Wergeran

 

    Pêvajoya çêkirina proteînan bi xwendina zanyariyên bomaweyî yên di zincîra ARN-peyamber de bi şeweyî kodon şîfrekirî, wekî wergeran (bi înglîzî: translation) tê navkirin.

2 ji 3 beşên madeyên endamî yên xaneyê ji proteînan pêk te. Ji bo çêkirina proteînan xane gelek enerjî û madeyên xav xerc dike. Dema di xaneyê de bi têra xwe xurek an jî enerjî tune be, xane nikare çêkirina proteînan di asta asayî de bidomîne

--Taybetiyên bingehîn ên wergeranê--

Piştê libergirtinê, zanyariyên li ARN-peyamber a ji ADN-yê hatiye kopîkirin, ji bo avakirina rêzeyek taybet a firêpeptîd (bi înglîzî: polypeptide) tê bikaranîn. Ji bo wergeranê, ARN-peyamber wekî qalib kar dike. Wergeran di rîbozoman de rû dide. Bi wergeranê, asîdên amînî di rîbozomê de, li gor zanyariyên bomaweyî yên ADN-yê ko bi qonaxa libergirtinê bi şêweyên rêzeya kodonan derbasî ARN-peyamberê bibûn, bi rêzeyek taybet bi hev re tên girêdan û polîpeptîdek peyda dibe. Çêbûna bendên peptîdî yên navbera asîdên amînî yên polîpeptîdê ji aliyê ARN-rîbozomî ve tê hankirin. Asîdên amînî yên bo çêkirina poroteînek nû ji sîtoplamaya xaneyê tê bi destxistin.

Dema wergeranê, bazên (nukleotîd) ARN-peyamberê sisê bi sisê tên xwendin. Li zincîra ARN-peyamber de rêzeya sê nukleotîdên li dû hev, wekî kodon tê navkirin. Kodon asîdek amînî destnîşan dike, ango kodon ji bo asîda amînî şîfre ye. Wekî mînak kodona ji bo asîda amînî ya fenîlalanîn, 5'- UUC- 3' ye.

Sedema ko kodon ne yek an jî du, lê ji sê bazan pêk tê, bi matemetîkê hê baştir tê şîrovekirin. Çar cor baz (A,U,G,C) di pêkhateya ARN-peyamberê de cih digirin. Di xaneyê de herî kêm 20 cor asîda amînî heye. Ango divê herî kêm 20 cor şîfre hebe ko her asîdek amînî were şîfrekirin. Heke ji bo şîfrekirina asîdek amînî yek nukleotîdek (baz) bihata bikaranîn wê gavê tenê 4 şîfre peyda dibû û 16 asîdên amînî nedihatin şîfrekirin (A= sîda amînî ya yekem, U= aa ya duyem, G= aa ya sêyem û C= aa ya çarem).
Heke du baz ji bo şîfrekirinê bihatina bikaranîn, (4*4) wê gavê 16 şîfre dihat bidestxistin, lê şîfrekirina çar asîdên amînî rû nedida. (AA= asîda amînî ya yekem, AU= aa ya duyem, AC= aa ya sêyem, AG= aa ya çarem, UU= aa ya pêncem, UA aa ya şeşem......)
Heke ji bo şîfrekirinê 3 cor baz werin bikaranîn (4*4*4), vê gavê 64 şîfre tên bidestxistin. Ev hêjmar jî ji bo 20 corên asîda amînî têr e.

Li ser zincîra ARN-peyamberê de; rêzeya kodonên ji bo destnîşankirina asîdên amînî, kodona destpêk û kodona westanê bi tevahî wekî “koda bomaweyî” (bi inglîzî: genetic kod) tê navkirin. Koda bomaweyî ji 64 kodonan pêk tê. 61 kodon pişkdar in ji bo diyarkirina asîdên amînî. 3 kodon, kodonê westan (westanekodon) in. Westanekodon kar dikin bo rawestandina kirdarê wergeranê û tu asîdek amînî diyar nakin, loma ji bo kodona westan, dijekodon tune. Kodonek koda bomaweyî jî wekî “kodona destpêk” tê navkirin, kodona destpêk asîda amînî ya metîonîn destnîşan dike.

Kodonek dikare tenê yek cor asîdek amînî diyar bike. Lê du an jî zêdetir cor kodon dikarin bo heman asîda amînî şîfre bidin. Wekî mînak kodona GGU bo asîda amînî ya glîsîn şîfre ye. Lê glîsîn ne tenê ji aliyê kodona GGU ve tê şîfrekirin. Kodonên GGC, GGA û GGG jî şîfre didin glîsînê.

Xaneyên bakteriyan navik lixwe nagirin, ADN û rîbozomên wan di nav sîtoplazmayê de cih digirin, loma hê ko libergirtin bi dawî nebûye, li ARN-peyamberê wergeran jî dest pê dike. Di xaneyên navikrasteqînan de libergirtin di navikê de rû dide, ARN-peyamber derbasî sîtoplazmayê dibe, paşê wergeran dest pê dike.

Di xaneyên navikrasteqîn (êkaryot) de her ARN-peyamberek tenê ji bo çêkirina yek corek proteîn şîfreya zanyariyên bomaweyî lixwe digire. Rîbozom kulavê 5′ nas dike, li ser ARN-peyamberê ber bi serê 3′ cih diguherîne, gava rastê kodona AUG yê tê, wergeran dest pê dike, şîfre ji bo çêkirina proteînek tê bikaranîn. Ango ji bo her corek proteîn, ARN-peyamberek bi genek taybet şîfrekirî tê avakirin.

Piştî gavên libergirtin û wergeranê, molekula ko ji rêzeya asîdên amînî peyda dibe, bi eslê xwe ne proteîn, lê firepeptîd( polîpeptîd) e. Proteîn dibe ko ji gorana yek an jî zêdetir firepeptîdan pêk were. Hinek proteîn ji du an jî zêdetir firepeptîdên wekhev pêk tê, ango ji bo çêbûna proteînê yek gen şîfre dide ARN-peyamberê. Hinek proteîn jî ji du an jî zêdetir cor firepeptîdan pêk tên,hejmara cora genên ji bo çêbûna van proteînan kar dikin, bi qasî hejmara coro firepeptîdên wê proteînê ne. Wekî mînak hemoglobîn proteînek taybet e di xirokên sor ên xaneyên xwînê de. Hemoglobîn ji çar fireptîdan pêk tê (du firepeptîdên α û du firepetîdên β) . Ango ji bo çêbûna proteîna hemoglobînê, pêdivî bi du cor gen û çar firepeptîdan heye

Di pêvajoya wergeranê de li gel ARN-peyamber, pêdivî bi rîbozom, ARN-guhêzer, asîda amînî, hin hokarên proteînî (hokarên destpêkirinê, hokarên dirêjbûne, hokarên berdanê) û hinek enzîman heye.

