Sendroma Turner

 

    Sendroma Turner (bi înglîzî: Turner syndrome) têkçûnek kromozomî ye ko dê mêyên bi vê sendromê de beşek an jî tevahiya kromozek X-ê kêm e. Ango mêyên tûşbûyî bi (44+X) kromozomî ne.

    Ji jidayikbûna 2500 keçan, 1 keç (1/2500) bi sendroma Turner ji dayik dibe. Sendroma Turner cara pêşîn di sala 1938ê de ji aliyê bijîşkêk amerîkî yê bi navê Henry Hubert Turner(1892– 1970) ve hat şîrovekirin.
    Kromozomên zayendê yên mêyên bi sendroma Turner wekî XO tên nîşankirin. Li vir tîpa O nîşana tunebûna kromozoma duyem a zayendê ye. Rewşa X0 tekane nûmuneye ko mirovê bi kromozomek kêm, ango bi 45 kromozomî jî dijî.

Sedemê sendromê

    Bi qasî %50yê kesên bi sendroma Turner bi karyotîpa 45,X in. Di van kesan de têkçûna kromozoma X-ê dema çêbûna gametan, ango berê pîtînê rû dide. Hin caran jî têkçûna kromozoma X-ê piştî pîtînê rû dide.Hin caran di dabeşbûna mîtozî de di xaneyek embriyoyê de têkçûna kromozoma X- rû dide. Ji ber ko xaneyên din bi awayekî asayî dabeş dibin, di laşê embriyoyê de du an jî zêdetir karyotîpên cuda peyda dibe. Ev rewş wekî sendroma Turner a mozaîkî tê navkirin.Di rewşa mozaîkî de li gel xaneyên bi karyotîpa 45,X, dibe ko xaneyên din ên wekî bi karyotîpa 46,XX, 46,XY an jî yên bi karyotîpa 47,XXX jî di laş de hebin.

    Hin caran di xaneyên kesên bi sendroma Turner de kromozoma X a duyem an jî beşek ji X-a duyem heye, lê ji ber ko şêwe û pêkhateya wê guheriye tevlê tu çalakiyên xaneyê nabe.
Dibe ko bazdana(mutasyon di kromozomê X ê jî bibe sedema peydabûna kromozoma bi pêkhateya nesayî. Wekî mînak, guhastinaveya kromozomê (bi înglîzî: translocation), xelekbûna kromozomê an jî labirdina kromozomê (bi înglîzî:delation), pêkhateya kromozoma X-ê diguherîne. Di sendroma Turner de bejnkurtî ji ber kêmasiya gena bi navê SHOX rû dide. Ji bo bejna asayî dive li ser herdu kromozomên X-ê de ev gen hebe. Lê ji ber ko kesen bi sendroma Turner de tenê yek Kromozomek X-ê heye, li gel kromozomek X, kopyayek gena SHOX jî di van kesan de kêm e.

Bomawe

    Sendroma Turner bi gelemperî ji ber cihênebûna kromozomên zayendê peyda dibe. Ango hejmar û şêweyê kromozomên bavanan asayî ye, bavan tûşê sendromê an jî hilgirê sendromê nîn in. Lê dema miyozê de di laşê mêyê an jî yê nêrê de ji ber cihênebûna kromozomên zayendê gametên bi hejmara kromozomên neasayî peyda dibin. Gameta neasayî dibe sedema çêbûna sendroma Turner.
Ji bo çêbûna zayenda nêrtiyê, divê di şane û endamên embriyoyê de rêza çalakiyan were destpêkirin. Li ser kromozoma Y de genek heye û wekî “beşa diyarkirina zayendê li ser Y” tê navkirin (bi înglîzî: SRY (Sex-determining Region of the Y chromosome)). Di embriyoyên mê de kromozoma Y tune, loma gena diyarkirina zayenda nêrê lixwe nagirin. Heke di kesek de gena diyarkirina zayenda nêrê tune be, zayenda wê kesê wekî zayenda mê diperise.

    Hejmara kromozomên mêya asa (44+XX) ya nêrê asa jî (44+XY) e. Kesên bi sendroma Turner (44+X) in. Ango di van kesan de yek ji kromozomên zayendê kêm e. Ji ber ko di kesên bi sendroma Turnêr de kromozoma Y tune, sîfetên van kasan wek sîfetê mê diperise.

    
    Di rewşa asayî de bi miyozê ji makexaneya hêkê, gametên bi (22+X) kromozomî peyda dibin. Herwisa ji makexaneyên spermê jî du cor gamet ,(22+X) û (22+Y) peyda dibin.
Heke cihênebûn di miyoza makexaneya hêkê de rû bide, gametên (hêkexane) bi (22+XX) û (22+ O) kromozomî peyda dibin.
Heke di miyoza makexaneya spermê de cihênebûn rû bide, vê gavê gametên bi (22+XY) û (22+O) kromozomî peyda dibin.
Gava hêkexaneya ko kromozoma X lixwe nagire bi spermek (22+X) kromozomî ve were pîtandin an jî spermê ko kromozomên zayendê lixwe nagire bi hêkexaneya asyayî ve yek bibe ,keçek bi sendroma Turner çêdibe. Karyotîpa kesên bi sendroma Turner wekî 45,X an jî 45,XO tê nîşankirin.Karyotîpa mêya asayî 46,XX e.

Hin nîşaneyên sendroma Turner

Di rûxsarê mêyên bi sendroma Turner de hin taybetmendiyên hevbeş xuya dibin;
• Bejna wan ji bavanên wan kurttir e.
• sîngê wan fireh e.

• Stûyê wan stûr e.
• Di herdu aliyê stûyê wan de perdeya çerm ji binguhan heta sermilan dirêj dibe.
• Hêkdank, cogên hêkê û malzaroka wan pir piçûk û neperisî ne.
• Di van kesan de geşebûn û peresînên herzekariyê rû nade. Çerxa mehane û xwîndîtin rû nade.
• Kesên bi sendroma Turner ,dibe ko bi nexweşiyên dil û têkçûna gurçikan ve rû bi rû bimînin.

    Mêyên bi sendroma Turner stewr in, bi ducaniyê nakevin. Di van kesan de bikaranîna hormona êstrocen, hin
sîfetên zayendî yên duyem (bi înglîzî: secondary sexual characteristics) diperisîne, wekî mînak, memikên wan gir dibe.

*Ev xebat li ser wîkîpediyaya kurdî jî hat zêdekirin.

ttps://ku.wikipedia.org/wiki/Sendroma_Turner

Sendroma Klinefelter

 

    Sendroma Klinefelter an jî sendroma XXY (bi înglîzî: Klinefelter syndrome or XXY syndrome) di mirovên nêr de têkçûnek bomaweyî ye. Bi gelemperî ji ber bomaweya kromozoma X a cihênebûyî ya bavanek, kurê bi sendroma Klinefelter ji dayik dibe. Kesên bi vê nexweşiyê ne nêr in, lê endamên zayêndê di van kesan de bi têra xwe nediperisin. Hejmara kromozomên kesên bi sendroma Klinefelter (44+XXY), ango 47 kromozom in.

