Plasenta

 

    Plasenta, hevalpiçûk an jî wêllaş (bi înglîzî: placenta), pekhateyek taybet ji bo alûgorkirina madeyan di navbera xwîna dayik û xwîna korpelêyê de

    Di cîhana ajalan de li gor peresîna embriyo û korpeleyê, pola memikdaran ji sê jêrepolan pêk tê;

memikdarên hêkker, memikdarên tûrikî, memikdarên plasentayî. Her wekî ji navê wê jî diyar e, embriyoyên memikdarên plasentayî bi navbeynkariya plasentayê bi navpoşê malzarokê dayika xwe ve girêdayî ye.

    Kangûrû (bi înglîzî: kangaroo) ajalek memikdar e,lê plasenta ya embriyoya kangûrûyê bi têra xwe naperise ji ber wê yekê, korpeleya hê bi têra xwe neperisî ji dayik dibe û peresîna xwe di tûrikê dayika xwe de bi şîrmijandinê didome, loma navê van ajalan memikdarên tûrikî ne.

    Ajalek memikdar a bi navê platîpûs (bi latînî: platypus) heye, her çiqas ev ajal pirraniya taybetmendiyên memikdaran lixwe bigre jî, korpeleya vê ajalê bi hêkkirinê peyda dibe. Ango platîpûs mîna balindeyek hêk dike, piştê kurkketinê çêjik ji hêkê derdikevin û bi şîrên dayikê tên xwedîkirin. Gopika memikên platîbûs nîne, şîr ji çerm diherike ser pirçên wê, çêjik şîrê ne ji memikan lê ji pirçan dimijin. Memikdarên hêkker û memikdarên tûrikî taybet in ji bo parzemîna Awistralyayê û başûrê parzemîna Emerikayê. Pirraniya memikdarên cîhana ajalan, ji memikdarên plasentayî pêk tên. Mirov, hirç, çêlek, mişk, rovî û şêr mînak in bo memikdarên plasentayî.

--Peresîn û pêkhateya plasentayê--

    Blastoçikildan pêkhateyek piçûk e, ji bo çebûna korpeleyê divê bi têra xwe xurek û madeyên pêwîst bigihîje xaneyên balastoçikildanê ko xane dabeş bibin, biperisin û bibin embriyo û korpele. Di dirêjiya 2 heta 4 heftên peresînê de embriyo xurekê ji navpoşê malzarokê dabîn dike. Paşê plasenta peyda dibe, xurek û madeyên pêwist ji xwîna dayikê bi navbeynkariya plasentayê derbasî nav xwîna embriyo û korpeleyê dibin. Ango plasenta endamek taybet e ji bo nezîkkirina herrika xwîna korpeleyê bi xwîna dayikê ve.

    Piştî çeqîna blastoçikildanê, ji çîna koriyonê, pêkhateyên bi şeweyî tilî ber bi navpoşê malzarokê dirêj dibin. Ji van pêkhateyan re tê gotin memîleyên koriyonî.Memîleyên koriyonî dewlemend in bi lûleyên xwînê. Xaneyên çîna koriyonê enzîmên herisê lixwe digirin. Bi van enzîman xaneyên navpoşê malzarokê diherisînin.Her ko memîle dirêj dibin, xaneyên navpoşê malzarokê diruxînin û di navpoşê malzarokê de valahiyên (hewz) piçûk peyda dibe. Valahiyên navpoşê malzarokê bi xwîna dayikê tijî dibin, memileyên koriyonî jî xwe dirêjê nav vê xwînê dikin. Bi vî awayî plasenta dirist dibe.