--Rîbozom--

Rîbozom ji bo wergera koda bomaweyî û çêkirina firepeptîdê, ARN-peyamber a qalib, ARN-guhêzer, û firepetîda nû tê çêkirin bi hev re digire.

Rîbozom ji proteîn û ARN-rîbozomî pêk tê. Her rîbozomek ji du binebeşan pêk tê, binebeşa gir û binebeşa piçûk. ARN-rîbozomî bi proteînên taybet ve yek dibe û pêkhateya bi navê “rîbonukleoproteîn“ peyda dibe. Herdu binebeşên rîbozomê ji rîbonukleoproteîn pêk tên. Dema çêkirina proteîn dest pê dike, herdu binebeş yek dibin û rîbozom peyda dibe.

Rîbozomên, herwiha binebeşên navikrasteqînan ji yên bakteriyan girtir in. Rîbozomên navikrasteqînan 80S in, ji binebeşên 40S û 60S pêk tên, ên bakteriyan jî 70S in û ji binebeşên 30S û 50S pêk tên. Lê ribozomên hemû zîndeweran ji bo çêkirina proteînan, bi heman awayî kar dikin. Dema çêkirina proteînê de rîbozom, di navbera dijekodona ARN-guhêzer û kodona ARN-peyamber ve hevgirtin û guncanîtiyê hêsantir dike.

Li gel rîbozomên serbest ên di nav sîtoplazmayê, rîbozomên li ser retîkûlûma endoplazmî ya zivir jî dikarin zanyariyên li ser ARN-peyamberê wergerînin û proteîn çêkin. Proteîna nûçêbûyê dibe ko di nav sîtoplazmayê de bimîne û ji bo çalakî an jî pêkhateya xaneyê were bikaranîn. Rîbozomên li ser retîkûlûma endoplazmî, proteînên nûçebûyî dişînin nav retîkûlûma endoplazmî, proteîn li wir li gor erkê xwe tên guhertin.

Şikil û pêkhateya taybet a rîbozomê ji ber erkê wê ye. Du erkên bingehîn ên rîbozomê heye, vekirina şîfreya ARN-peyambera hatiye kopîkirin û avakirina bendê peptîdî.
Vekirina şîfre (deşîfre), li binebeşa piçûk a ribozomê de rû dide. Ji bo avakirina bendên peptîdî, pêdivî bi enzîma peptîdîl tranferaz (bi înglîzî:peptidyl transferase) heye, ev enzîm di binebeşa gir a rîbozomê de cih digire. Ji bo her asîdek amînî enzîmek peptîdîl transferaz heye.
Li ser rîbozomê çar qadên ji bo girêdanê heye. Qadek (cih) ji bo gêrêdana ARN-peyamber, sê qad jî ji bo girêdana ARN-guhêzer e.

ARN-guhêzer a hilgirê asîdek amînî ji sîtoplazmayê tê rîbozomê û bi qada-A (bi înglîzî: A site, aminoacyl site) ve tê girêdan.
Qada-P (bi înglîzî: P site, peptidyl-tRNA site) ARN-guhêzerê bi zincîra firepeptîda tê çêkêrin ve digire.
ARN-guhêzer a asîda amîniya xwe li zincîra firepeptîdê zêdekiriye, ji qada-E (bi înglîzî: E site, exit site) rîbozomê diterikîne.
Di rîbozomek de her carê tenê du ARN-guhêzerên bi asîda amînî barkiri cih digire.(Di qada- A û di qada-P)


--ARN-guhêzer (ARN-g)--

Kodonên molekula ARN-peyamber ji bo asîdên amînî şîfre ne, lê ARN-peyamber nikare rasterast asîdên amînî yên bi şîfreyê hatiye diyarkirî nas bike û bi wan re girêdan ava bike. Ango ji bo zanyariyên di ARN-peyamberê bo çêkirina proteînan were bikaranîn, pêdivî bi molekulek navbeynkar heye, ev molekul jî ARN-guhêzer e.
Asîdên amînî yên nav sîtoplazmayê, li gor rêzeya şîfreyên ARN-peyamberê, ji aliyê ARN-guhêzer ve ji bo avakirina zincîrek firepeptîd tên guhaztin bo rîbozoman.
Di pêvajoya wergeranê de, xane peyama bomaweyî şîrove dike, û li gor wê firepeptîdek ava dike. Peyama bomaweyî di molekula ARN-peyamber de bi şeweyî rêzeyên kodonan in. ARN-guhêzer jî werger in. Xane di sîtoplazmaya xwe de hertim ji hemû 20 corên asîdên amînî, bi têra xwe embar dike. ARN-guhêzer ji sîtoplazmaya xaneyê, asîdek amînî hildigire û diguhazîne ribozomê. Rîbozom asîdên amînî bi hev re girê dide û rêzeyek taybet a zincîrek firepeptîd peyda dibe.

Molekulên ARN-guhêzer ne yek cor in, her corek ARN-guhêzer kodonek taybet a ARN-peyamberê werdigerîne bo asîdek amînî ya taybet. Gava ARN-guhêzer nêzikê rîbozomê dibe, kotahiya serê 3' yê ARN-guhêzer bi asîdek amînî ya taybet ve girêdayî ye, serê din jî sêyaniya nukleotid ên bi nave dijekodon lixwe digire. Dijekodon temamkerê kodona ARN-peyamber e û li gor koda bomaweyî, her dijekodonek asîdek amînî li firepeptîdê zêde dike an jî wergeranê radiwetstîne. Wekî mînak, kodona UUU ya ARN-peyamber wekî şîfreya bo asîda amînî ya fenîlalanîn tê wergerîn. Ji bo wê kodonê nukleotîdên temamkerên ARN-guhêzer AAA ye, ango dijekodona AAA û kodona UUU temamkerê hevdu ne. ARN-guhêzer a ko dijekodona AAA lixwe digire, di kotahiya serê 3' de asîda amînî ya fenilalanin hildigire.