    Sendroma Klinefelter cara pêşîn di sala 1942yê de ji aliyê bijîşkek amerîkî ve hat şîrovekrin. Dr. Harry Klinefelter ji kesên tûşbiyî, komek nîşane bi dest xist. Di kesên di heman rewşê de, koma nîşaneyên hevbeş xuya dibû. Ji ber xebatên Harry Klinefelter, ev nexweşî wekî sendroma Klinefelter hat navkirin.

Peyva sendroma Klinefelter ne ji bo yek, lê ji bo koma têkçûna kromozomî ya nêran tê bikaranîn. Ango gellek corên sendroma Klinefelter hene. Lê di hemû coran de jî di xaneyên kesên tûşbûyî de herî kêm kromozomek X-ê zêde ye. Di sendroma Klinefelter de cora herî navdar, a bi karyotîpa (44+XXY) ye. Corên din ên wekî (44+XXYY), (44+XXXY), (44+XXXXY) jî di nêran de tê dîtin, lê ew bi qasî cora (44+XXY) kromozomî belavbûyî nîn in.

    Hinek ji nêrên bi sendroma Klinefelter dibe ko li gel xaneyên bi (22+XXY), xaneyên bi (22+XY) kromozomî jî lixwe bigirin. Ev reş wekî rewşa mozaîkî tê navkirin. Rewşa mozaîkî piştê pîtînê, di qonaxa geşebûna embriyoyê de peyda dibe. Di dabeşbûna mîtozî de, di xaneyek embriyoyê de cihênebûna X-ê rû dide. Bi vî awayî xaneyek (44+XXY) û xaneyek (46+ Y) peyda dibe. Xaneya (44+ Y) dimire. Xaneya din jî bi dabeşbûnê hin xaneyên nû yên mîna xwe (44+XXY) çêdike. Dibe ko hinek bandorên neyînî ya sendromê di kesên rewşa moazikî de xuya nebin. Wekî mînak, heke di kesek bi sendroma Klinefelter de xaneyên gunan bi (22+XY) kromozomî bin, gun dikarin sperm berhem bikin.

Bi qasî 500-1000 jidayikbûnên nêran de, sendroma Klinefelter di 1 kesek de tê dîtin. Kromozoma X a zêde ji tekçûnên tesadufî yên dema çêbûna xaneya hêkê an jî spermê peyda dibe. Kromozoma X a zêde bi egera %50yê bi spermê (22+XY), bi egera %50yê jî bi xaneya hêkê (22+XX) tê guhaztin. Di xaneyên hêkê yên jinên bi temenê 35 salî mezintir de egera cihênebûna kromozoma X-ê piçek zêde ye.

Peyva “sendrom” destnîşan dike ko ji bo rewşek neasayî an jî ji bo nexweşiyek diyarkirî, komek nîşane hene û di heman demê de bi hev re xuya dibin.

    Di kurên bi sendroma Klinefelter de çaxê herzekariyê (temenê pêgihîşinê) bi awayekî asayî dest pê dike. Lê di laşê wan de bi têra xwe testosteron nayê berhemkirin. Ji ber kêmasiya hormona testosteronê hin nîşaneyên sendromê xuya dibin. Ev nîşaneyên li jêr, nîşaneyên gelemperî ne ji bo sendroma Klinefelter, lê dibe ko di hin kesan de evan hemû nişaneyan bi carek ve xuya nebin. Teşhîsa sendroma Klinefelter bi rêbaza karyotîpê, tê kirin. Di karyotîpa kesên tûşbûyî de kromozomên zayendê 3 ne; ji 2 kromozomên X û 1 kromozoama Y-yê pêk tê.

    Hin nîşaneyên sendromê

• Çûk û gunên wî piçûk in.

• Memikên wî gir dibin.

• Bejna wî dirêj e.

• Li rû û laşê wî de mû hindik in.

• Tonusa masûlkeyên wî kêm e.

• Sermilê wî teng e, hestiyên qorika wî fireh e.

• Hestiyên wî lawaz in. Xetera şikestina hestiyan zêde ye.

• Meyla wî ya seksê kêm e.

• Enerjiya wî hindik e, bêtaqet e.

• Di gunên wî de rêjeya berhemkirina sperman kêm e.

• Stewr e, bi rêya asayî zarokên wî çênabin.

    Di temenê herzekariyê de, hormona testosteronê didin kesên bi sendroma Klinefelter, bi vî awayî di wan kesan de peresîna sîfetên zayendî yên duyem (bi înglîzî: secondary sexual characteristics) diperise.

* Ev xebat li ser wîkîpediyaya kurdî jî hat zêdekirin.

https://ku.wikipedia.org/wiki/Sendroma_Klinefelter

Tomara reçelek

 

  

    Tomara reçelek an jî tomara dûndeyî (bi înglîzî:pedigree chart) hêlkariyekê taybet e ji bo çavderîkirina sîfetek diyarkirî an jî nexweşiyek bomaweyî di dirêjiya çendin nifşên xêzanek de.

    Tomara reçelek,di xêzanek (malbat) de, ji bavanan ber bi weçeyan, rêbaza guhaztina sîfetek bomaweyî rava dike.

    Bomawezaniya mirov de, ji bo şopandina bomaweya sifetên taybet an jî bo nexweşiyên bomaweyî tomara reçelekê tê bikaranîn. Bi bikaranîna tomara reçelekê di weçeyê de egera çêbûna bomawebabet û rûxsarebabetek taybet dikare were hesabkirin. Herwisa ji bo şecereya (binemal) ajalên wek hesp, kûçik (se) hvd jî tomara reçelek tê bikaranîn.

Di tomara reçelek de hin nîşanên (hêma) taybet tên bikaranîn.

    Di hêlkariya tomara reçelekê de, hêmaya xelek (bazin), zayenda mêyê, hêmaya çargoşe jî zayenda nêrê destnişan dike.

    Heke xelek vala be ango nava xelekê nehatibe reşkirin, ev xelek ji bo mêya ko allela diyarkirî lixwe nagire, tê bikaranîn. Ango heke navenda xelekê nehatibe reşkirin, ew mê allela diyarkirî an jî nexweşiya ko tê lêkolînkirin di rûxsarebabeta xwe de nîşan nade. Ji wê mêyê re tê gotin mêya asa an jî mêya sax.

    Heke nava xelekê bi nîvî hatibe reşkirin, ev hêma nîşana mêya hilgir e. Ango mê allela diyarkirî an jî nexweşiya diyarkirî lixwe digire. Lê ji ber ko ev allel bezîw e, bomawebabeta mêyê ji bo wê sîfetê dureg e,û sîfet di rûxsarebabeta mê yê de xuya nabe, mê wekî mêya asa xuya dibe. Eger heye ko mêya hilgir ew allela bezîw a sedema nexweşiyek an jî taybetmendiyek bomaweyî, biguhazîne weçeyên xwe. Di rewşek wiha de, dibe ko ji mêyek hilgir a sax, weçeyên hilgir an jî heke allel li ser kromozoma X-ê be, kurên nexweş peyda bibin.

    Xeleka nava wê bi tevahî hatiyê reşkirin, wekî mêya tûşbûyî an jî mêya nexweş tê navkirin. Ango allela ko tê lêkolînkirin li ser kromozomên mê yê de cih digirin bandora allelan rûxsarebabetê de xuya dibe. Ango heke allela tê lêkolînkirin, allelek nexweşiyê be, vê gavê nexweşî di mêya tûşbûyî de peyda dibe, û mê jî wekî mêya nexweş tê navkirin.