Plasenta endamek bi şêweyî xepleyî ye. Rûyê aliyê korpeleyê ya plasentayê qoqiz e, rûyê aliyê malzarokê pehn e. Giraniya plasentayê bi qasî yek kîlogram e. Plasenta ji du beşan pêk tê, beşa aliyê dayikê û ya aliyê korpeleyê. Beşa aliyê dayikê ya plasentayê wekî pişka plasentayê ya dayikê tê navkirin. Ev pişk ji rûkeşeşane, xwînber û xwînhênerên navpoşa malzarokê pêk tê.Beşa aliyê korpeleyê ji koriyonê pêk tê û wekî pişka plasentayê ya korpeleyê tê navkirin. Ji çîna naverast (mezoderm) a embriyoyê xaneyên mezenşîmî (mesenchymal cells) peyda dibin û di nav memîleyan de kom dibin. Bi gorankariya xaneyên mezenşîmî, lûleyên xwînê ava dibin. Di nav van lûleyên xwînê de sê hev lûle, wekî lûleyên xwînê yên navikebendikê tên navkirin. Di navbera plasenta û korpeleyê de navikebendik (bi înglîzî:umblical cord) heye. Xwîna embriyoyê bi xwînberên navikebendikê digihîje plasentayê û bi xwînhênera navikebendikê jî vedigere laşê embriyoyê.

Pirraniya plasentayê ji lûleyên xwînê yên dayik û yên embriyoyê pêk tê. Bi eslê xwe plasenta xwîna embriyo û ya dayikê ji hev cuda digire û nahêle xwîna herdu aliyan têkilî hev bibe.

Xurek û oksîjen ji lûleyên xwîna dayikê derbasî nav xwîna dayikê ya derdora memileyan dibin, ji wir jî bi belavbûnê (dîfuzyon) an jî bi veguhastina çalak derbasî nav lûleyên xwîna korpeleyê dibin. Karbona dîoksîd û hin paşmayîyên din jî ji lûleyên xwîna korpeleyê ber bi xwîna dayik ve tên guhestin.

--Erkên plasentayê--

Sê erkên serekî yê plasentayê heye.

1. Di navbera xwîna korpeleyê û ya dayikê de alûgorkirina xurek, madeyên paşmayî û gazên henaseyê

2. Ji bo geşebûn û peresîna korpeleye, ji bo rawstandina helweşîna navpoşê malzarokê û ji bo pêkanîna hin guherînan di laşê dayikê de, plasenta hormonan der dide.

3. Ji bo dabînkirina bergiriya sist, gîhandina dijetenên dayikê bo embriyo û korpeleyê.

Erkê alûgorkirina madeyan

Ji bo geşebûn û peresîna korpeleyê, xurekemade, hormon,vîtamîn, mîneral, av û hwd ji xwîna dayikê derbasî xwîna korpeleyê dibe.

Di laşê korpeleyê de ji karlêkên kîmyayî madeyên paşmayî peyda dibe. Ji ber ko koendama deravêtinê ya korpeleyê hê çalak nîn e, madeyên paşmayî bi navbeynkariya plasentayê, ber bi xwîna dayikê ve tên guhaztin.

Erkê henasedanê

Pişikên korpeleyê piştê ji dayikbûnê çalak dibin bo alûgorkirina gazên oksîjen û karbona dîoksîdê. Loma di dirêjiya ducaniyê de ji bo alûgorkirina gazen henaseyê, plasenta kar dike. Oksîjena korpeleyê ji xwîna dayikê bi belavbûnê (dîfuzyon) tê dabînkirin. Herwiha karbona dîoksîda nav xwîna korpeleyê jî bi navbeynkariya plasentayê derbasî xwîna dayikê dibe.

Erkê hormonderdanê

Plasenta komek hormon jî berhem dike û der dide, loma li gel karên din, plasenta wekî rijênek jî kar dike.

Hormonên plasentayê;

1. Hormona koriyonî ya handerê gonadên mirov(human chorionic gonadotropin(hCG))

2. Êstrocen

3. Procesteron

4. Hormona koryonî ya handrê memikên mirov(human chorionic somatomammotropin(HCS))

5. Rîlaksîn (relaxin).

    Hormona koriyonî ya handerên gonadên mirov (hCH) bandor li ser tenê zer dike, rê li ber hilweşîna tenê zer digire, bi vî awayî stûriya navpoşê malzarokê tê parastin.Ango hCH berdewamiya derdana hormonên tenê zer dabîn dike. Procesteron û êstrocen pêşî ji aliyê tenê zer ve tê derdan, paşê ji aliyê plasentayê ve tê derdan. Ev herdu hormon gellek girîng in ji bo berdewamiya ducaniyê. Heke di nav du mehên destpêkê ya ducaniyê de, di xwîna laşê dayikê de asta hCG nizim be, an jî hCG qet tune be, tenê zer hildiweşe. Ji ber hilweşîna tenê zer, stûriya navpoşê malzarokê kêm dibe, çeqîna embriyoyê bi ser nakeve, jiberçûna embriyoyê rû dide û dawî li ducaniyê tê. Herwisa hCG di dirêjiya ducaniyê de rê li ber hêkdanê jî digire.

