyên nû peyda dibe bi vî awayî weçeyek (bi înglîzî: offspring) nû geşe dibe diperise.

Du cor pîtîn heye, pîtîna derekî û pîtîna navxweyî.

--Pîtîna derekî--

Pîtîna derekî (bi înglîzî: external fertilization) bi taybetî di nav zîndewerên avî de rû dide. Ajalên ko bi pîtîna derekî pir dibin, endamê cotbûnê (penîs û zê) lixwe nagirin. Pirbûna zayendî ya bejaviyan (bi grekî: amphibian) û piraniya masiyan mînak e bo pîtîna derekî. Ji bo pîtîna derekî divê hawirdor avî be, bi vî awayî hêkexane ziwa û hişk nabe û sperm jî dikare di nav şileyê de ber bi hêkê ve bilive. Beq ji pola bejaviyan e. Beqa mê û nêr gametên xwe (hêk û sperm) bi hemdemî (senkronî) ber didin nav avê, sperm û hêk li derveyî laşên zîndewer, di nav avê de digihîjin hev. Herwisa pirraniya masiyên bihestî jî mîna beqan bi pîtîna derekî pir dibin. Di pîtîna derekî de egera li hev rasthatina hêk û spermê gelek kêm e, loma beqa mê an jî mesiya mê bi hezaran hêk berdide avê. Bi vî awayî egera pîtîna hêkan zêde dibe.

Bi awayekî destkarî pîtîna derekî ji bo pirbûna mirovan jî tê bikaranîn. Ji dê û bavê hêkexane û sperm tên berhevkirin. Hêkexaneyên dayikê û spermên bavê li derveyî laşê dayikê tên pîtandin, paşê çend hêkên pîtandî di malzaroka dayikê de tên çandin û ducaniya asayî dest pê dike.

--Pîtîna navxweyî--

Xişok, balînde û memikdar (şîrder) bi pîtîna navxweyî (bi înglîzî:internal fertilization) zêde dibin. Pîtîn di laşê mêyê de rû dide, loma şansê rastîhevhatina hêk û spermê zêde ye. Xişokên wekî mar û kûsî her carê bi qasê 30 heta 100 hêkan ber didin. Balînde bi gelemperî 4-5 hêk ber didin. Herî kêm şîrder hêk ber didin. Mînak, mirov bi gelemperî tenê yek hêkek ber dide bo pîtînê. Ji ber ko pîtîna hêkê, geşebûn û perisîna korpeleyê di laşê mêyê de rû dide, şansê geşebûna korpeleyê li gor ajalên din zêdetir e.

--Hin taybetmendiyên pîtînê--

• Ajal û riwek bi gelemperî bi pirbûna zayendî zêde dibin. Pîtîn yek ji bingehînên serekî yê pirbûna zayendî ye.

• Hêkexane û sperm wekî gamet tên navkirin û bi dabeşbûna miyozî çêdibin, loma xaneyên haploîdî ne.

• Bi pîtînê, zîgot ji herdu bavan jî kromozom werdigire, loma zîgot xaneyek dîploîdî ye.

• Bi gelemperî qebareya hêkexane ji ya spermê zêdetir e.

• Bi gelemperî hêkexane westar in, ji bo cihguherinê qamçî lixwe nagirin.

• Spermên ajalan qemçî lixwe digirin. Sperm bi alikariya qamçiya xwe, dikare bi awayekî çalak ber bi hêkexaneyê bilive û ajnî bike.

• Gellekî sperm di rêya ber bi hêkexaneyê de dimirin û xwe nagihînin hêkexaneyê, loma ji bo zêdekirina egera pîtînê, di laşê zîndeweran de her car bi milyonan sperm tên derdan.

• Di pîtîna derekî de divê sperm û hêkexane di heman demê de werin derdan.

• Bi pîtînê, weçe ji herdu bavan jî zanyariyên bomaweyî(genetîk) werdigire loma weçe dişibe herdu bavanan.

• Ji bo pîtîna derekî an jî pîtîna navxweyî pêdivî bi avê heye. Ji bo rûdana pîtînê divê hawirdora hêkexaneyê û spermê avî be. Sperm û hêkexane di hawira avî de dikarin bi hêsanî bilivin û cih biguherin. Herwisa di nav avê de hêkexane û sperm ji bandorên neyînî yên hawirdorê tên parastin. Dibe ko ev av bi qasî ava deryayê mezin an jî ji dolopek piçûktir be.