    Di tomara reçeleka xêzanê de endamên nêr jî bi heman awayê tên polenkirin. Çargoşeya vala ya nehatiye reşkirin, wekî nêrê asa an jî nêrê sax tê navkirin. Nêrê asa allela ko tê lêkolînkirin lixwe nagire.

    Çargoşeya bi nîvekî hatiye reşkirin nîşana nêrê hilgir e. Nêrê hilgir, allela diyarkirî an jî allela nexweşiyê lixwe digire lê di rûxsarebabetê de nade xuyakirin. Loma nerê hilgir ji bo wê nexweşiyê sax e. Dibe ko allela nexweşiyê ji nêrê hilgir biguhaze weçeyan.

    Çargoşeya hundirê wê bi tevahî hatiye reşkirin, wekî nêrê tûşbûyî an jî nêrê nexweş tê navkirin. Bandora allela tê lêkolînkirin, di rûxsarebabeta nêrê nexweş de xuya dibe.

    Hêla asoyî ya nêrê bi mêyê ve girê dide, wekî hêla hevsergîrî tê navkirin. Hêla ko ji hêla hevsergîriyê ber bi weçeyan ve dirêj dibe, wekî hêla çêbûna weçeyan tê navkirin.

    Di tomara reçelekê de nifşên xêzanê bi jimarên romê, wekî I,II,III,IV û hvd tên nîşankirin.

*Ev xebat li ser wîkîpediyaya kurdi jî hat zêdekirin.

https://ku.wikipedia.org/wiki/Tomara_re%C3%A7elek

Hevzalbûn

 

    Hevzalbûn (bi înglîzî: codominace) rewşa ko rûxsarebabeta bavanên yekreg bi hev re di rûxsarebabeta weçeyên dureg de xuya dibin. Di weçeyan de xuyabûna rûxsarebabetên bavan ne bi awayekî têkilê hev û navincî, lê bi awayekî belekî xuya dibin.

    Hevzalbûn di riwek û ajalan de rewşek bomaweyî ye ko du allelên cuda yên heman sîfetê di rûxsarebabeta weçeyan de bi heman rêjeyê xuya dibin. Ango herdu allel jî her wekî allela zal dixebitin, lê bi eslê xwe di navbera van allelan de zalbûn û bezîwbûn tune. Di hevzalbûnê de rûxsarebabeta weçeyan, rûxsarebabeta herdu bavanan jî lixwe digire.

    Di mirov de sîstema MN ya komeleya xwînê mînak e bo hevzalbûnê. Sîstema MN ya xwînê ji aliyê du allelan,allelên M û N ve tê birêvebirin. Kesên ko herdu allelên wî M ye, li ser xaneyên xirokên sor ên wan de dijetena M heye. Kesên ko herdu allelên wan N ye, li ser xirokên sor ên xaneyên xwîna wan de dijetena N heye. Ango kesên bi komeleya M an jî N yekreg in. Kesên dureg, ango kesên allelên M û N lixwe digin, li ser xirokên sor ê xaneyên xwîna wan de herdu dijenten, dijetena M û dijetena N cih digire.

Herwisa di sîstema AB0 a komeleya xwînê de allelên A û B jî hevzalê hev in. Heke weçe ji bavanek allela A, ji bavanê din jî allela B werbigire, vê gavê komeleya xwîna weçeyê wekî AB tê navkirin.

    Hevzalbûn li gel mirovan, di riwekan de, di dewar, mirîşk û ajalên din de jî tê dîtin. Mînak heke çêlekek reş bi gayek spî re cot bibe, golikêk belek a reşûspî peyda dibe. Rengê golikê rengê herdu bavanan jî lixwe digire.

    Heke weçeyên F1 ên ko di rûxsarebabeta xwe de hevzalbûn nîşan didin, werin cotkirin, ji van bavanên dureg, weçeyên(F2) yekreg û dureg peyda dibin. Rêjeya rûxsarebabetê di weçeyên nifşa duyem de bi aweyekî 1:2:1 peyda dibe. Herwisa bomawebabeta weçeyên duyem jî her wekî lêkdana tekeduregbûna bomaweyiya Mendelî, bi rêjeya 1:2:1 peyda dibe.

       Rûxasarebabeta weçeyê, cudahiya di navbera hevzalbûn û zalbûna netemamê nîşan dike. Di zalbûna netemam de, rûxsarebabeta weçeya dureg, navinciyê bavananên yekreg e. Lê di hevzalbûnê de, rûxsarebabetên herdu bavanên yekreg,rasterast di rûxsarebabetê weçeyên dureg de xuya dibe.

    Mînak ji bo zalbûna netemam: bi lêkdana riweka kulîlksor a yekreg bi ya kulîlkspî ve, hemû weçeyên yekem (F1) bi renge kûlîlkpembeyî peyda dibin. Pembeyî rengê navencî ye di navbera sor û spî de.

Mînak ji bo hevzalbûnê: bi lêkdana riweka kulîlksor a yekreg bi ya kulîlkspî ve, hemû weçe (F1) bi kulîlkên belek,bi renge sorûspî peyda dibin. Ango rengê herdu bavanan jî di rûxsarebabeta weçeyê de xuya dibe.

*Ev xebat li ser wikipediyaya kurdî jî hat zêdekirin.

https://ku.wikipedia.org/wiki/Hevzalb%C3%BBn

Lêkdana Tekeduregbûn (Lêkdana Monohîbrîd)

 

    Bomaweya du allelên cuda yên heman sîfetê bo weçeyê, wekî “lêkdana tekeduregbûn” an jî “lêkdana monohîbrîd” (bi înglîzî: monohybrid cross) tê navkirin. Di vê lêkdanê de, herdu bavanên yekem (P1) jî ji bo sîfeta diyarkirî yekreg in.Hemû weçeyên F1ê dureg in.

Monohîbrîd (tekeduregbûn) corek ji duregbûnê ye ko allelên bavanan ji bo yek sîfetek diyarkirî, ji hev cuda ne. Ango ji bo heman sîfetê, rûxsarebabata(bi înglîzî: phenotype) bavanan ji hev cuda ne. Wekî mînak, ji bo sîfeta rengê kulîlkê, rîweka polke yek ji du rûxsaran li xwe digire, kulîlkê hin rîwekan mor, ên hinekan jî spî ye.

Bi lêkdana tekeduregbûnê, zalbûn û bezîwbûna cota allelan tê derxistin. Gregor Mendel rûxsara ko bi lêkdana monohîbrîd de, di nifşa F1ê de xuya dibe, wekî rûxsara zal (bi înglîzî: dominant phenotype) nav lê kir. Rûxsra ko di weçeyên yekem (F1) de veşartî dimîne jî wekî rûxsara bezîw (bi înglîzî: recessive phenotype) nav lê kir.

Ji bo rêbaza lêkdana tekeduregbûnê, pêdivî bi bavanên yekreg heye. Ango ji bo sîfeta diyarkirî, divê allelên bavan ji hev cuda bin lê bavan ji bo wê sîfetê yekreg bin. Lêkdana riweka polkeyê ya kulîlkên mor û yekreg, bi riweka polkeyê ya kulîlkên spî û yekreg mînake bo lêkdana tekeduregbûnê.

