Koda bomaweyê

 Koda bomaweyê (bi înglîzî: genetic code), koma qaîdeyên ko zanyariyên bomaweyî yên di ADN an jî ARN-yê de hatine şîfrekirin, ji aliyê xaneyên zîndeweran ve tê wergerandin bo çêkirina proteînan.

Zanyariyên bomaweyî bi şîfreyên (kodên) ji sêyaniyên nukleotidên dûvyek (kodon) ên ADN û ARN-yê de cih digin û ji bo çêkirina proteîn, rêzeya asîdên amînî diyar dikin.^[1]

Li gel molekula ADN-yê, ARN-peyamber, ARN-guhêzer, rîbozom, asîdên amînî û hin enzîm jî bi koda bomaweyê re têkîldar in. Koda bomaweyê ji bilî hinek îstîsnayan, di hemû cor zîndeweran de hema bi heman şêweyê ye û ji 64 kodan pêk tê.

• 
  

Pêwendiya ADN, gen û koda bomaweyê

Rêzeya kodonan di beşek molekulek ARN-peyamberê de. Her kodon ji sê nukleotîdan pêk tê, ji bilî kodonên westanê, her kodonek bi asîdek amînî re têkildar e. Navê nukleotîdan bi tîpên A, U, G û C têne kurtkirin. Ji ber ko U (urasîl) bikar tîne, mirov pê derdixe ko ev molekul ARN ye. ADN li şûna urasîlê T (tîmîn) bikar tîne. Ev molekula ARN-peyamber wê rê bide rîbozomê ko proteînekê li gorî vê kodê çêbike.

ADN-ya xaneyê, zanyariyên bomaweyî lixwe digire. Zanyariyên bomaweyî bi şêweyê gen, di rêzeya komên nukleotîdên ADN-yê de cih digirin.^[2] Ango li ser zincîrên ADN-yê de gelek gen heye.

Di vîrusên ARN-yî de zanyariyên bomaweyî di molekula ARN-yê de cih digirin. Ango gen li ser molekula ARN ya vîruse de ne.^[3]

Gen yekeya bingehîn a bomaweyê ye. Sîfetên bomaweyî bi navbeynkariya genan ji bavanan (bi înglîzî: parents) derbasî weçeyê (bi înglîzî: offspring) dibe. Gen bandor li fenotîp (şikil ) û zîndeçalakiyên zîndewerê dike. Gen bi şêweyê koda bomaweyê çêkirina proteînan an jî ARN-yan kontol dike.

Ji ber ko rêze û hejmara nukleotîdên ADN-ya zîndewerek ji yekê din cuda ye, hejmar û cora genên her zîndewerê jî ji bo wê zîndewerê taybet e. Zîndewerên dîploîdî (2n) di kromozomên homolog de, ji bo her genek du alel (kopya) lixwe digirin.^[4]

Gen zanyariyên bomaweyê bi şeweyî kodonan diguhazîne ARN-peyamberê. Kodon rêzeyek ARN-yê ye ko ji sê nukleotîdan pêk tê û ji bo diyarkirina asîdek amînî an jî ji bo rawestandina çêkirina proteîn, yekeya zanyariya bomaweyê pêk tîne.^[5]

Bi çalakbûna genek û şandina şîfreyê ji bo çêbûna ARN an ji proteînek, wekî derbirîna gen (bi înglîzî: gene expression) tê navkirin. Bi gelemperî derbirîna gen û çêkirina proteîn bi heman wateyê tên bikaranîn.

Bi kurtasî, koda bomaweyê ji 64 cor kodonan pêk tê^[6] û talîmatên genê ne ko ji xaneyê re dibêje ka çawa proteînek taybet çêbike.^[7]

Gerdûnîbûna koda bomaweyê

Koda bomaweyê gerdûnî ye, ji bilî hin istisnayan, hemû corên zîndeweran ji bo çêkirina proteînan heman bomawekod bi kar tînin.^[8]Ango wateya her kodonek hema di hemû zîndeweran de heman e.

Di mîtokondrî, kloroplast û hin zindewerên tekxaneyî de koda bomaweyê piçek ji koda bomaweyê ya gelemperî cuda ye. Loma hin zanyar koda bomaweyê wekî pêkhateyek gerdûnî nahesibînin.