    Di korpeleyên nêr de çalakiya hCG dişibe çalakiya hormona handerê tenê zer (LH) a mirovên pêgihîştî. hCG di korpeleyên nêr de xaneyên Leydig han dike bo derdana testosteronê. Testosteron pêwist e ji bo peresîna endamên zaûzê ya korpeleya nêr. Herwisa hCG bandor li ser koendama bergiriya dayikê dike û korpeleyê ji bandorên neyînî yên koendama bergiriya dayikê diparêze.

Erk û pêkhateya êstrocena plasentayî û êstrocena hêkdankê heman in.

• Êstrocen rê li ber firehbûna malzarokê ve dike, bi vî awayî cih peyda dibe ji bo korpeleya roj bi roj geşe dibe.

• Êstrocen bandor li ser memikên dayikê dike, memik gir dibin û cogên şîrê diperisin.

• Êstrocen dibe sedema firehbûna endamên zaûzê ya derve ya dayikê.

• Êstrocen besterên hewzê (bi înglîzî: pelvic ligaments) sist dike bi vî awayî di coga zayînê de derbasbûna korpeleyê hêsantir dibe.

Erk û pêkhateya procesterona ji plasentayê tê derdan û ya ji hêkdankê tê derdan heman in.

• Procesteron navpoşê malzarokê amade dike bo çeqîna embriyoyê û çêbûna plasentayê.

• Bi bandora procesteronê, hin ji şaneya navpoşê malzarokê hildiweşe û navpoşê malzarokê bi lûleyên xwînê dewlemend dibe.

• Di navpoşê malzarokê de bi hankirina procesteronê xaneyên desîdal (decidual cells) diperisin. Heta çêbûna plasentayê, xurekê embriyoyê ji xaneyên desîdal tê dabînkirin.

• Procesteron di dirêjiya ducaniyê de rê li ber girjbûna masûlkeyên malzarokê digire ko korpele heta dawiya ducaniyê di malzarokê de bimîne û biperise.

• Procesteron jî wekî êstrocenê bandor li memikên dayikê dike, memik gir dibin û cogên şîrê fireh dibin, rijênên şîrê diperisin û ji bo derdana şîrê amade dibin.

    Hormona koryonî ya handrê memikên mirov (Human chorionic somatomammotropin (HCS)) hormonek peptîdî ya plasentayê ye. Hin caran ev hormon wekî “hormona plasentayî ya çêkerê şîr”(bi înglîzî: placental lactogen) jî tê navkirin. Bandora wê mîna hormona prolaktîn û hormona geşê ya hîpofîzê ye. Bi taybetî li ser geşebûna memikên dayikê û li ser geşebûna korpeleyê bandor dike. HCS di xwîna dayikê de rêjeya glukoz û çewriyê zêde dike, bi vî awayî hê pirtir xurek derbasî xwîna korpeleyê dibe. Korpele bi alikariya van xurekan diperise û geşe dibe.

    Rîlaksîn(relaxin) hormonek firepeptîdî ye, ji tenê zer tê derdan. Dema zarokanînê (zayîn) de plasenta û memikên dayikê gelelk ji hormona rîlaksînê der didin. Rîlaksîn stûyê malzarokê fire dike bo derbasbûna korpeleyê.

Erkê dabinkirina bergiriyê

    Koendama bergiriyê ya korpele piştê ji dayikbûnê diperise û çalak dibe. Lê korpele bi alîkariya koendama bergiriya dayikê ji hin hokarên nexweşiyan tê parastin. Ji xwîna dayikê hin dijeten derbasî nav xwîna korpeleyê dibe û bergiriya sist a korpeleyê dabîn dike.