--Pîtîna hêkexaneya mirov--

Di têkiliya zayendî de bi qasî 500 milyon sperm dikeve nav zêyê, lê ji wana tenê bi qasî çend hezar sperm digihîjin cogên hêkê. Hinek ji spermên nav zêyê, di nav 30 heta 60 xulekan de ji zêyê ber bi jor ve tên guhaztin. Sperm ji zêyê derbasî malzarokê dibin, ji malzarokê jî derbasî nav cogên hêkê dibin. Di nav cogên hêkê de, heta beşa nêzikê kotahiya cogê tên guhaztin. Xaneya hêkê û sperm di beşa kûp (ampulla) a coga hêkê de rastê hev tên.Hêkexaneya ji hêkdankê hatiye berdan, dikare bi qasî 24 saet zîndî bimîne û were pîtandin. Loma divê di dema hêkdananê an ji çend saet piştî hêkdananê di coga hêkê de sperm hebin. Sperm dikarin bi qasî 5 rojan di coga hêkê de sax bimînin. Li gor van esasan ji 4-5 roj berê hêkdananê heta çênd saet piştê hêkdananê egera rûdana pîtînê heye. Ango ji bo mirovan, ji her çerxa mehaneyê de tenê 4-5 roj guncav e ji bo ducanmayînê.

Pîtîn yek ji du cogên hêkê de rû dide. Guhaztina sperman bi alîkariya girjbûna masûlkeyên malzarokê û yên cogên hêkê rû dide. Masûlkeyên malzarok û yên cogên hêkê ji ber prostaglandînên nav tovavê han dibin. Herwîsa di dema orgazma mê yê de ji hîpofîza paş a mêyê de hormona oksîtosîn (bi inglîzî: oxytocin) tê derdan, ev hormon jî masûlkeyên malzarok û cogên hêkê han dike bo girjbûnê.

Piştî hêkdananê, hêkexane di nav coga hêkê de, di qonaxa bêdengiyê de ye. Gava parzûnên xaneyê yên sperm û hêkexaneyê digihîjin hev û bi hev ve dizeliqin, dawî li bêdengiya hêkexaneyê tê. Ji endamokên nav hêkexaneyê, kalsiyum tê derdan, bi vî awayî xestiya kalsiyuma nav sîtoplazmaya hêkexaneyê zêde dibe. Kalsiyum dibe peyamber ji bo destpêkirina gelek guhertinan di çalakiya proteînan de.

Hêkexaneya nepîtandî bi pêkhateyên parêzger dapoşrav e. Pêkhateyên parêzger ên hêkexaneyên hemû zîndeweran ne heman e. Wekî mînak hêkexaneya jûjiyê avî (bi înglîzî: sea urchin) bi çînek jelatînî û perdeya vîtellînî (bi înglîzî: vitelline envelope) dapoşrav e. Hêkexaneya mirov û memikdarên din, bi çîna navçeya zelal û çîna xaneyên granuloza dapoşrav e. Ji bo rûdana pîtînê, divê sperm ji nav van pêkhateyên parêzger derbas bibe û bigihîje parzûna xaneyê ya hêkexaneyê. Ango di laşê mirov de, pîtîn bi sê qonaxên serekî rû dide;

1. Vekirina rêka spermê,

2. Yekbûna parzûnên xaneya sperm û hêkê,

3. Yekbûna navikan.

Divê sperm pêşî di nav xaneyên taca tîrojî de derbas bibe, paşê xwe bi navçeya zelal ve girê bide û bi alîkariya enzîmên xwe yên herisê, di nav navçeya zelal de rêkek ve bike ko derbasî nav hêkexaneyê bibe.

Li beşa serî ya spermên mirov de endamokek kîsîkî ya bi navê akrozom (acrosome) heye. Akrozom enzîmên herisê lixwe digire. Di navçeya zelal de wergirên bo girêdana sperman heye. Wergir taybet e ji bo cora zîndewerê. Wekî mînak wergirên bo girêdana spermê yên hekexaneya masîyan û beqan ne yek in. Loma spermê masiyan nikare bi hêkexanya beqê ve were girêdan û pîtîn rû bide. Gava sperm nezîkê çînên parêzgêr dibe, xwe bi van wergiran ve girê dide û ji akrozomê enzîm der dide. Enzîm navçeya zelal têkdişkîne bi vî awayî ji bo derbasbûna spermê, kunikek ve dibe. Sperm di nav kunikê de xwe digihînê parzûna xaneyê ya hêkexaneyê. Parzûna xaneyê ya spermê bi ya hêkexaneyê ve dizeliqe. Ser û navendeparçeya spermê dikeve nav hêkexaneyê, kilik (qamçî) li derve dimîne. Heta pîtinê, hêkexaneya negihîştî di qonaxa oosîta duyem de ye. Hema bi pîtînê re, dabeşbûna miyozî didome, oosîta duyem dabeş dibe, hêkexaneya gihîştî û cemseretena duyem (bi înglîzî: second polar body) peyda dibe. Cemseretena duyem tê avêtin. Bi vî awayî hêkexaneya gihîştî ya bi 23 kromozoman hewla pîtandinê dike. Di heman demê de di nav hêkexaneyêde serê spermê dihele û 23 kromozomên spermê li ba kromozomên hêkê rêz dibin, hêka pîtandî ya bi 46 kromozomî, ango zîgot peyda dibe.Temasa spermê ya bi hêkê, ji bo perisîna korpeleyê, di hêkê de hin karlêkan (reaksiyonan) dide destpêkirin.