UGA di xaneyên mirov de kodona westanê ye, lê di mîtokondriyê de ev kodon ji bo asîda amînî ya trîptofan şîfre ye. Herwisa di mîtokondriyê de kodona AUA ne ji bo îzolusînê lê ji bo metîonîn şîfre dide. Kodonên AGA û AGG ne ji bo şîfreya arjînîn lê wekî kodonên westanê kar dikin.^[9]

Dîroka kifşa koda bomaweyê

Hê berî ko koda bomaweyê were deşîfrekirin, bala zanyaran li ser çawaniya xebata koda bomaweyê bû. Xebatên James Dewey Watson û Francis Crick ên ser ADN-yê, destnîşan kirîbû ko zincîra ADN-yê ji rêzeya çar cor nukleotîdan pêk tê.^[9]

Herwisa herdu zanyar destnîşankirin ko rêzeya bazên ADN-yê koda bomaweyê lixwe digire.^[10]

Lê mirovahî hê jî nedizanî ka rêzeya nukleotîdan çawa şîfre dide ji bo çêbûna proteînên ko rêzeya asîdên amînî yên wan ji hev cuda ye. Gelo rêzbûna çar nukleotîdên ji hev cuda (A,G,C,T), çawa ji bo 20 cor asîdên amînî dibû şîfe û bi hejmarek cuda û bi rêzeyek cuda wan bi hevre girê dida, proteînên cor bi cor dida çêkirin.

Heke her corek nukleotîd asîdek amînî şîfre bikira, wê gavê koda bomaweyê tenê 4 asîdên amînî şîfre dikir, lê di proteînên xaneyên zîndeweran de 20 cor asîdên amînî hebû.^[9]

Zanyar dîtin ko bazên nîtrojenî yên nukleotîdên ADN-yê dibe ko mîna alfabeyek ji 4 tîpan kar bikin.^[9]

Heke du cor baz şîfe bida asîdek amînî, ango şîfreya asîdek amînî ji du tîpan pêk bihata, wê gavê 16 şîfre ji bo asîdên amînî peyde dibû (AA,AU,AG,AC,UU,UA,UG,UC......), lê dîsa jî ji bo hemû asîdên amînî şîfre çênedibû. çar şîfre kêm dima.^[11]

Heke şîfreya asîdên amînî ji koma sê bazan pêk bihata, wê gavê 4 cor baz sisê bi sisê dikarîbûn 64 cor şîfre peyda bikirana. Ev hejmara şîfreyan jî ji bo 20 corên asîdên amînî bes bûn, bi serda zêde bûn jî.^[11]

necemsergir

cemsergir

bazî

asidî

(Kodona westanê)

Ev tabloya koda bomaweyê 64 cor kodonên ARN-peyamberê û asîdên amînî yên ji aliyê kodonan ve tên diyarkirin nişan dike. Arasteya wergerana ARN-peyamber: 5' → 3' .

KODA BOMAWEYÊ (Genetic code)
		Baza duyem
		U	C	A	G
Baza yekem	U	UUU (Phe/F) Fenîlalanîn UUC (Phe/F) Fenîlalanîn	UCU (Ser/S) Serîn UCC (Ser/S) Serîn	UAU (Tyr/Y) Tîrozîn UAC (Tyr/Y) Tîrozîn	UGU (Cys/C) Sîstîn UGC (Cys/C) Sîstîn	U C	Baza sêyem
		UUA (Leu/L) Lusîn	UCA (Ser/S) Serîn	UAA Okra (RAWESTE)	UGA Opal (RAWESTE)	A
		UUG (Leu/L) Lusîn	UCG (Ser/S) Serîn	UAG Amber (RAWESTE)	UGG (Trp/W) Trîptofan	G
	C	CUU (Leu/L) Lusîn CUC (Leu/L) Lusîn	CCU (Pro/P) Prolîn CCC (Pro/P) Prolîn	CAU (His/H) Hîstîdîn CAC (His/H) Hîstîdîn	CGU (Arg/R) Arjînîn CGC (Arg/R) Arjînîn	U C
		CUA (Leu/L) Lusîn CUG (Leu/L) Lusîn	CCA (Pro/P)Prolîn CCG (Pro/P) Prolîn	CAA (Gln/Q) Glutamîn CAG (Gln/Q) Glutamîn	CGA (Arg/R) Arjînîn CGG (Arg/R) Arjînîn	A G
	A	AUU (Ile/I) Îzolusîn AUC (Ile/I) Îzolusîn	ACU (Thr/T) Trîonîn ACC (Thr/T) Trîonîn	AAU (Asn/N) Asparajîn AAC (Asn/N) Asparajîn	AGU (Ser/S) Serîn AGC (Ser/S) Serîn	U C
		AUA (Ile/I) Îzolusîn	ACA (Thr/T) Trîonîn	AAA (Lys/K) Lîzîn	AGA (Arg/R) Arjînîn	A
		AUG (Met/M) Metîonîn (DEST PÊ BIKE)	ACG (Thr/T) Trîonîn	AAG (Lys/K) Lîzîn	AGG (Arg/R) Arjînîn	G
	G	GUU (Val/V) Valîn GUC (Val/V) Valîn	GCU (Ala/A) Alanîn GCC (Ala/A) Alanîn	GAU (Asp/D) Asîda aspartî GAC (Asp/D) Asîda aspartî	GGU (Gly/G) Glîsîn GGC (Gly/G) Glîsîn	U C
		GUA (Val/V) Valîn GUG (Val/V) Valîn	GCA (Ala/A) Alanîn GCG (Ala/A) Alanîn	GAA (Glu/E) Asîda glutamî GAG (Glu/E) Asîda glutamî	GGA (Gly/G) Glîsîn GGG (Gly/G) Glîsîn	A G