    Mixabîn li gel madeyên sûdbexş, dibe ko madeyên ziyanbexş jî ji xwîna dayikê derbasî xwîna korpeleyê bibe. Dema ducaniyê, korpele ji pişikên dayikê sûd digire. Loma divê dayik cigare nekişîne, an na madeyên nav tûtina cixareyê jî ji xwîna dayikê derbasî laşê korpeleyê dibe. Herwisa heke dayik di ducaniyê de alkol vebixwe an jî derman bigire, ev madeyan jî derbasî xwîna korpeleyê dibin û bandorek neyînî li ser peresîna korpeleyê dikin. Dibe ko hokarên hin nexweşiyan jî ji dayikê derbasî korpeleyê bibe.Wekî mînak, heke dayik bi nexweşiya AIDS (nîşana nemana bergiriya destketî) be, vîrûsa nexweşiyê bi navbeynkariya plasentayê derbasî korpeleyê dibe,korpele jî bi nexweşiya AIDS ji dayik dibe.

*Ev xebat li ser wîkîpediyaya kurdî jî hat zêdekirin

https://ku.wikipedia.org/wiki/Plasenta

Oogenesîs

    Di laşê mêyan de pêvajoya çêbûna xaneya hêkê wekî oogenesîs an jî ovogenesîs tê navkirin.

Oogenesîs bi xaneyên bineratî yên hêkdankê dest pê dike. Xaneyên bineratî yên hêkdankê wekî xaneyên çêkera hêkê tên navkirin.

Pêvajoya çêkirina hêkan berê zayînê dest pê dike. Çawa ko di laşê korpeleyê de endamên wekî dil, gede, mejî hwd çêdibin herwisa cotek hêkdank jî çêdibe. Di nav hêkdankê de xaneyên çêkera hêkê bi dabeşbûna mîtozî, hejmara xwe zêde dikin. Di ducaniya 4-5 mehî de di hêkdankên korpeleyê de hejmara xaneyên çêkera hêkê digihîje 1-2 milyonan. Paşê xaneyên çêkera hêkê dest bi dabeşbûna miyozê dikin.

Miyoza xaneyên çêkera hêkê, li dawiya qonaxa profaza yekem de radiweste. Di wê qonaxê de xaneyên çêkerê hêkê êdî wekî oosîta yekem tên navkirin. Oosîta yekem bi xaneyên granuloza dorpêçî ye û ev pêkhate wekî çikildan tê navkirin.

Çikildan heta destpêka temenê pêgihîştinê neçalak e. Dema ji dayikbûnê de di hêkdankên zaroka mê de, her çikildanek, oosîda yekem lixwe digire.

Di dirêjiya temenê zaroktiyê de di hêkdankan de hinek çikildan hildiweşin û oosîtên yekem dimirin, lê bi qasî 400 hezar ji oosîtên yekem heta 12-14 sal bi awayek neçalak di hêkdankan de dimînin.

Bi destpêka temenê pêgihîştinê, ji hîpofîzê hormona handerê çikildanê(FSH) tê berhemkirin û derdan. Di xwînê de bilindbûna rêjeya asta FSHê hêkdankê han dike û her meh ji hêkdankek, hinek çikildanên neçalak dest bi perisînê dike û miyoza yekemê didomînin.

Di despêkê de bi qasî 20 çikildan dest bi perisînê dikin lê ji vana tenê yek çikildan dimîne û hêkek gihîştî peyda dike. Bi geşbûna çikildanê, miyoza yekem a oosîta yekem jî bi dawî dibe.

Li dawiya miyoza yekem de du xane peyda dibe. Qebareyê herdu xaneyan ne yek e. Sîtoplazmaya xaneyekî zêde ye loma qebareya wê jî gir e. Ev xaneya gir wekî oosîta duyem(bi înglîzî: secondary oocyte) tê navkirin. Sîtoplazmaya xaneya din hindik e loma, ew xaneyek biçûk e û wekî xaneya cemsereten a yekem tê navkirin.

Oosîda duyem û cemseretena yekem dest bi miyoza duyem dikin. Oosîda duyem ji qonaxên profaz û metafaza miyoza duyem derbas dibe û radiweste. Bi bandora hormona handerê tenê zer (LH), çikildana oosîta duyem diqelişe û oosîta duyem ji hêkdankê ber bi coga hêkê tê berdan.