Bomawebabeta (bi înglîzî: genotype) kulîlkên mor ên yekreg AA, yên kulîlkên spî jî aa ye. Gametên herdu riwekan jî ji bo rengê kulîlkê tenê yek cor allel lixwe digirin. Gameta kulîlka mor, allela A, gameta rîweka spî jî, allela a lixwe digirin. Bi lêkdana van gametan weçeyên yekem (F1) ên bi bomawebabeta Aa peyda dibin. Ji ber ko rengê mor li ser rengê spî zal e,hemû nifşên F1ê bi rengê mor in. Gregor Mendel weçeyên yekem (F1) jî bi perîna xweyî lêk da, di encamê de sê ser çar(3/4) ê weçeyên F2yê bi rûxsarebabeta zal, ango bi rengê mor xuya bûn. Yek ser çar (1/4) ê weçeyên F2yê bi rengê spî, ango bi rûxsarebabeta bezîw peyda bûn.

Çargoşeya Punnet

Ji bo pêşbînîkirina egerên lêkdanê, cor û rêjeyên bomawebabet û rûxsarebabetên weçeyan, rêbazek bi navê “çargoşeya Punnet” (bi înglîzî:Punnett square)tê bikaranîn. Ev rêbaz cara pêşîn, ji aliyê bomawezanistê brîtanî Reginald Punnett ve hat pêşvazîkirin loma navê wî li rêbazê hat danîn.

Ji bo amadekirina çargoşeya Punnet, pêdivî bi gametên bavan heye. Gametên nêrê (sperm) li jorê çargoşeyê tên rêzkirin. Gametên mêyê (hêk) li kêlekê, li aliyê çepê de tên rêzkirin. Paşê egera yekbûna sperm û hêkê di çargoşeyan de tê nivîsin. Ango her çargoşe rûxsarebabeta zîgota dîploîdî, an jî hêka pîtandî temsîl dike. Heke zalbûn û bezîwbûna sifetê eşkere be, vê gavê rêjeya rûxsarebabetan jî tê derxistin.

Ji bo lêkdanek tekeduregbûn a bavanên yekreg, ji her bavanek yek cor gamet peyda dibe, loma di vê lêkdanê de egera peydebûna yek bomawebabetê heye. Hemû weçe (F1) bi bomawebabeta Aa û bi rûxsarebabeta mor in.

Heke weçeyên F1 bi perîna xweyî werin lekdan, vê gavê ji her bavanek du cor gamet peyda dibe gameta “A” û gameta “a”. Pîtîn ango yekbûna gametên nêr û mêyê bi korane (bi şansê) rû dide. Divê hemû egerên yekbûna gametan were hesapkirin. Egera yekbûna gametan bi çar awayî pêk tê, AA, Aa, aA, aa. Aa û aA heman zanyariyên bomaweyî lixwe digirin loma wekî yek cor tê hesîbandin.Li gor vê rewşê, di weçeyên F2 de du ruxsarebabet, sê bomawebabet tê ditin. Bomawebabetê F2 , AA, Aa û aa ye. Rêjeya bomawebabetê : 1: 2: 1 e. Herwîsa sê ji çar weçeyên F2 kulîlkên mor, yek ji çar weçêeyên F2 jî kulîlkên spî lixwe digirin.Ango rêjeya rûxsarebabeta weçeyên F2, 3 mor : 1 spî ye.

* Ev xebat li ser wîkîpediyaya kurdî jî hat zêdekirin.

https://ku.wikipedia.org/wiki/L%C3%AAkdana_tekeduregb%C3%BBn

Sîstema diyarbûna zayendê

 

Sîstema XY ya diyarbûna zayendê

Di peresîna embriyoyê de rêbaza peydabûna zayenda weçeyê wekî sîstema diyarbûna zayendê (bi inglîzî: sex-determination system) tê navkirin.

Zayenda hin zîndeweran li gor şert û mercên hawirdorê diyar dibe. Wekî mînak zayenda corek kûsî yên bi navê Emys obicularis li gor germahiya hawirdorê diyar dibe. Heke germahiya hawirdorê ji 30°C yê zêdetir be, ji hemû hêkan çêjikên mê der dikevin. Lê heke germahiya hawirdorê ji 25°C yê kêmtir be, vê gavê ji hemû hêkan çêjikên nêr der dikevin. Gava germahiya hawirdorê 28.5°C be, îcar nîvê çêjik nêr, nîvê çêjik jî wekî mê ji hêkan derdikevin.

Lê agahiyên bo diyarkirina zayenda mirov, memikdar, û pirraniya ajalan ne li gor hawirdorê, lê wekî zanyariyên bomaweyî li ser kromozomên dayik û bavê de derbasî weçeyê dibe.

Bi kromozoman diyarbûna zayenda zîndeweran bi 5 şeweyî rû dide.

1.Sîstema XY ya diyarbûna zayendê (bi înglîzî: XY sex-determination system)

2.Sîstema ZW ya diyarbûna zayendê (bi înglîzî: ZW sex-determination system)

3. Sîstema X0 ya diyarbûna zayendê(bi înglîzî: X0 sex-determination system)

4. Sîstema haplodîploîdî ya diyarbûna zayendê (bi înglîzî: Haplodiploidy)

5. Sîstema hevbenda kromozoman a diyarbûna zayendê( bi înglîzî: compound chromosomal mechanisms)

Li gel mirov, zayenda pirraniya memikdaran, hin masî, xişok û kêzikan li gor sîstema XY tê diyarkirin. Di sîstema XY-yê de nêr kromozomên zayendê yên XY, mê kromozomên XX lixwe digirin û zayenda weçeyê ji aliyê kromozoma Y-yê ve tê diyarkirin.

Her xaneyên laşê mirov 46 kromozom (23 cot) lixwe digire. Ji vana 22 cot kromozom wekî “kromozomên laş” (bi înglîzî: somatic chromosomes / autosome) tên navkirin. Erk û pêkhateyên 22 cotên kromozomên laş di xaneyên nêran û mêyan de heman e. Cota din a kromozoman jî wekî “kromozomên zayendê” (bi înglîzî: gonosome / sex chromosomes) tê navkirin. Zayenda mirov ji aliyê kromozomên zayendê ve tê diyarkirin.

Li gor vê esasê hejmara kromozomên xaneyên mêyan (44+ XX) e, û ya nêran (44+ XY) e. Ango di xaneyên mirovê nêr û mêyan de kromozomên zayendê ji hev cuda ne.

Sperm û hêk bi dabeşbûna mîyozî ji xaneyên gametçêker (bi înglîzî: germ cells) tên bi destxistin. Xaneyên gametçêker bi dabeşbûna miyozî hejmara kromozomên xwe dadixînin nîve. Ji xaneya çêkerê hêkê, bi miyozê hêkexaneya (22 + X) kromozomî peyda dibe. Ji xaneya çêkerê spermê du cor sperm peyda dibin, spermên bi kromozomên (22 + X) û spermên bi kromozomên (22 + Y)(--12a). Ango li gor cora kromozoma zayendê, hêkexaneyên mê yê yek cor e, lê di nêran de xaneyên sperm du cor in.