Bi kirdara pîtînê, hêkexane li gel 23 kromozomên spermê, sentrozoma spermê jî werdigire. Di nav navendeparçeya spermê de hinek mîtokondrî jî dikevin nav hêkexaneyê, lê hêkexane van mîtokondriyan bi kar naîne û tevlê zîgotê nake. Ango ji nêrê bi navbeynkariya spermê, 23 kromozom û sentrozomek derbasî zîgotê dibe. Li gel 23 kromozoman, hemû endamok, sîtoplazma û xurek ji hekexaneya mêyê derbasî zîgotê dibe. Mîtokondriyên xaneyên mirov kopyayên mîtokondriyên dayikê ne.

--Rêgirtina firespermîyê--

Gava spermek bi parzûna xaneyê ya hêkexaneyê ve dizeliqe, pêvajoya rêgirtina firespermiyê (bi înglîzî: polyspermy) dest pê dike. Bi vê pêvajoyê, rê li ber spermên din tê girtin ko nekevin nav hêkexaneyê.

Bi du rêbazan rê li ber firesperiyê tê girtin.

Bi guherîna cogên sodyumê berbesta yekem a bi lez tê avakirin. Girêdana sperma yekem a bi hêkexaneyê ve, dibe sedema vebûna cogên sodyumê. Sodyum ber bi nav hêkexaneyê diherike û cemseriya parzûna xaneyê hildiweşe, ango berevajîbûna cemsergiriyê (bi înglîzî: depolarization) rû dide. Gava di parzûna xaneyê ya xêkexaneyê de berevajîbûna cemsergirî rû dide, êdî spermên nû nikarin xwe bi hêkexaneyê ve girê bidin. Rebaza yekem a rêgirtina sperman bi lez rû dide, di nav xulekek de cemsergiriya xêkexaneyê disa tê avakirin û rebaza yekem bêbandor dibe.

Di dema berevajîbûna cemsergiriyê de, li gel sodyumê, îyonên kalsiyumê jî diherrikin nav sîtoplazmaya hêkexaneyê. Kalsiyum rêbaza duyem a rêgirtina firespermiyê han dike.

Ji bo rêgirtina derbasbûna sperman, rebaza duyem wekî karlêka tûkilî (bi înglîzî: cortical reaction)tê navkirin.

Li aliyê navî, li nezîkê parzûna xaneyê ya hêkexaneyê de, danikên tûkilî (bi înglîzî: cortical granules) heye. Danikên tûkilî enzîmên taybet lixwe digirin. Piştî sperma yekem bi wergirên ser hêkêxaneyê ve tê girêdan, hêkexane han dibe bo derdena kalsiyumê. Ji retîkûlûma endoplazmî kalsiyum tê derdan, di nav sîtoplazmaya hêkexaneyê de xestiya kalsiyumê zêde dibe. Ji ber xestiya kalsiyume danikên tûkilî enzîmên xwe der didin navbera parzûna xaneyê ya hêkexaneyê û navçeya zelal. Enzîmên danikên tûkilî wergirên bo girêdana spermê hildiweşînin, bi vî awayî spermên nû nikarin xwe bi parzûna xaneyê ya hêkexaneyê ve girê bidin.

Ji bo pîtîna hêkê tenê pêdiviya bi yek spermek heye. Lê di têkiliya zayendî de her carê bi avêtinê bi milyonan sperm di nav zêyê de tên berdan. Gelo çima evqas sperm tên berhemkirin û avêtin?.

Sedema yekem, di laşê mêyê de mirina sperman e.

Coga zaûzê ya mêyê (zê, malzarok û cogên hêkê) hawidorek neguncav e ji bo sperman. pH ya hawirdorê û bergiriya xirokên spî dibin sedema mirina gellek sperman. Herwisa di laşê mêyê de du cogên hêkê heye, lê di her çerxa mehane de bi hêkdananê, tenê yek hêkexane tê berdan. Ango nîvê sperman ber bi coga hêkê ya vala diçin û dimirin. Dawiya dawî ji milyonan sperman tenê çend sed sperm digihîjin hêkexaneyê.

Sedema duyem jî ji bo têkşikestina navçeya zelal e.

Spermek bi tena serê xwe nikare navçeya zelal kun bike û jê derbas bibe. Ji bo derbasbûna spermek divê ji gellek sperman, enzîma akrozomê bêne derdan ku navçeya zelal were têkşikestin.