--Çalakkirin û guhaztina asîda amînî--

Ji bo çêkirina firepeptîdek bi rêzeyek diyarkiri, divê du mercên bingehîn ên kîmyayî werin bicihanîn.
1. Ji bo hêsankirina avakirina bendên peptîdî, divê koma karboksîlî ya her asîdek amînî were çalakkirin.
2. Divê di navbera her asîdek amînî ya nû û zanyariya di ARN-peyamber de şîfrekirî de girêdanek were avakirin.
Di qonaxa destpêka çêkirina proteîn de, bi girêdana asîda amînî ya bi ARN-guhêzer ve ev herdu merc tênin cih.
Girêdana asîda amînî ya rast a bi ARN-guhêzera rast ve gelek girîng e. Ev bûyer ne di rîbozomê de, lê di sîtoplazmayê de rû dide. Ji 20 asîdên amînî her yek, bi xerckirina enerjiya ATP, bi ARN-guhêzerek taybet ve bi bendên hevbeş (kovalendî) tê girêdan. Ji bo gêrêdanê, enzîma amînoasîl ARN-g sentetaz (bi înglîzî: aminoacyl tRNA synthetases) kar dike. ARN-guhêzera bi asîda amînî ve girêdeyî, wekî ARN-guhêzera bargeyî (bi inglîzî: charged tARN) tê navkirin.

Ji bo girêdana asîdek amînî bi ARN-guhêzer ve, herî kêm corek ji amînoasîl ARN-guhêzer sentetaz kar dike. Ango di xaneyê de ji zêdetirê 20 corên vê enzîmê heye. Hejmara cora enzîma amînoasîl ARN-g sentetaz di hemû corên zîndeweran de ne yek e.
Her yek ji ARN-g sentetaz navê xwe ji asîda amînî ya taybet a bi ARN-guhezerê ve tê girêdan digire. Wekî mînak, alanîl ARN-g sentetaz, asîda amînî ya alanînê nas dike û wê bi yek ji çar ARN-guhêzerên bi dijekodona alanînê (CGA,CGG,CGU,CGC) ve girê dide

Enzîma amînoasîl ARN-g sentetaz bi çar gavên serekî asîdek amînî bi ARN-guhêzer ve girê dide.

1. Asîda amînî ya taybet û ATP (adenozîna sê fosfatî) bi enzîmê ve tên girêdan. Asîda amînî bi ATP-yê ve dikeve reaksiyonê, serê koma karboksîlî ya asîda amînî bi AMP (adenozîna tek fosfatî) ve tê girêdan. Di heman demê de du fosfat bi şêweyî pîrofosfat (bı inglizi: pyrophosphate) tên berdan. Di navbera asîda amînî û AMP-yê de bendên bi enerjiya asta bilind ava dibe.Pêkhateya ji asîda amînî û AMP pêk tê, wekî asîda amînî ya çalakkirî tê navkirin.

2. Asîda amînî ya çalakbûyî, bi enzîme ve girêdayî dimîne, paşê ARN-guhêzer jî bi enzîmê ve dibeste.

3. Asîda amînî ji AMP tê cihêkirin û tê guhaztin bo serê 3′ yê ARN-guhêzerê. Bi vî awayî ARN-guhêzera bargeyî peyda dibe û AMP ji enzîmê cihê dibe. Asîda amînî ya bi ARN-guhêzer ve girêdayî hin caran wekî amînoasîl ARN-g (bi înglîzî:aminoacyl–tRNA) jî tê navkirin.

4. ARN-guhêzera bargeyî (amînoasîl ARN-g) ji enzîmê tê berdan

Wergeran jî wekî mîna libergirtinê ji sê pêngavên sereke pêk tê, destpêkirin, dirêjbûn û dawîbûn. Pêdiviya hersê pêngavan jî bi hokarên proteînî heye. Herwisa di hinek qonaxên destpêkirin û dirêjbûnê de pêdivî bi enerjiyê jî heye. Enerjî ji hilweşîna GTP (guanozîna sêfosfatî) û ATP tê bidestxistin.

--Destpêkirin--

Ji bo qonaxa destpêkirinê, pêdivî bi rîbozom, hokarên destpêkirinê, ARN-peyamber, ARN-g destpêker û enerjiya ji GTP (guanîna sê fosfatî) heye.

Qonaxa destpêkirinê; ARN-peyamber, ARN-guhêzer a hilgirê asîda amînî ya yekem û herdu binebeşên rîbozomê tîne ber hev.

Pêvajoya destpêkirinê cihê kodona rast a wê wergeran dest pê bike diyar dike, bi vî awayî li dawiya wergeranê firepeptîdek bi asîdên amînî yên di rêzeya rast de peyda dibe.

Gava yekem a destpêkirinê de ARN-peyamber li aliyê serê 5' bi binebeşa piçûk a rîbozomê ve girê dibe. Di xaneyên navikrasteqîn de kulavê 5' alîkariya binebeşa piçûk dike ko bi ARN-peyamberê ve were girêdan.
Binebeşa piçûk li ser ARN-peyamberê ber bi serê 3' ve diçe, heta ko rastê kodona AUG were. Ji bo çêkirina proteîn (firepeptîd) AUG kodona destpêk e .
ARN-guhêzerek taybet a destpêker jî bi kodona destpêkê girê dibe. Di xaneyên navikrasteqînan de ARN-guhêzer a destpêker, asîda amînî ya metîonîn hildigire, bi dijekodona xwe ya UAC, bi kodona AUG ya destpêk ve dibeste.

ARN-peyambera bakteriyan kulavê 5' lixwe nagire, lê beşek taybet a bi navê “cihê girêdana rîbozomê” lixwe digire. Cihê girêdana rîbozomê (bi înglîzî: ribosome-binding site ) wekî “rêzeya Shine-Dalgarno”jî tê navkirin. Cihê girêdana rîbozomê 5 - 9 nukleotîdên berê (jorê) kodona AUG de ye .Wekî mînak, li ser ARN-peyamber a bakteriya E. coli de, cihê girêdanê bi rêzeya 5′-AGGAGGU-3′ e. Binebeşa piçûk a rîbozomê li wir girê dibe û bi vî awayî cihê kodona destpêkirinê diyar dibe.

Di xaneya bakteriyan de ARN-guhêzera destpêker corek din a metîonînê hildigire. Ji asîda formîlî, koma formîl bi koma amînî ya metîonîn ve girê dibe û fMet (N-formylmethionine) peyda dibe. Herwisa di xaneyên bakteriyan de sê cor proteînên hokara destpêkirinê (IF1, IF2 û IF3) kar dikin, lê di xaneyên navikrasteqînan de bi qasî 10 corên hokara destpêkirinê heye (eIF2 (3 binebeş), eIF3, eIF4 (4 binebeş), eIF5).
Wekî gava duyem, binebeşa gir a rîbozomê û binebeşa piçûk yek dibin û rîbozoma çalak peyda dibe. ARN-guhêzer a destpêker di qada-P ya rîbozomê de cih dibe.