Dema pîtînê de, 23 kromozomên hekexaneyê bi 23 kromozomên spermê ve yek dibin û zîgota 46 kromozomî peyda dibe. Heke xaneya hêkê (22 + X) bi sperma (22 + Y) ve yek bibe, embriyo ya bi (44+ XY) kromozomî dirist dibe, vê gavê zayenda embriyoyê nêr e.

Lê heke hekêxane bi sperma (22 + X) kromozomî ve yek bibe, îcar embriyoya bi (44+ XX) kromozomî çêdibe û zayenda embriyoyê mê ye. Ango diyarbûna zayende di dema pîtînê de rû dide.

Hebûna kromozoma Y-yê dibe sedema çêbûna zayenda nêrtiyê. Kromozoma Y ji kromozoma X-ê piçûktir û kintir e. Li ser kromozoma X-ê de bi qasî 1090 gen cih digire, lê tenê bi qasî 80 genên kromozoma Y-yê heye.

Zanyarê emerîkî Theophilus Painter, di salên 1920 dan de da nîşankirin ko zayenda mirov û memikdaran ji aliyê kromozomên X û Y ve tê diyarkirin û kromozomên diyarkerê zayendê, di sperman de cih digirin.

Di sala 1990î komek lêkonlînê ya ji Britanyayê li ser kromozoma Y-yê de genek kifş kir. Ev gen ji bo peresîna gunan kar dikir. Wê genê wekî SRY( sex-determining region of Y) ango “beşa Y-yê ya diyarkirina zayendê” nav kirin. Heke di embriyoyê de ev gen tune be, li dewsa gunan, hêkdank diperisin, ango embriyo bi zayenda mê diperise. SRY, ji bo rêkxistina genên din, proteînên taybet dide diristkirin. Bi vî awayî ji bo diyarbûna zayenda nêrtiyê gellek gen kar dikin.

*Ev xebat li ser wîkîpediyaya kurdî jî hat zêdekirin.

https://ku.wikipedia.org/.../S%C3%AEstema_XY_ya_diyarb%C3...

Pîtîna hêkexaneyê

 

Pîtîn (bi înglîzî: fertilization) karê yekbûna gametên bavan, ango yekbûna navika sperm û hêkexaneyê bo çêbûna weçeyek nû.

Piraniya ajal û riwek tenê bi pirbûna zayendî zêde dibin. Mirov û hemû zîndewerên bi pirbûna zayendî zêde dibin, bi yek xaneyek,bi hêkexaneya pîtandî dest bi jiyanê dikin.

Du bingehên pirbûna zayendî heye, miyoz û pîtîn. Bi dabeşbûna miyozî, ji xaneyên dîploîdî, sperm û hêkexaneyên haploîdî peyda dibe. Bi pîtînê, ferên kromozomên haploîdî yên ji nêr û mêyê tên ba hev û ji xaneya hêkê, xaneyek dîploîdî ango zîgot peyda dibe.

Bi dabeşbûna mîtozî ji zîgotê xaneyên nû peyda dibe bi vî awayî weçeyek (bi înglîzî: offspring) nû geşe dibe diperise.

Du cor pîtîn heye, pîtîna derekî û pîtîna navxweyî.

--Pîtîna derekî--

Pîtîna derekî (bi înglîzî: external fertilization) bi taybetî di nav zîndewerên avî de rû dide. Ajalên ko bi pîtîna derekî pir dibin, endamê cotbûnê (penîs û zê) lixwe nagirin. Pirbûna zayendî ya bejaviyan (bi grekî: amphibian) û piraniya masiyan mînak e bo pîtîna derekî. Ji bo pîtîna derekî divê hawirdor avî be, bi vî awayî hêkexane ziwa û hişk nabe û sperm jî dikare di nav şileyê de ber bi hêkê ve bilive. Beq ji pola bejaviyan e. Beqa mê û nêr gametên xwe (hêk û sperm) bi hemdemî (senkronî) ber didin nav avê, sperm û hêk li derveyî laşên zîndewer, di nav avê de digihîjin hev. Herwisa pirraniya masiyên bihestî jî mîna beqan bi pîtîna derekî pir dibin. Di pîtîna derekî de egera li hev rasthatina hêk û spermê gelek kêm e, loma beqa mê an jî mesiya mê bi hezaran hêk berdide avê. Bi vî awayî egera pîtîna hêkan zêde dibe.

Bi awayekî destkarî pîtîna derekî ji bo pirbûna mirovan jî tê bikaranîn. Ji dê û bavê hêkexane û sperm tên berhevkirin. Hêkexaneyên dayikê û spermên bavê li derveyî laşê dayikê tên pîtandin, paşê çend hêkên pîtandî di malzaroka dayikê de tên çandin û ducaniya asayî dest pê dike.

--Pîtîna navxweyî--

Xişok, balînde û memikdar (şîrder) bi pîtîna navxweyî (bi înglîzî:internal fertilization) zêde dibin. Pîtîn di laşê mêyê de rû dide, loma şansê rastîhevhatina hêk û spermê zêde ye. Xişokên wekî mar û kûsî her carê bi qasê 30 heta 100 hêkan ber didin. Balînde bi gelemperî 4-5 hêk ber didin. Herî kêm şîrder hêk ber didin. Mînak, mirov bi gelemperî tenê yek hêkek ber dide bo pîtînê. Ji ber ko pîtîna hêkê, geşebûn û perisîna korpeleyê di laşê mêyê de rû dide, şansê geşebûna korpeleyê li gor ajalên din zêdetir e.

--Hin taybetmendiyên pîtînê--

• Ajal û riwek bi gelemperî bi pirbûna zayendî zêde dibin. Pîtîn yek ji bingehînên serekî yê pirbûna zayendî ye.

• Hêkexane û sperm wekî gamet tên navkirin û bi dabeşbûna miyozî çêdibin, loma xaneyên haploîdî ne.

• Bi pîtînê, zîgot ji herdu bavan jî kromozom werdigire, loma zîgot xaneyek dîploîdî ye.

• Bi gelemperî qebareya hêkexane ji ya spermê zêdetir e.

• Bi gelemperî hêkexane westar in, ji bo cihguherinê qamçî lixwe nagirin.

• Spermên ajalan qemçî lixwe digirin. Sperm bi alikariya qamçiya xwe, dikare bi awayekî çalak ber bi hêkexaneyê bilive û ajnî bike.

• Gellekî sperm di rêya ber bi hêkexaneyê de dimirin û xwe nagihînin hêkexaneyê, loma ji bo zêdekirina egera pîtînê, di laşê zîndeweran de her car bi milyonan sperm tên derdan.

• Di pîtîna derekî de divê sperm û hêkexane di heman demê de werin derdan.

• Bi pîtînê, weçe ji herdu bavan jî zanyariyên bomaweyî(genetîk) werdigire loma weçe dişibe herdu bavanan.

• Ji bo pîtîna derekî an jî pîtîna navxweyî pêdivî bi avê heye. Ji bo rûdana pîtînê divê hawirdora hêkexaneyê û spermê avî be. Sperm û hêkexane di hawira avî de dikarin bi hêsanî bilivin û cih biguherin. Herwisa di nav avê de hêkexane û sperm ji bandorên neyînî yên hawirdorê tên parastin. Dibe ko ev av bi qasî ava deryayê mezin an jî ji dolopek piçûktir be.