Gava sperm ji laşê nêrê tên avêtin û di coga zaûzêya mêyê de ne, hê bi têra xwe negihîştî ne û nikarin hêkexaneyê (oosîta duyem) bipîtînin. Divê sperm werin tiwanekirin( bi înglîzî: capacitation). Tîwanekirina sperman di coga zaûzêya mêyê de di çend saetan de pêk tê.

Di dema tiwanekirina spermê de, qatek glîkoproteîn û hin proteîn ji parzûna plazmayê ya ser beşa akrozomê tên avêtin.Bi vî awayî derdana enzîmên akrozomî hêsantir dibe. Her wisa bi tiwanekirinê, çalakiya qemçiya spermê jî zêde dibe, sperm hê bi leztir ber bi hêkexaneyê ajnî dike.

* Ev xebat li ser wîkîpediyaya kurdî jî hat zêdekirin.

https://ku.wikipedia.org/wiki/P%C3%AEt%C3%AEn

 

Gopikkirin

Gopikkirin (bi înglîzî: budding) corek ji pirbûna nezayendî ye.

Hinek zîndewerên tekxaneyî û firexaneyî bi gopikkirinê hêjmara xwe zêde dikin. Wekî mînak; hin corên bakterî û karokên havênê zîndewerên têkxaneyî ne û bi gopikkirinê pir dibin. Ajal û riwek firexaneyî ne. Ajalên wekî hîdra, îsfenc, bûka deryayê, hin corên kurmên pan û mercan jî bi gopikkirinê pir dibin.

Di destpêka pirbûna bi gopikkirinê de ji bavan gopikek hûrik ber bi derve dirêj dibe. Bomaweyî ya (genetîk) gopikê , kopyaya ya bavan e. Bi girbûna gopikê, weçe (bi înglîzî: offspring) peyda dibe. Weçe dibe ko bi bavan re zeliqî bimîne an jî demek şûn ve jê biqete û wekî zîndewerk serbixwe bijî.

Hîdra zindewerk ji cîhana ajalan e û bi gopikkirinê pir dibe.

Ji laşê hîdraya bavan, weçe wekî gopikek biçûk ber bi derve dirêj dibe. Weçe bi laşê bavan de zeliqî dimîne ta ko bi têra xwe gir dibe. Piştê peresînê, weçe ji bavan diqete û wekî hîdrayek serbixwe dijî.

Herwisa ji cihana karokan, karoka havên jî bi rêka gopikkirinê pir dibe. Karoka havên zîndewerk tekxaneyî ye. Pêşî ji parzûna xaneya havênê gopikek dirêjê derve dibe, di heman demê de kromozomên havênê duhende dibin û navik dabeş dibe. Navikek di nav sîtoplazmaya xaneya karoka havênê de dimîne, a din digihîje nav gopikê. Bi vî awayê gopik kopyaya kromozomên havenê werdigire. Bi eslê xwe gopikkirina karoka havênê corek dabeşbûna mîtozî ya xaneyê ye, di mîtoza asayî de piştê dabeşbûna navikê, sîtoplazma di navbera herdu xaneyan de bi awayekî yeksan tê parvekirin. Lê di gopikkirina karoka havênê de pirraniya sîtoplazmayê di xaneya bavan de dimîne loma gopik wekî zindewek biçûk peyda dibe.

Ne tenê hîdra û karoka havên, lê hinek bakterî, pêşenge û ajalên wekî îsfenç û bûka deryayê(jellyfish) û mercan jî bi gopikkirinê pir dibin.

Pirbûna nezayendî li gor pirbûna zayendî, bi awayekî hêsantir, leztir û bi xerckirina enerjiyek kêmtir rû dide. Heke hawirdor guncaw be û li hawirdorê guherînên neyînî çê nebe, wê gavê bi pirbûna nezayendî, di demek kurt de ji yek bavanek, bi hêjmarek zêde weçe çê dibin.

Lê heke hokarên wekî germahî, sermahî, ronahî hwd ên hawirdorê di demek kurt de biguhere, ev rewş li ser jiyana corên bi pirbûna nezayendî zêde dibin de bandorek neyînî dike. Ji ber ko zindewerên bi pirbûna nezayendî zêde dibin ji aliyê bomaweyî (genetîk) de kopyayê hev in, guherînek neyînî ya jîngehê dibe ko hemû endamên corê biqelîne. Wekî mînak ; heke hokarek nexweşiya nû di hawîrdora van zîndeweran de belav bibe, ne yek û du lê hemû endamên corê bi carek ve bi vê nexweşiyê dikevin. Bazdan (mutasyon) yek ji hokarên serekî yên hawirdorê ye ko dibe sedema guherîna bomaweyî li zîndeweran.

* Ev xebat li ser wîkîpediyaya kurdî jî hat zêdekirin.

https://ku.wikipedia.org/wiki/Gopikkirin