--Dirêjbûn--

Di qonaxa dirêjbûnê de asîdên amînî yek bi yek li ser zincîra polîpeptîdê tên zêdekirin. Rêzeya peptîdê ji ji aliyê rêza kodonên ARN-peyamberê ve tê diyarkirin. Qonaxa dirêjbûnê ji sê gavên serekî pêk tê;
1. Li qada- A yê de girêdana ARN-guhêzera bargeyî
2. Avakirina bendê peptîdî
3. Cihguhertin (bi înglîzî: translocation)

Dijekodona ARN-guhêzerek nû ya bi asîdek amînî barkirî, bi kodona ARN-peyamber ve di qada-A ya rîbozomê de tê girêdan. Ji bo girêdana kodon û dijekodona guncav, proteînên bi navê “hokarên dirêjbûnê” alîkarî dikin. Di xaneya bakteriyan de sê cor hokarên dirêjbûnê heye(EF-Tu, EF-Ts û EF-G).Herwisa xanyên navikrasteqîn jî ji hokarên dirêjbûnê sê cor lixwe digirin(eEF1α, eEF1βγ û eEF2). Heke dijekodona rast di qada-A de cih bûbe, wê gavê di navbera asîda amînî ya qada-P û ya qada-A de bendê peptîdî ava dibe û dîpeptîdek çêdibe. Dîpeptîd xwe bi ARN-guhêzer a qada-A ve girê dide. Paşê bi alîkariya hokarek dirêjbûnê, rîbozom li ser ARN-peyamberê ber bi serê 3' ve piçek dilive û cihê xwe bi qasê kodonek diguherîne. Ji bo cihguherînê (bi înglîzî: translocation) pêdivî bi hokarek dirêjbûnê û bi enerjiya GTP heye.
Bi livîna rîbozomê kodona destpêkê di qada-E de cih dibe û ARN-guhêzer a destpêk, rîbozomê diterikîne. Kodona duyem di qada-P de cih dibe. Qada-A jî ji aliyê kodona sêyem ve tê tijîkirin. Dijekodona ARN-guhêzer a nû ya asîdek amînî hilgirtî, di qada-A ya rîbozomê de bi kodona sêyemîn a ARN-peyamber ve tê girêdan. Bi vî awayî asîdên amînî yek bi yek li asîda amînî ya destpêk tên zêdekirin.

Di rîbozomê de leza zêdekirina asîdek amînî li ser zincîra firepeptîdê, wekî rêjeya wergeranê (bi înglîzî: translation rate) tê navkirin. Di germahiya 37°C de rêjeya wergerana bakteriyan di çîrkeyek de bi qasî 15 asîdên amînî ye. Di xaneyên navikrasteqîn de leza wergeranê hêdî ye, wekî mînak di xirokên sor ên xaneyên xwînê de rêjeya wergeranê di çîrkeyek de 2 asîdên amînî ye.

--Dawîbûn--

Di qonaxa dirêjbûnê de heke yek ji kodonên UGA, UAG, UAA di qada-A ya rîbozomê de cih bibe, dirêjbûn radiweste. Ji ber ko kodonên UGA, UAG, UAA asîdek amînî diyar nakin, ango ji bo asîdek amînî şîfre lixwe nagirin, êdî asîdek amînî ya nû li firepeptîdê nayê zêdekirin. Ev hersê kodon wekî westanekodon tên navkirin. Kodona westanê ne ji aliyê ARN-guhêzerek lê ji aliyê proteînek a bi navê “hokara berdanê” (bi înglîzî: release factor) ve tê naskirin.

Qonaxa dawîbûnê di bakterî û xaneyên navikrasteqînan de bi heman awayî rû dide. Lê bakterî ji bo nasîna kodona westanê du cor hokarên berdanê (RF1 û RF2) bi kar tînin, xaneyên navikrasteqîn tenê yek hokarek (eRF ) lixwe digire.
Di xaneya bakteriyê de RF1 kodona UAA an UAG nas dike. RF2 jî kodona UUA an UGA nas dike.

Gava hokara berdanê li ser kodona westanê ya li qada -A girê dibe, enzîma peptîdîl transferaz (bi înglîzî: peptidyl transferase) çalak dibe. Peptîdîl transferaz li dewsa asîdek amînî, molekulek avê li peptîdîl-ARN-guhêzerê zêde dike. Ev reaksiyon kotahiya karboksîlî ya firepeptîdê ji ARN-guhêzera di qada-P yê hildiweşîne. Zincîra firepeptîd a nûçêbûyî, ARN-guhêzer û ARN-peyamber rîbozomê diterikînin, herdu binebeşên rîbozomê ji hev cihê dibin.

--Polîrîbozom--

Bi gelemberî ne yek lê gelek rîbozom di heman demê de li ser heman ARN-peyamberê de karê wergeranê bi rêve dibin, ev rewş wekî polîrîbozom an jî polîzom tê navkirin. Polîzom li gel xaneyên navikrasteqînan, di xaneya bakterî de jî rû dide.
Di wêneyên bi mîkroskoba elektronî ya xaneyan de li ser ARN-peyambera tê wergerandin de rîbozom bi şeweyî guşî xuya dibin.

--Di mîtokondrî û kloroplast de çêkirina proteînan--

Di xaneyê de ji bilî sîtoplazmayê, endamokên mîtokondrî û kloroplast jî dikarin ji bo xwe hinek proteîn çêbikin.
Kromozom û rîbozomên mîtokondrî û kloroplastan dişibe yên bakteriyan. Loma di van endamokan de pêvajoya çêkirina proteînan dişibe ya naviksereteyiyan (prokaryot). Lê mîtokondrî û kloroplast nikarin hemû proteînan berhem bikin, piraniya proteînên xwe ji sîtoplazmayê werdigirin. Di xaneyên memikdaran de mîtokondrî dikare bi qasî 10 cor proteîn çêbike. Riwek dikarin di kloroplastên xwe de bi qasî 50 cor proteîn çêbikin.