--Pîtîna hêkexaneya mirov--

Di têkiliya zayendî de bi qasî 500 milyon sperm dikeve nav zêyê, lê ji wana tenê bi qasî çend hezar sperm digihîjin cogên hêkê. Hinek ji spermên nav zêyê, di nav 30 heta 60 xulekan de ji zêyê ber bi jor ve tên guhaztin. Sperm ji zêyê derbasî malzarokê dibin, ji malzarokê jî derbasî nav cogên hêkê dibin. Di nav cogên hêkê de, heta beşa nêzikê kotahiya cogê tên guhaztin. Xaneya hêkê û sperm di beşa kûp (ampulla) a coga hêkê de rastê hev tên.Hêkexaneya ji hêkdankê hatiye berdan, dikare bi qasî 24 saet zîndî bimîne û were pîtandin. Loma divê di dema hêkdananê an ji çend saet piştî hêkdananê di coga hêkê de sperm hebin. Sperm dikarin bi qasî 5 rojan di coga hêkê de sax bimînin. Li gor van esasan ji 4-5 roj berê hêkdananê heta çênd saet piştê hêkdananê egera rûdana pîtînê heye. Ango ji bo mirovan, ji her çerxa mehaneyê de tenê 4-5 roj guncav e ji bo ducanmayînê.

Pîtîn yek ji du cogên hêkê de rû dide. Guhaztina sperman bi alîkariya girjbûna masûlkeyên malzarokê û yên cogên hêkê rû dide. Masûlkeyên malzarok û yên cogên hêkê ji ber prostaglandînên nav tovavê han dibin. Herwîsa di dema orgazma mê yê de ji hîpofîza paş a mêyê de hormona oksîtosîn (bi inglîzî: oxytocin) tê derdan, ev hormon jî masûlkeyên malzarok û cogên hêkê han dike bo girjbûnê.

Piştî hêkdananê, hêkexane di nav coga hêkê de, di qonaxa bêdengiyê de ye. Gava parzûnên xaneyê yên sperm û hêkexaneyê digihîjin hev û bi hev ve dizeliqin, dawî li bêdengiya hêkexaneyê tê. Ji endamokên nav hêkexaneyê, kalsiyum tê derdan, bi vî awayî xestiya kalsiyuma nav sîtoplazmaya hêkexaneyê zêde dibe. Kalsiyum dibe peyamber ji bo destpêkirina gelek guhertinan di çalakiya proteînan de.

Hêkexaneya nepîtandî bi pêkhateyên parêzger dapoşrav e. Pêkhateyên parêzger ên hêkexaneyên hemû zîndeweran ne heman e. Wekî mînak hêkexaneya jûjiyê avî (bi înglîzî: sea urchin) bi çînek jelatînî û perdeya vîtellînî (bi înglîzî: vitelline envelope) dapoşrav e. Hêkexaneya mirov û memikdarên din, bi çîna navçeya zelal û çîna xaneyên granuloza dapoşrav e. Ji bo rûdana pîtînê, divê sperm ji nav van pêkhateyên parêzger derbas bibe û bigihîje parzûna xaneyê ya hêkexaneyê. Ango di laşê mirov de, pîtîn bi sê qonaxên serekî rû dide;

1. Vekirina rêka spermê,

2. Yekbûna parzûnên xaneya sperm û hêkê,

3. Yekbûna navikan.

Divê sperm pêşî di nav xaneyên taca tîrojî de derbas bibe, paşê xwe bi navçeya zelal ve girê bide û bi alîkariya enzîmên xwe yên herisê, di nav navçeya zelal de rêkek ve bike ko derbasî nav hêkexaneyê bibe.

Li beşa serî ya spermên mirov de endamokek kîsîkî ya bi navê akrozom (acrosome) heye. Akrozom enzîmên herisê lixwe digire. Di navçeya zelal de wergirên bo girêdana sperman heye. Wergir taybet e ji bo cora zîndewerê. Wekî mînak wergirên bo girêdana spermê yên hekexaneya masîyan û beqan ne yek in. Loma spermê masiyan nikare bi hêkexanya beqê ve were girêdan û pîtîn rû bide. Gava sperm nezîkê çînên parêzgêr dibe, xwe bi van wergiran ve girê dide û ji akrozomê enzîm der dide. Enzîm navçeya zelal têkdişkîne bi vî awayî ji bo derbasbûna spermê, kunikek ve dibe. Sperm di nav kunikê de xwe digihînê parzûna xaneyê ya hêkexaneyê. Parzûna xaneyê ya spermê bi ya hêkexaneyê ve dizeliqe. Ser û navendeparçeya spermê dikeve nav hêkexaneyê, kilik (qamçî) li derve dimîne. Heta pîtinê, hêkexaneya negihîştî di qonaxa oosîta duyem de ye. Hema bi pîtînê re, dabeşbûna miyozî didome, oosîta duyem dabeş dibe, hêkexaneya gihîştî û cemseretena duyem (bi înglîzî: second polar body) peyda dibe. Cemseretena duyem tê avêtin. Bi vî awayî hêkexaneya gihîştî ya bi 23 kromozoman hewla pîtandinê dike. Di heman demê de di nav hêkexaneyêde serê spermê dihele û 23 kromozomên spermê li ba kromozomên hêkê rêz dibin, hêka pîtandî ya bi 46 kromozomî, ango zîgot peyda dibe.Temasa spermê ya bi hêkê, ji bo perisîna korpeleyê, di hêkê de hin karlêkan (reaksiyonan) dide destpêkirin.

Bi kirdara pîtînê, hêkexane li gel 23 kromozomên spermê, sentrozoma spermê jî werdigire. Di nav navendeparçeya spermê de hinek mîtokondrî jî dikevin nav hêkexaneyê, lê hêkexane van mîtokondriyan bi kar naîne û tevlê zîgotê nake. Ango ji nêrê bi navbeynkariya spermê, 23 kromozom û sentrozomek derbasî zîgotê dibe. Li gel 23 kromozoman, hemû endamok, sîtoplazma û xurek ji hekexaneya mêyê derbasî zîgotê dibe. Mîtokondriyên xaneyên mirov kopyayên mîtokondriyên dayikê ne.

--Rêgirtina firespermîyê--

Gava spermek bi parzûna xaneyê ya hêkexaneyê ve dizeliqe, pêvajoya rêgirtina firespermiyê (bi înglîzî: polyspermy) dest pê dike. Bi vê pêvajoyê, rê li ber spermên din tê girtin ko nekevin nav hêkexaneyê.

Bi du rêbazan rê li ber firesperiyê tê girtin.

Bi guherîna cogên sodyumê berbesta yekem a bi lez tê avakirin. Girêdana sperma yekem a bi hêkexaneyê ve, dibe sedema vebûna cogên sodyumê. Sodyum ber bi nav hêkexaneyê diherike û cemseriya parzûna xaneyê hildiweşe, ango berevajîbûna cemsergiriyê (bi înglîzî: depolarization) rû dide. Gava di parzûna xaneyê ya xêkexaneyê de berevajîbûna cemsergirî rû dide, êdî spermên nû nikarin xwe bi hêkexaneyê ve girê bidin. Rebaza yekem a rêgirtina sperman bi lez rû dide, di nav xulekek de cemsergiriya xêkexaneyê disa tê avakirin û rebaza yekem bêbandor dibe.