Heke pîtîn rû bide, oosîda duyem dest bi dabeşbûnê dike û piştî qonaxên anafaz û telofaza miyoza duyem, xaneya hêkê (ovum) û cemseretena duyem peyda dibe. Cemseretena duyem jî wekî mîna a yekem sîtoplazmaya wê hindik e loma cemseretena duyem jî biçûk e û nayê pîtandin. Dibe ko cemseretena yekem jî bi miyoza duyem dabeşê du xaneyan dibe , ev herdu xane jî wekî cemseretenên duyem tên navkirin.

Li dawiya oogenesîsê de ji xaneyek çêkera hêkê, piştî miyozê, xaneyek hêkê û sê xaneyên cemsereten peyda dibe. Hemû xaneyên cemsereten tên hilweşandin. Bi gelemperî, piştî temenê pêgîhîştinê her meh çikildanek tenê bi tewahî diperîse û hêkexaneyek gehiştî çêdibe.

Cudahiyên çêbûna xaneya hêkê û xaneya spermê

Oogenesîs û spermatogenesîs corên çêbûna xaneyên gametê ne. Ango li dawiya herdu pêvajoyan jî ji xaneyên dîploîdî, xaneyên haploîdî çêdibin. Lê di navbera oogenesîs û spermatogenesîs de gellek cudahî heye.

-Oogenesîs di hêkdankên mêya de spermatgenesîs di gunên nêrê de rû dide.

-Mîrovê nêr ê bi temenê pêgihîştî dikare heta dawiya jiyana xwe her roj spermên nû çêbike. Mîrova mê tenê di temenê korpeleyê de dikare oosîtên yekem çêdike.

-Bi kiryara spermatogenesîsê ji xaneyek çêkerê sperm ve bi dabeşbûna miyozê, çar xaneyên sperm çêdibe. Li dawiya oogensîsê ji xaneya çêkerê hêkê tenê yek hêka çalak peyda dibe.

-Pêkhate û qebareyên xaneyên sperm û hêkê jî ji hev cuda ye. Sperm li gor xaneya hêkê gellek biçûk in û bi navbeynkariya kilikê dikarin cih biguherin. Hêk gellek sîtoplazma û xurek lixwe digire loma gellek gir e û bi gelemperî bi awayekî çalak nalive.

-Piştê dawîbûna spermatogenesîsê sperm ji gunan tê derkirin. Lê oogenesîs di hêkdankê de dest pê dike di coga hêkê de heke sperm hebe bi dawî dibe.

* Ev xebat li ser wîkîpediyaya kurdî jî hat zêdekirin.

https://ku.wikipedia.org/wiki/Oogenes%C3%AEs

Hestîbûn

    Kiryara guherîna kirkirkê bo hestî wekî hestîbûn an jî çêbûna hestî (bi înglîzî: Ossification) tê navkirin. Hemû kirkirkê laş naguhere bo hestî, hinek beşên laşê mirov bi temenê pêgehiştiyê jî her dimîne kirkirk.

Di qonaxên destpêkê yên geşedana korpeleyê de, laşê korpeleyê ji perdeyên rîşalî û kirkirka ron (hîalîn) pêk tê. Di laşê korpeleyê de hestîbûn bi temenê 8-12 hefteyî de dest pê dike. Hestîbûn kirkirkê qalib digre û ji wî qalibê kirkirkê, şêweyî hestî awa dibe. Lê ne hemû hestî ji guherîna kirkirkê çê dibin, hinek hestî rasterast ji xaneyên bineratî yên bestereşaneyê, ango ji xaneyên mezenşîm (bi înglîzî: mesenchyme) tên çêkirin.

    Di laşê mirov de bi du awayî hestîbûn rû dide.

1.Hestîbûna di navbera perdeyan (bi înglîzî: Intramembranous ossification)

2. Hestîbûna di nav kirkirkê (bi înglîzî: endochondral ossification)

Her çiqas ev herdu rêk ji hev gelek cuda bin jî, li dawiya hestîbûnê, pekhateya hestiyên ko ji herdu rêkan çê dibin heman e.