*Ev xebat li ser wîkîpediyaya kurdî jî hat zêdekirin.
https://ku.wikipedia.org/wiki/Wergeran_(biyoloj%C3%AE)

Libergirtin

     

Libergirtin (bi înglîzî: transcription), guhaztina zanyariyên bomaweyî ji ADN-yê bo ARN-yê

    Bi alîkariya ARN-polîmeraz û bi bikaranîna bazên temamker, li ser zincîra qalib a ADN-yê de çêkirina ARN, wekî libergirtin tê navkirin.

Ji bo bikaranîna zanyariyên bomaweyî yên di ADN-yê de şîfrekirî, divê gen werin derbirîn. Gava yekem ji beşek zincîra ADN-yê çêkirina zincîra ARN-yê ye. Ango bi libergirtinê, beşek ji zincîra nukleotîdên ADN-yê ji bo çêkirina zîncîra ARN-yê tê kopîkirin.

    Libergirtin di sê qonaxan de rû dide: destpêkirin (bi înglîzî: initiation), dirêjbûn (bi înglîzî: elongation) û dawîbûn (bi înglîzî: termination). Di xaneyên navikrasteqîn de li gel van qonaxan qonaxa çaremîn a bi navê sererastkirina ARN-destpêk (bi înglîzî: pre-mRNA processing) rû dide.

Heke beşa ADN-yê ji bo ARN-ya şîfre dide proteînan hatibe libergirtin (kopîkirin), ARN-ya nûçêbûyî wekî ARN-peyamber tê navkirin. ARN-peyamber (bi înglîzî: messenger RNA), ARN-ya kodkirinê ye. ARN-peyamber, di qonaxa wergeran de, ji bo çêkirina proteîn wekî qalib kar dike.

Ji libergirtina ADN-yê de ARN-yên nekodkirinê jî tên çêkirin. ARN-guhêzer, ARN-rîbozomî, ARN-ya mîkro (bi înglîzî: microRNA), ARN-ya piçûk a navikê (bi înglîzî: small nuclear RNA), ARN-ya piçûk a navikokê (bi înglîzî: small nucleolar RNA) û rîbozîm (bi înglîzî: ribozymes) ARN-yên nekodkirinê ne. Hemû corên ARN di çêkirin, sererastkirin û guherîna proteînan de alîkarî dikin.

    Çalakiyên ji bo libergirtinê ji aliyê enzîma ARN-polîmeraz ve tê birêvebirin. ARN-polîmeraz di navbera rîbonukleotîdan de bendên fosfodîester didin avakirin, bi vî awayî zincîra ARN-yê peyda dibe. Di navikseretayîyan de yek cor ARN-polîmeraz, di xaneyên navikrasteqînan de sê cor ARN-polîmeraz kar dikin bo rûdana libergirtinê.

    Beşa taybet a li ser zincîra ADN-yê ya ji bo girêdana ARN-polîmerazê û destpêkirina libergirtinê wekî promoter tê navkirin.

Ji bo destpêkirina libergirtinê, enzîma ARN-polîmeraz bi beşa promoter a ADN-yê ve dibeste, ADN-ya lûlpeça hevcot vedibe û du zincîr ji hev cihê dibin, zincîra ko nukleotîdên wê temamkerên nukleotîdên ARN-yê ye û ji bo çêkirina ARN-yê kar dike, wekî zîncîra qalip (bi înglîzî: template strand) tê navkirin. Zîncîra din jî wekî zincîra kodkirinê te navkirin.

Dema libergirtinê de ARN-polîmeraz zincîra qalib bi aresteya serê 3 ber bi serê 5 ve (3’-5’) bi kar tîne û şerîdek ARN-ya ko nukleotîdên wê temamkerên nûkleotîdên ADN-ya qalip e çêdike. Rêzeya nukleotîdên ARN-ya nûçêbûyî û ya zincîra kodkirinê heman in. Loma ev zincîra ADN-yê wekî zincîra kodkirinê (bi înglîzî: coding strand) tê navkirin. Lê li dewsa Tîmîn, li zincîra ARN-yê de nukleotîda Urasîl heye.

    Cota nukleotîdên li ser ADN-yê ya ji bo libergirtina nukleotîda yekem a ARN-peyamber wekî cihê +1, an jî cihê destpêkirin tê navkirin.

Nukleotîdên berî cihê destpêkirinê, wekî nukleotîdên jorê zîncîrê (bi înglîzî: upstream nucleotides) tên navkirin û rêzeya nûkleotîdan bi nîşana negatif (-) tên nîşankirin. Nukleotîdên piştê cihê destpêkirinê, ango nukleotîdên li aliyê aresteya libergirtinê jî wekî nukleotîdên jêrê zincîrê (bi înglîzî: downstream nucleotides) tên navkirin û rêzeya nûkleotîdan bi nîşana pozîtîf (+) tên ravekirin.

--Destpêkirin--

    Di qonaxa destpêkirina libergirtinê de, ARN-polîmeraz, beşa taybet a bi navê promoter a li ser ADN-ya lûlpeça hevcot nas dike û xwe li wir girê dide.

ARN-polîmeraz ji bo naskirina beşa promoterê, girêdana bi promotorê ve û ji bo destpêkirina libergirtinê, hin hokarên proteînî yên bi navê “hokarên gelemperî yên libergirtinê” (bi înglîzî: general transcription factors) bi kar tîne.

    Piştî girêdana bi promotorê ve, ARN-polîmeraz zincîrên ADN-yê dihelîne. Di wê beşê de herdu zincîrên ADN-yê ji hev diqetin, bi vî awayî bazên zincîra qalip ji bo wergirtina bazên ARN-yê guncav dibe. ARN-polîmeraz bi qasî 14 cotên bazê ADN-yê dihelîne û ji hev cihê dihle. Ew beşa helandî wekî “bilqa libergirtinê” (bi înglîzî: transcription bubble) tê navkirin. Gava du rîbonukleotîdên zincîra ARN-yê bihevre bi bendên fosfodîester tên girêdan, qonaxa destpêkirina libergirinê jî bi dawî dibe.

--Dirêjbûn--

    ARN-polîmeraz çêkirina ARN-yê di aresteya 5' ber bi 3' de pêk tîne. Ango çêkirina zincîra ARN-yê ji serê 5' ê dest pê dike û nukleotîdên nû li serê 3' tê zêdekirin. Nukleotîdên ko ARN-polîmeraz ji bo çêkirina ARN-yê bi kar tîne, nukleotîdên sêfosfatî ne.(Adenîna sêfosfatî (ATP), Guanîna sêfosfatî (GTP)) . Her ko nukletîdek bi serê 3' ve tên girêdan, herdu fosfatên wê diqetin.