Di dema berevajîbûna cemsergiriyê de, li gel sodyumê, îyonên kalsiyumê jî diherrikin nav sîtoplazmaya hêkexaneyê. Kalsiyum rêbaza duyem a rêgirtina firespermiyê han dike.

Ji bo rêgirtina derbasbûna sperman, rebaza duyem wekî karlêka tûkilî (bi înglîzî: cortical reaction)tê navkirin.

Li aliyê navî, li nezîkê parzûna xaneyê ya hêkexaneyê de, danikên tûkilî (bi înglîzî: cortical granules) heye. Danikên tûkilî enzîmên taybet lixwe digirin. Piştî sperma yekem bi wergirên ser hêkêxaneyê ve tê girêdan, hêkexane han dibe bo derdena kalsiyumê. Ji retîkûlûma endoplazmî kalsiyum tê derdan, di nav sîtoplazmaya hêkexaneyê de xestiya kalsiyumê zêde dibe. Ji ber xestiya kalsiyume danikên tûkilî enzîmên xwe der didin navbera parzûna xaneyê ya hêkexaneyê û navçeya zelal. Enzîmên danikên tûkilî wergirên bo girêdana spermê hildiweşînin, bi vî awayî spermên nû nikarin xwe bi parzûna xaneyê ya hêkexaneyê ve girê bidin.

Ji bo pîtîna hêkê tenê pêdiviya bi yek spermek heye. Lê di têkiliya zayendî de her carê bi avêtinê bi milyonan sperm di nav zêyê de tên berdan. Gelo çima evqas sperm tên berhemkirin û avêtin?.

Sedema yekem, di laşê mêyê de mirina sperman e.

Coga zaûzê ya mêyê (zê, malzarok û cogên hêkê) hawidorek neguncav e ji bo sperman. pH ya hawirdorê û bergiriya xirokên spî dibin sedema mirina gellek sperman. Herwisa di laşê mêyê de du cogên hêkê heye, lê di her çerxa mehane de bi hêkdananê, tenê yek hêkexane tê berdan. Ango nîvê sperman ber bi coga hêkê ya vala diçin û dimirin. Dawiya dawî ji milyonan sperman tenê çend sed sperm digihîjin hêkexaneyê.

Sedema duyem jî ji bo têkşikestina navçeya zelal e.

Spermek bi tena serê xwe nikare navçeya zelal kun bike û jê derbas bibe. Ji bo derbasbûna spermek divê ji gellek sperman, enzîma akrozomê bêne derdan ku navçeya zelal were têkşikestin.

Gava sperm ji laşê nêrê tên avêtin û di coga zaûzêya mêyê de ne, hê bi têra xwe negihîştî ne û nikarin hêkexaneyê (oosîta duyem) bipîtînin. Divê sperm werin tiwanekirin( bi înglîzî: capacitation). Tîwanekirina sperman di coga zaûzêya mêyê de di çend saetan de pêk tê.

Di dema tiwanekirina spermê de, qatek glîkoproteîn û hin proteîn ji parzûna plazmayê ya ser beşa akrozomê tên avêtin.Bi vî awayî derdana enzîmên akrozomî hêsantir dibe. Her wisa bi tiwanekirinê, çalakiya qemçiya spermê jî zêde dibe, sperm hê bi leztir ber bi hêkexaneyê ajnî dike.

* Ev xebat li ser wîkîpediyaya kurdî jî hat zêdekirin.

https://ku.wikipedia.org/wiki/P%C3%AEt%C3%AEn

 

Xaneya hêkê

 

    Xaneya hêkê an jî hêkexane (bi înglîzî: egg cell- ovum) xaneya zaûzê ya mêyan e. Xaneya hêkê wekî gameta mêyê jî tê navkirin. Di zimanê latînî de ji bo hêk, peyva “ovum” tê bikaranîn. Ango di xebatên ser biyolojiyê de peyvên “xaneya hêkê (hêkexane), “gameta mêye” an jî “ovum” ji bo heman pêkhateyê tê bikaranîn.

Hêk û hêkexane ne heman pêkhate ne. Gava hêkexane tê pîtîn, û dest bi dabeşbûna mîtozê dike, êdî ev pêkhate wekî hêk tê navkirin. Ango hêkexane ji xaneyek haploîdî pêk tê, lê hêk zîgot an jî korpeleya dîploîdî lixwe digire. Korpele, geşebûn û peresîna xwe bo demek di nav hêkê de didome. Wekî mînak hêkexaneya mirov 23 kromozom lixwe digire, ango hêkexane, xaneyek haploîdî ye. Hejmara kromozomên hêkexaneya mirov wekî (n= 22+X ) tê nîşankirin. Herwisa ji xeynî xaneya hêkê an jî spermê, her xaneyek laş 46 kromozom lixwe digire û wekî (2n = 44+XX) an jî (2n = 44+XY) tê nîşankirin.

Ji bo pirbûnê, hemû ajal û riwek hêkexane dirûst dikin. Hêkexane di hêkdankên zindeweran de, bi dabeşbûna miyozî û perisînê, ji xaneyên çêkerê hêkê peyda dibin. Di laşê mirov de dirûstbûna hêkexaneyê di hêkdankê de dest pê dike, lê gihîştina hêkexaneyê di coga hêkê de bi dawî dibe. Roja 14mîn a çerxa mehaneyê de hêkdanan (bi înglîzî: ovulation) rû dide. Bi hêkdananê hêkexaneya negihîştî ji hêkdankê ber bi coga hêkê tê berdan. Di vê qonaxê dê hêkexaneya negihîştî wekî oosîta duyem tê navkirin. Geşebûn û peresîna oosîta duyem di miyoza duyem a qonaxa metafaza duyem de hatiye rawestandin. Pîtîn oosîta duyem han dike bo domandina miyoza duyem, bi dawîbûna miyozê hêkexaneya gihîştî peyda dibe.

Hêkexane xaneyek taybet e, gava tê çalakkirin, dikare hemû cor xane û şaneyên laşê wêçeyê dirûst bike. Pîtîna bi spermê hêkexaneyê çalak dike, hêkexaneya pîtandî dest bi dabeşbûna mîtozî dike. Bi dabeşbûna mîtozî xaneyên nû peyda dibin. Xaneyên nû geşe dibin û diperisîn bo şane û endamên weçeyê.

Hin caran bêyî pitîn jî hêkexane bi awayek destkarî tê çalakkirin û ji hêkexaneya nepîtandî weçe peyda dibe. Herwisa mêşhingiv, hin corên kêzan, hin corên kurman û hin corên marmêlkeyan (marmarok) jî dikarin ji hêka nepîtandî weçeyên nû çêbikin. Ji hêkexaneya nepîtandî çêbûna weçe, wekî partenogenez tê navkirin.

Hêkexaneya mirov bi bi perdeyên parêzger dapoşrav e. Derveyê parzûna xaneyê ya hêkexaneyê bi pêkhateyêk lîncî û jelatînî ya bi navê navçeya zelal (bi latînî: zona pellucida) pêçayî ye. Li derdora navçeya zelal jî çîna çikildanexaneyan cih digire. Çikildanexane ji xaneyên granuloza pêk tên, rêza çikildanexaneyan wekî taca tîrojî (bi latînî: corona radiata) tê navkirin.