-Hestîbûna di navbera perdeyan -

    Çavkaniya hestîbûnê çîna xaneyên mezenşîm e. Xaneyên mezenşîm, xaneyên bineratî yên bestereşaneyê ne. Ji ber ko bestereşane ji xane û madeya binyad pêk tê, li derdora çîna xaneyên mezenşîm jî madeya binyad heye. Hestiyên pan ên kiloxê, hestiyên hinarikê (bi înglîzî: zygomatic bone), çeneya jorîn, çeneya jêrîn û hestiyên pirikê (bi înglîzî: collarbone) bi hestîbûna di navbera perdeyan ve ava dibin.

    Di destpêka pêvajoya hestîbûnê de, xaneyên mezenşîmê nêzî hev dibin û li hîn beşan çînên stûr ava dikin. Ji xaneyên beşên stûrbûyî ya mezenşîmê, hinek xane diguherin bo mûlûleyên xwînê, hinek xane jî diguherên bo xaneyên pêşengê hestî (bi înglizî: osteoprogenitor / osteogenic cells). Xaneyên pêşeng jî paşê diguherin bo xaneyên çêkerê hestî (bi înglîzî: osteoblast). Koma xaneyên çêkerê hestî wekî navanda hestîbûnê tê navkirin. Di qonaxa hestîbûnê de ne yek, lê gelek navendên hestîbûnê bi awayekî hevbeş kar dikin.

Xaneyên çêkerê hestî osteoîd der didin. Osteoîd madeya binyad (matrîks) a hîn nereqbûyî ye. Di nav çend rojan de bi kombûna xwêyên kalsiyumê, osteoîd req dibe. Bi reqbûna osteoîdê, xaneyên çêkerê hestî di nav osteoîdê de asê dimînin, paşê van xaneyan diguherin bo xaneyên hestî. Her ko xaneyên çêkerê hestî diguherin bo xaneyên hestî, pêşengê xaneyên hestî yên derdorê jî diguherin boy xaneyên çêkerê hestî.

    Gava xaneyên çêkerê hestî ostoîd der didin derdora mûlûleyen xwînê, osteoîd dibe sedema çêbûna matrîksa kêranan (bi înglîzî: trabecular matrix) û hestiyê îsfencî. Xaneyên çêkerên hestî yên li ser rûyê hestiyê îsfencî jî diguherin û dibin bergê hestî. Paşê, bergê hestî jî li ser hestiyê îsfencî çînek hestiyê pitew çê dike.

     Hestîbûna di navbera perdeyan, di laşê korpeleyê 2-3 mehî de dest pê dike, heta ko temenê pêgehiştiyê didome.

Ji dayikbûnê (dema zayînê) de kilox û hestiyên pirik ên dergûşê bi tevahî req nîn in. Herwisa hestiyên kiloxê li hîn beşan bi hev re girêdayî nîn in. Ev rewş, li coga zayînê de derbasbûna dergûşê hêsantir dike.

Bi kurtasî, mirov dikare bi pênc gavan, hestîbûna di navbera perdeyan bi awayekî kurt rave bike.

1.Xaneyên mezenşîm diguherin bo xaneyên çêkerê hestî û di navendên hestîbûnê de kom dibin.

2. Xaneyên çêkerê hestî, osteoîd der didin, bi kombûna xweyên kalsiyumê, xaneyên çêkerê hestî di nav osteoîdê de asê dimînin û diguherin bo xaneyên hestî (osteosîd)

3. Hestiyê îsfencî û bergê hestî çê dibe.

4. Li ser hestiyê îsfencî, hestiyê pitew çê dibe.

5. Lûleyên xwînê moxê sor çê dikin.

-Hestîbûna di nav kirkirkê-

    Di hestîbûna nav kirkirkê de, hestî cihê kirkirka ron (hîalîn) digire. Bi eslê xwe kirkirk naguherin bo hestî, lê kirkirk ji bo çêbûna hestî wekî qalib kar dikin. Her ko kirkirk hildiweşe cihê vala ji aliyê hestî ve tê dagirkirin bi vî awayî hestîyê nû li şûna kirkirkê cih dibe. Hestîbûna di nav kirkirkê li gor hestîbûna navbera perdeyan, ji bo demek dirêjtir didome.

Hestiyên dirêj bi rêka hestîbûna di nav kirkirkê çê dibin. Herwisa hestiyên binî yên kiloxê, wekî mînak; hestiyê bêjingî (bi înglîzî: ethmoid bone) jî bi heman rêkê çê dibin.