Rîbonukleotîdên li zîncîra ARN-yê tên zêdekirin, temamkerên nukleotîdên zincîra ADN-ya qalib in. Wekî mînak heke rêzeya nukleotîdên zincîra qalib a ADN-yê 3′–TACAATGTAGCC–5′ be, rêzeya rîbonukleotîdên ARN-ya tê çêkirin wê 5′–AUGUUACAUCGG–3′ be.

Li dema qonaxa dirêjbûnê ya libergirtinê de, ARN-polîmeraz li ser zincîra qalip a ADN-yê de her carê bi qasî bazek dilive, li aresteya livîna xwe de herdu zincîrên ADN-yê vedike û li paş wê jî li gel zincîra qalip, zincîra ARN-ya temamkerê zincîra qalip dimîne. Di qonaxa dirêjbûnê de her carê rîbonukleotîdek li serê 3' ya zincîra ARN-yê tê zêdekirin.

Di qonaxa dirêjbûnê de ARN-polîmeraz, ADN-ya qalib û zincîra ARN-ya ko tê çêkirin, bi awayekî xweragir, ji bo demek dirêj bi hevdu re girêdayî dimînin.

Di memikdaran de genek heye ji 2000000 cotên bazan pêk tê. Di germahiya 37oC de leza çêkirina ARN-yê serê xulekê 1000 nukleotîd e, ango ji bo libergirtina vê genê û çêkirina ARN-peyamber, ARN-polîmeraz, ADN-ya qalip û zincîra ARN-ya nû divê ji bo demek ji 24 saetan zêdetir bi hevre girêdayî bimînin.

--Dawîbûn--

    Di qonaxa dawîbûna libergirtinê de, ARN-ya nûçêbûyî, an jî ARN-destpêk ji ARN-polîmerazê tê berdan. Li ser ADN-ya qalip de rêzeyek taybet a nukleotîdan sinyal didin ARN-polîmerazê û ARN-polîmeraz jî ji ADN-ya qalib cihê dibe. Gava ARN-polîmeraz serbest dimîne, êdî dikare carek din kar bike ji bo libergirtina heman genê an jî libergirtina genek nû bide dest pê kirin.

    Her perçeyek ji ADN-yê tê libergirtin, wekî “yekeya libergirtinê” (bi înglîzî: transcription unit) tê navkirin. Di xaneyê navikrasteqînan de yekeya libergirtinê zanyariya ji bo genek lixwe digire, loma tenê molekulek ARN-yê an jî proteînek kod dike. Di xaneya bakteriyan de bi gelemperî komek genên cîran wekî yekeya libergirtinê tên kopîkirin, ji ber vê yekê ARN-peyamber a bakteriyan ji bo çendan corê proteînan zanyarî diguhazîne rîbozoman.

Bi kurtasî, di xaneyê de libergirtin ji van gavên serekî pêk tê:

1. ARN-polîmeraz û hokarên gelemperî yên libergirtinê li beşa promoter a ADN-yê ve tên girêdan.

2. ARN-polîmeraz bi têkşikestina bendên hîdrojenê yên di navbera bazên temamker ên ADN-ya lûlpêça hevcot, zîncîrên ADN-yê ji hev cihê dike û bilqa libergirtinê ava dike.

3. ARN-polîmeraz rîbonukleotîdên ko temamkerên bazên zincîra qalib in, li ser zîncîra ADN-ya qalip zêde dike.

4. Bi alîkariya ARN-polîmeraz, di navbera rîbonukleotîdan de bendên fosfodîester tên avakirin bi vî awayî şerîda ARN-ya ji zincîra şekir-fosfat peyda dibe.

5. Bendên hîdrojenê yên di navbera zincîra qalib a ADN-yê û zincîra ARN-ya nûçêbûyî têk dişkên, ARN-ya nûçêbûyî serbest dimîne.

Heke xane yek ji xaneyên navikrasteqîn be, ARN-ya nûçêbûyî wekî ARN-destpêk tê navkirin. ARN-destpêk, piştê hin sererastkirin û guhertinan çalak dib. Lê di xaneyên navikseretayî de ARN-ya nûçêbûyî rasterast tevlê çalakiya çêkirina proteînan dibe.

--Libergirtin di xaneyên navikseretayî (prokaryot) de --

    Di navikseretayiyan de xebatên derbarê libergirtinê, herî zêde li ser bakteriya bi navê Escherichia coli (E.coli) hatine kirin, ango zanyariyên li jêr jî bi gelemperî ji xebatên ser E.colî hatine bidestxistin.

    Di xaneya bakterî de ARN-polîmeraz corek e û du şêweyî wê heye. ARN-polîmeraza navik (bi înglîzî: RNA core polymerase) û holoenzîm (bi înglîzî: holoenzyme). Polîmeraza navik dikare ji ADN-yê ARN kopî bike lê ji bo destpêkirina libergirtinê pêdiviya wê bi holoenzîm heye.

    Polîmeraza navik ji pênc binebeşan pêk tê: du binebeşên alfa (αI û αII), binebeşek β (beta), binebeşek β′ û binebeşa ω (omega).

Herdu alfayên binebeş pêkhateyên ARN-polîmerazê bihevre û bi molekulên rêkxistîner ve girê didin. Binebeşên β û β′ beşa çalak a enzîmê ye. Binebeşa β' bi zincîra ADN-ya qalib ve, binebeşa β jî bi zincîra rîbonukleotîdan ve girê dibe.

Binebeşa omega (ω) bi binebeşa β' ve girê dibe û wê sabît dike, bi vî awayî alîkariya yekbûna polîmeraza navik dike.

    Bi tevlêbûna binebeşa sîgma (σ), holoenzîm peyda dibe. Holoenzîm sînyalên ADN-yê werdigire û ARN-polîmerazê di destpêka gena tê kopîkirin de cih dike. Piştê destpêkirina libergirtinê, binebeşa sîgma ji ARN-polîmerazê diqete.