Bi gelemperî qebareya hêkexaneya zindeweran ji spermê zêdetir e, hêkexane li gor xaneyên din, hê pirtir sîtoplazma, endamok û xurek lixwe digire. Herwisa berevajiya sperman, piraniya hêkexane ji bo livînê ji qemçî an jî kulkan bêpar in. Ango hêkexane nikarin bi awayek çalak cih biguherin, loma hêkexaneyên gelemperiya zindeweren hema bi awayek westar li cihê xwe de li benda xaneya zaûzê ya nêrê ye.

Qebareya hêkexaneyê ji bo hemû zindeweran ne heman e. Qebareya hêkexaneya zindewer li gor maweya dabînkirina xureka korpeleyê hatiye diyarkirin.

Heke pêdiviya korpeleyê ji bo xurekên hêkexaneyê ne ji bo demek dirêj be, di hêkexaneyê ev cor zindeweran de di nav kisikê zerikê de (bi înglîzî: yolk sac) bi mêjerek hindik xurek tê embarkirin. Wekî mînak; korpeleyên ajalên avî (mînak: masî) di nav hêkê de pir namînin, piştê demek kurt, ji hêkê derdikevin û xurekên xwe ji hawirdorê dabîn dikin. Loma ne hewceye ko kisikê zerikê hekexaneyên masiyan fireh be, ji ber piçûktiya kisikê zerikê, hêkexaneyên masiyan jî piçûk in.

Ajalên bejayî yên neşîrder (nememikdar) ên wekî balînde (bi înglîzî: bird) û xişok (bi înglîzî reptile) de korpele ji bo demek dirêjtir di nav hêkê de geşe dibe û diperise, divê hêkexane hê pirtir xurek di nav kîsikê zerikê de embar bike, loma qebareya hêkexaneyên mirîşkan an jî kûsiyan ji yên masiyan zêdetir e. Navika hêkexaneya mirîşkê di beşa zerika hêkê de cih digire.

Herwisa hêkexaneyên ajalên bejayî bi alîkariya hin pêkhateyan ji hişkayî an jî gefên hawirdorê tên parastin. Qaşîlê hêkê û spîka hêke mînak in bo van pêkhateyan.

Hêkexaneyên ajalên şîrder (bi înglîzî:mammals) li gor hêkexaneyên balînde û xişokan gellek piçûk e. Di dirêjiya geşebûn û peresînê de korpele di nav malzaroka dayikê de tê parastin. Korpele xurekê bi navbeynkariya plasentayê, ji nav xwîna dayika xwe werdigire, loma kisikê zerikê hêkexaneyên memikdaran piçûk e. Hêkexaneya mirov, xaneya herî gir a laş e ko bê mîkroskop, bi çavên tazî jî xuya dibe. Tîreya hekexaneya mirov bi qasî 0.1 mm ye.

Ev xebat li ser wîkîpediyaya kurdî jî hat zêdekirin.

*https://ku.wikipedia.org/wiki/Xaneya_h%C3%AAk%C3%AA

Tenê zer

Tenê zer (bi latînî: corpus luteum) pêkhateyek derdanî ya bi rengê zer e, piştî hêkdananê ji xaneyên çikildana gihiştî peyda dibe.

Ji hîpofîza pêş hormona handerê tenê zer (LH) tê derdan. Di xwînê de zêdebûna xestiya LHyê bandor dike li ser peqîna çikildanê û çêbûna tenê zer.

--Pêkhateya tenê zer--

Ji ber bandora hormona FSH û LHyê, çikildana nav hêkdankê bi têra xwe diperise û ber bi dîwarê hêkdankê cih diguherîne. Çikildana pêgihîştî oosîda duyem lixwe digire. Oosîda duyem bi xaneyên granuloza û xaneyên teka dorpêçî ye. Piştê peqîna çikildana gihîştî, xaneya hêkê (oosîda duyem) ji çikildanê ber bi coga hêkê tê berdan, ev bûyer wekî hêkdanan (bi înglîzî: ovulation) tê navkirin. Paşmayiyên çikildanê, ango xaneyên granuloza û xaneyên teka nav hêkdankê de dimînin. Tenê zer ji van xaneyan peyda dibe. Piştê hêkdananê tenê zer gir dibe û di nav 7-8 rojan de digihîje qebareya asayî. Tîreya tenê zer a pêgihîştî bi qasê 1.5 cm ye.

Xaneyên granuloza û xaneyên teka diguherin bo xaneyên granuloza yên zer (bi înglîzî: granulosa lutein cells) û xaneyên teka yên zer (bi înglîzî: theca lutein cells). Xaneyên granuloza yên zer çewrî û pîgmenta zer lixwe digirin. Hebûna pîgmentê, rengê zer dide paşmayiyên çikildanê loma koma xaneyên çikildanê wekî tenê zer tê navkirin. Xaneyên teka yên zer jî çewrî lixwe digirin lê bêpîgment in. Piştê hêkdananê, cihê xaneya hêkê, di nav çikildanê de wekî valahiyêk dimîne, ev valahî demek şûnve bi xwînê tijî dibe. Xwîna nav tenê zer hêdî hêdî dimeyîne.

--Erkê tenê zer--

Du erkên sereke yên tenê zer heye: derdana hormonan û di mehên destpêkê ya ducaniyê de alîkirina bo berdewamiya ducaniyê.

Tenê zer mîna rijênek demkî kar dike. Bi mijêrek gellek zêde procesteron û hinek êstrocen û înhîbîn berhem dike û der dide. Xaneyên granuloza yên zer hormonên procesteron, êstrocen û înhîbîn berhem dikin û der didin. Xaneyên teka jî testosteron berhem dikin, lê piraniya testosteronê di xaneyên granuloza de tê guhertin bo êstrocenê. Procesteron û êstrocen girîng in bo berdewamiya ducaniyê. Ev herdu hormon diwarê malzarokê stûr dikin, rijênên navpoşê malzarokê diperisînin. Ji rijênan xurek tê derdan bo xwedîkirina embriyoyê. Bi kurtasî procesteron û êstrocen navpoşê malzarokê (bi latînî: endometrium) amade dikin ji bo egera rûdana ducaniyê. Di destpêka ducaniyê de embriyo xwe diçeqîne nav diwarê malzarokê û li wir biperise.

Heke xaneya hêkê neyê pîtandin, tenê zer di nav 10 heta 14 rojan de têk dişikê. Ji tenê zer tenê spî ( bi latînî : corpus albicans) peyda dibe. Her ko tenê zer hildiweşe, xestiya êstrocen û procesterona nav xwînê kêm dibe. Ev rewş dibe sedema hilweşîna navpoşê malzarokê û xwîndîtin (bi înglîzî:menstruation) rû dide.

Heke pîtîn rû bide, tenê zer hilnaweşe û derdanên xwe didome. Heta 3 mehî ya ducaniyê, procesteron ji aliyê tenê zer ve tê berhemkirin û derdan, paşê hevalbiçûk diperise, tenê zer hildiweşe. Êdî heta dawiya ducaniyê, procesteron ji aliyê hevalbiçûkê ve tê derdan.

* Ev xebat li ser wîkîpediyaya kurdî jî hat zêdekirin.

https://ku.wikipedia.org/wiki/Ten%C3%AA_zer