    Çêbûna hestiyên dirêj 6 heta 8emîn hefteya ducaniyê de dest pê dike. Pêşî, hinek ji xaneyên mezenşîm diguherin bo xaneyên kirkirkê (chondrocytes). Xaneyên kirkirkê kirkirkepeykerê ava dikin. Kirkirkepeyker pêşenga hestiyepeykerê ye. Çêbûna kirkirkê bi çêbûna bergê kirkirk (bi înglîzî: perichondrium) didome. Bergê kirkirk, perdeyek bestereşaneyê ye ko rûyê kirkirkê dapoş dike. Her ko diçe di kirkirkê de hê pirtir matrîks (madeya binyad) çê dibe û qabareya xaneyên kirkirkê yên di navenda kirkirkê zêde dibe. Lê di matrîksê de kombûna xwêyên kalsiyumê, rê li ber xurek û madeyên pêwist digire, xaneyên kirkirkê bêxurek dimînin û dimirin. Bi mirina xaneyan, di nav kirkirkê de hin valahî peyda dibin. Lûleyên xwînê ber bi nav valahiyê dirêj dibin û cih dibin. Bi vî awayî cihên vala hê firehtir dikin. Bi navbeynkariya lûleyên xwînê, xaneyên pêşengê hestî û xaneyên hilweşînerê hestî (bi înglîzî: osteoclasts) jî digihîjin nav kirkirkê. Piraniya xaneyên pêşeng diguherin û dibin xaneyên çêkerê hestî. Bi çalakiya xaneyên hilweşînerê hestî û xaneyên çêkerê hestî , ji matrîksa reqbûyî, hestiyê îsfencî çê dikin. Xaneyên hilweşînerê hestî hinek ji hestiyê îsfencî têk dişkîne bi vî awayî kelêna moxê (bi înglîzî: medullary cavity) peyda dibe.

    Her ko kirkirk geş dibe hê pirtir mûlûleyên xwînê di kirkirkê re diçin. Têreçûna lûleyên xwînê ya nav kirkirkê, bergê kirkirkê çalak dike û diguherine bo bergê hestî. Xaneyên çêkerê hestî yên li bergê hestî, li derdora kirkirkê, li beşa doxê (bi grekî: diaphysis) de gerdeniya hestiyê pitew (bi înglîzî:compact bone collar) ava dikin.

    Dema temenê korpeleyê gihîşt du an jî sê mehî, geşbûna xaneyên hestî û leza çekirina hestî zêdetir dibe. Li kûrahiya gerdeniya hestî (bi înglîzî: bone collar) de navenda hestîbûnê ya yeeû didin, li aliyê din ve jî xaneyên kirkirk û şaneya kirkirkê li cemserên hestî de geşbûna xwe didomînin. Di heman demê de li beşa doxê de hestî cihê kirkirkê digire. Gava ko avakirina hestiyepeykerê korpeleyê çû serî, kirkirk tenê li du cihên hestî de dimîne. Di beşa gehê de rûyê hestiyên gehê bi kirkirka gehê (bi înglîzî: articular cartilage) dapoşî dimîne. Herwisa hinek kirkirk jî di navbera cemserê hestiyê û doxê hestiyê de dimîne û wekî lewheya geşê (bi înglîzî: epiphyseal plate) tê navkirin. Lewheya geşê ji dayikbûnê heta temenê pêgehiştiyê dirêjbûna hestiyan dabîn dike. Ango hestîbûn piştî ji dayikbûnê jî didome. Lewheyên geşê ji bo çêbûna hestî navendên duyem ên hestîbûnê ne. Navendên duyem a hestîbûnê heta temenê 21 saliyê çalak dimînin. Lê her ko mirov ji zaroktiyê derbasî temenê pêgehiştiyê dibe, çalakiya lewheya geşê ji ber bandora hormona geşê û hormonên zayendê kêm dibe. Paşê li kirkirka lewheya geşê jî hestîbûn rû dide, êdî ji vê gavê şûn ve dirêjbûna hestî radiweste.

* Ev xebat li ser wîkîpediyaya kurdî jî hat zêdekirin. https://ku.wikipedia.org/wiki/Hest%C3%AEb%C3%BBn