    Di dema libergirtinê de promoter ji hêla binebeşa sîgma (σ) ya holoenzîmê ve tê tesbîtkirin û binebeşên ARN-polîmeraz a navik li promoterê girê dibin. Ango binebeşa sîgma promoterê tesbît dike, lê ARN ji aliyê polîmeraza navik ve tê çêkirin. Promoter nayê kopîkirin, lê promoter diyar dike ko libergirtina ji bo gena wê were kopîkirin, wê ji bo carek be, car caran be an jî libergirtin hertim rû bide. Promoterên hemû bakteriyan ne yek in lê bi gelemperî di promoterê hemû bakteriyan de du beş heye. Li jorê beşa destpêkirinê, di beşa rêzeya -10 de, rêzeya nukleotîdên TATAAT cih digire.(wateya -10 eve ko ji vê beşê heta xala destpêka libergirtinê 10 nukleotîd cih digire) Beşa -35 ji rêzeya nukleotîdên TTGACA pêk tê.

    Gava ARN-polîmeraz xala promoterê tespît dike, libergirtin jî dest pê dike. ARN-polîmeraz a navik beşek ji herdu zincîrên ADN yê vedike û bilqa libergirtinê peyda dibe. Beşa rêzeya -10 ya promoterê, TATAAT, ji cota nukleotîdên Adenîn-Tîmîn pêk tê. Navbera A-T de du bendên hîdrojenê, di navbera Guanîn-Sîtozîn de sê bendên hîdrojenê cih digire. Ango di beşa zincîra ADN-yê ya ji nukleotîden A-T pêk tê, bendên hîdrojenê qels in loma ji hev cihêbûna zincîrên ADN-yê ji vir dest pê dike. Ji herdu zincîrên ADN-yê, zincîrek ji bo çêbûna ARN-yê wekî qalib kar dike. Piştê girêdana ARN-polîmeraz û zincîra ADN-yê, libergirtin dest pê dike. Gava dirêjiya zincîra ARN-ya nûçêbûyî dibe 8-9 nukleotîd, binebeşa sîgma ji ADN-yê cihê dibe. ARN-polîmeraz a navik li ser zincîra qalib a ADN-yê de dimîne û dirêjbûna zincîra ARN-yê didome.

Di xaneya bakteriyê de leza çêkirina ARN-peyamber, di çîrkeyek de bi qasî 40 nukleotîd e.

    Her ko dirêjbûna zincîra ARN-yê didome, herdu zincîrên beşa ADN-ya li pêşiya ARN-polîmeraz vedibin, li paşiya ARN-polîmêrazê jî herdu zincîrên vekirî yên ADN-yê dîsa bi hev re tên girêdan.

Bendên di navbera ADN-ya qalib û ARN-ya nû tê çêkirin de bendên qelsin, bi têra xwe xweragir nîn in. Di qonaxa dirêjbûnê de, ARN-polîmeraz, ADN û ARN-yê bi hevre girêdayî dihêlê ko libergirtin bê kêmasî rû bide.

Gava libergirtina gen bi ser ket, divê ARN-polîmeraz ji zincîra qalib a ADN-yê biqete û ARN-ya nûçêbûyî serbest berde. Li gor gena hatiye libergirtin, di bakteriyan de du cor sinyalên dawîbûnê kar dikin ji bo cihêbuna ARN-polîmerazê. Yek bi eslê xwe proteîn e , a din ji ARN yê.

    1. Dawîbûna bi rho ve girêdayî (bi înglîzî: rho-dependent termination)

    2. Dawîbûna bi rho ve negirêdayî (bi înglîzî: rho-independent termination)

Dawîbûna bi rho ve girêdayî ji aliyê proteîna rho (ρ) ve tê kontrolkirin. Proteîna rho li ser zincîra ARN-ya tê çêkirin de, li pey ARN-polîmerazê ye û ARN-polîmerazê dişopîne.

Nêzîkî kotahiya genê, polîmeraz li ser ADN-ya qalib, bi komek nukleotîdên Guanîn re rû bi rû dimîne û leza livîna wê ya li ser ADN-yê kêm dibe. Proteîna rho li ARN-polîmerazê diqelibe û ARN-ya nûçêbûyî ji ADN-ya qalip û ARN-polîmerazê cihê dibe.

    Di dawîbûna bi rho ve negirêdayî de, gava ARN-polîmeraz nêzikê kotahiya gena tê libergirtin dibe, rastê beşek ADN-ya qalib a bi nukleotîdên Sîtozîn û Guanîn dewlemend tê. ARN-peyamber li ser xwe qat dibe û nukleotîdên C-G ên temamker, bi hev re tên girêdan. Bi vî awayî di zincîra ARN-peyamber de pêkhateyek xweragir a bi şêweya berbisk (toqeya por) peyda dibe. Ev beş gava ARN-polîmeraz beşa bi nukleotîdên Adenîn û Tîmîn ve dewlemend kopî dikê, polîmerazê radiwestîne. Beşa temamker a ji Urasîl-Adenîn a ARN-peyamber, bi awayekî lawaz bi ADN-ya qalib ve girêdayî ye. Rawestina ARN-polîmeraz û hebûna bendên lawaz dibe sedema hilweşîna xweragiriya girêdanên navbera ARN-polîmeraza navik, ADN û ARN-peyamberê. ARN-polîmeraz ji zincîra ADN-yê vediqete û ARN-peyamber a nûçêbûyî serbest dimîne. Libergirtin dawî dibe.

--Libergirtin di xaneyên navikrasteqîn (êkaryot) de--

    Di xaneyên navikrasteqînan de mekanîzmaya libergirtinê bi gelemperî, mîna libergirtina zîndewerên navikseretayiyan e. Lê hinek cudahiyên bingehîn jî hene. Ji bo destpêkirina libergirtinê, pêdiviya ARN-polîmeraza bakteriyan tenê bi yek hokarek destpêkirinê (binebeşa sîgma (σ)) heye. Lê di xaneyên navikrasteqînan de ARN-polîmeraz hewceyê çendan hokaran e û wekî “hokarên gelemperi yên libergirtinê” tên navkirin. Herwisa di xaneyên navikrasteqîn de ADN û proteînên hîston bi şêweya kromatîn, li hev pêçayî ne, loma ji hev cihêkirina zincîrên ADN-yê û çêkirina bilqê libergirtinê piçek aloz e.

Di xaneyên navikrasteqînan de ji bo libergirtinê ne yek, lê sê cor ARN-polîmeraz kar dikin.

    ARN-polîmeraz I (Pol I) ji bo çêkirina ARN-rîbozomî kar dike. Bi libergirtinê, ARN-rîbozomî ya destpêk çê dibe.

    Erkê bingehîn a ARN-polîmeraz II (Pol II), çêkirina ARN-peyamber û hin ARN-yên taybet e.

    ARN-polîmeraz III (Pol III), genên ji bo ARN-guhêzer, ARN-rîbozomî ya 5S û hin ARN-yên piçûk ên taybet kopî dike.

    Hinek binebeşên hevbeş ên hersê ARN-polîmerazê dişibin binebeşên αI, αII, β, β′ ARN-polîmeraza E.coli. Ji bilî van binebeşan, hersê ARN-polîmeraz, herî kêm 5 binebeşên din ên hevbeş jî lixwe digirin. Herwisa her yek ji sê ARN-polîmerazan, 4 heta 7 binebeşên nehevbeş, jî lixwe digirin. Di xaneya arkea û ya navikrasteqînan de ARN-polîmeraza navik (bi înglîzî: RNA core polymerase) ji 10 heta 20 binebeşan pêk tê.

    Herwekî ARN-polîmeraza bakteriyan, ARN-polîmerazên navikrasteqînan jî libergirtinê bi aresteya serê 5′ ber bi serê 3′ ve bi re ve dibin û ARN-ya temamkerên zîncîra qalib a ADN-yê çêdikin.

Ji bo libergirtinê pêdivî bi nukleotîdên pêşeng ATP, GTP, CTP û UTP heye. Ji bo girêdana bi promotorê, pêdiviya ARN-polîmerazên navikrasteqînan bi hebûna hin proteînên destpêkê (hokarên libergirtinê) heye.

    Hokarên gelemperî yên libergirtinê ARN-polîmerazê di bêşa rast a promoterê ve cih dikin û ji bo destpêkirina libergirtinê, alîkariya cihêbûna zincîrên ADN-yê dikin. Herwisa ji bo qonaxa dirêjbûnê, ARN-polîmerazê ji promoterê diqetînin. Hokarên libergirtinê komek proteîn in û wekî TFIIA, TFIIB, TFIIC, TFIID û hvd tên navkirin. (TFII kurtenivîs e ji bo “hokarên libergirtinê ji bo polîmeraza II” ango bi înglîzî: transcription factor for polymerase II) Hokarên gelemperî yên libergirtinê bi gelemperî bi hokra sîgma (σ) ya bakteriyan ve heman karê dikin.

    Hokarên libergirtinê bi rêzeya ADN-yê ya bi gelemperî ji Adenîn û Tîmîn pêk tê girê dibin. Ji ber ko ev beş (promoter) bi nukleotîdên Adenîn û Tîmîn dewlemend e, ev rêzeya ADN-yê wekî “rêzeya TATA”(bi înglîzî:TATA sequence) an jî qutuya TATA (bi înglîzî: TATA box) tê navkirin. Rêzeya TATA 25 nukleotîd li jorê cihê destpêkirinê de cih digire. Piştî girêdana hokarên libergirtinê, bi girdana ARN-polîmeraz a bi ADN-ya qalip, libergirtinê dide destpêkirin.

    Di qonaxa dawîbûnê de, ARN-polîmeraz ji bo ARN-destpêk, ji ADN-yê bi navê “sînyala rêzeya fireadenilasyon”(bi înglîzî: polyadenylation signal sequence), rêzeyek (AAUAAA) kopî dike. Paşî ji vê rêzeyê 10 heta 35 nukleotîd şûnve proteînên hokarên libergirtinê ARN ya hatiye libergirtin ji polîmerazê diqetînin, bi vî awayî ARN- destpêk serbest dimîne.

    Qonaxa li pêy, li gor cora ARN-ya tê çêkirin rû dide. Heke ARN-ya nûçebûyî ARN-rîbozomî be, ARN-ya nûçebûyî bi molekulên din ve tên girêdan û rîbozoman ava dikin.

Heke ARN ji bo ko bibe ARN-guhêzer hatibe libergirtin, vê gavê zincîra ARN-ya nûçêbûyî xwe ba dide û qat dibe, bi vî awayî şêweya resen a ARN-guhêzer a çalak peyda dibe.

Bi gelemperî ARN-ya nûçebûyî ji bo çêkirina proteînan şîfre lixwe digire, ev ARN wekî ARN-peyamber tê navkirin. Di navik rasteqînan de ARN-peyamber ji ARN-destpêk tê avakirin.

    Di zîndewerên navikrasteqîn de gen bi gelemperî ji çendan beşên kodkirinê pêk tê. Ji van beşan re tê gotin “egzon”. Egzon ji aliyê beşên nekodkirinê (întron) ji hev hatine cihêkirin. Piştê ARN-polîmeraz bi promoterê ve tê girêdan û tevahiya gen tê libergirtin, ARN-ya nûçêbûyî wekî ARN- destpêk (bi înglîzî: pre-RNA)tê navkirin. Ango zincîra ARN-destpêk li gel beşên kodkirina genê, beşên nekodkirinê jî lixwe digire. Berî ko ARN-despêk ji navikê derbasî sîtoplazmayê bibe, hemû întron ji ARN-yê tên dûrxistin, egzon li dû hev tên rêzkirin û bi hevre tên girêdan. Bi vî awayî ARN-peyamber tê avakirin. Bi gelemperî egzon bi dirêjiya150 heta 300 nukleotîd in. Dirêjiya întronan dibe ko 40 heta zêdetirê 10000 nukleotîd bin. Herwisa li kotahiya zincîra ARN-peyamber de li aliyê serê 3’ de 50 heta 300 nukleotîdên Adenîn li ARN-peyamber tê zêdekirin ev beş wekî kilika fire-A (bi înglîzî: poly-A tail) tê navkirin.

    ARN-peyamber a piraniya navikrasteqînan di serê 5′ ê de pêkhateya bi navê kulavê 5′ (bi înglîzî: 5′ cap) lixwe digirin. Kulavê 5′ ARN-peyamberê ji rîbonukleazan diparêzê. Herwisa ji bo destpêkirina wergeran, kulavê 5′ bi kompleksa proteînên girêdana kulavê (bi înglîzî: cap-binding complex of proteins) ve girê dibe û tevlê girêdana ARN-peyamber a bi rîbozomê ve dibe.

Kulavê 5' û kilika fire-A sê erkên taybet bi cih tînin.

1. Ji navikê derketina ARN-peyamberê hêsan dikin.

2. ARN-peyamberê ji herîskirina enzîman diparêzin

3. Alîkariya rîbozoman dikin ko gava ARN-peyamber gihîşt nav sîtoplazmayê, rîbozom bi serê 5' ê ARN-yê ve were girêdan.

*Ev xebat li ser wîkîpediyaya kurdî jî hat zêdekirin

https://ku.wikipedia.org/wiki/Libergirtin_(biyoloj%C3%AE)