Koma 64 kodonên ji bo çêkirina proteînan de tên bikaranîn wekî koda bomaweyî tê navkirin.^[12] Di sala 1961ê de zanyarên brîtanî Francis Crick û Sydney Brenner ji encama taqiyên (ezmûn) xwe pişrast kirin ko kod bazên sêyanî yê lê dû hev bi kar tînin. Li gor pêşbiniya wan, xwendina kod ji xalek sabit dest pê dikir û her carê sê nukleotid dihatin xwendin.^[13]

Dîsa di sala 1961ê ji devletên yekbûyî yên amerîkayê, du zanyarên kîmyaya zîndeyî (bi înglîzî: biochemists) Marshall Nirenberg û Heinrich Matthaei ji taqiyên xwe zanyariyên derheqê erkên nukleotîdên sêyanî yên bo diyarkirina asîdên amînî bi dest xistin.

Marshall Nirenberg û Heinrich Matthaei di taqîkirinên xwe de ARN-peyamber a destkarî bi kar anîn.^[13]

Herdu zanyar taqiyên xwe li derveyê xaneyê bi rêve birin. Ji bakteriya Escherichia coli ji bo çêkirina firepeptîdek, pêkhateyên wekî rîbozom, amînoasîl ARN-guhêzer û hokarên wergeranê wergirtin. ARN-peyamberek destkarî ya tenê ji nukleotîdên urasîl pêk tê (UUUUUUUUU...) amade kirin û tevlê pêkhateyên ji bo çêkirina firepeptîdê kirin. Di encama taqiyê de hat dîtin ko firepeptîda nû çêbûyî, tenê ji yek cor asîda amînî pêk tê. Zincîra nû çêbûyî tenê ji molekulên asîda amînî ya fenîlalanîn pêk dihat. Ev encam bi awayekî zelal da xuyakirin ko şîfreya koda bomaweyê ji bo asîda amînî ya fenîlalanîn, kodona UUU ye.^[14]

Di taqiyên din da hat dîtin ko di ARN-peyambera ji nukleotîdên Adenîn pêk tê (AAAAAAAAA . . . ) koda bomawe ya AAA şîfre ye ji bo asîda amînî ya lîzînê, ARN-peyamber a ji nukleotîdên Sîtozînê pêk tê (CCCCCCCCC . . . ) jî bi kodona CCC, şîfre ye bo asîda amînî ya prolînê.

Bi rêbaza bikaranîna ARN-peyamber a destkarî ya ji nukleotîdên têkil pêk tê, (wekî mînak, bi awayekî korane têkilkirina polîmerên Adenîn û Sîtozînê) bi xebatên lêkolînerên mîna H. Gobind Khorana û paşê xebatên di zanîngeha Wisconsin de, kodonên din ên ji bo şîfreya asîdên amînî hatin kifşkirin. Bi taqîkirinên bi heman şêweyî bomawekoda gelemperiya asîdên amînî hat kifşkirin.^[13]

Di sala 1967ê de tevahiya koda bomaweyê hat deşîfrekirin. Zanistvan şîfreya 64 kodonan aşkere kirin.

Di sala 1968ê de Marshall Nirenberg û H. Gobind Khorana ji bo van karên xwe, di warê fîzyolojî an bijîşkî de xelata Nobelê wergirtin.^[15]

Kodonên westanê û kodona destpêk

Di xebatên bo nasîna kodonên ARN-pêyamberê de hat dîtin ko sê kodon- UAA, UGA, û UAG tu asîdek amînî diyar nake. Ev hersê kodon niha wekî kodonên westanê (westanekodon) tên zanîn. Kodonên westanê (bi înglîzî: stop codones) ji bo dawîanîna çêbûna firepeptîdê, sînyala rawestînê ne.^[13]

Di xaneyên navikseretayî û yên navikrasteqînan de çêbûna firepeptîd bi asîda amînî ya metîonîn dest pê dike. Di piraniya ARN-peyamberan de kodona destpêk a asîda amînî ya metîonîn diyar dike, AUG ye. Di hinek cor bakteriyan de li dewsa kodona AUG-yê kodona GUG wekî şîfreya kodona destpêk a metîonînê kar dike. Hin caran jî di xaneyên navikrasteqînan de kodona CUG şîfre dide bo asîda amînî ya metîonîn.^[16]

Herçiqas di çêbûna firepeptîdek de asîda amînî ya destpêk metîonîn be jî, metîonîn ne tenê di destpêka firepeptîdê de lê dibe ko wekî asîdek amînî ya asayî di nav zîncîra firepetîdê de di navbera asîdên amînîyên din de girêdayî jî were bikaranîn.

Rêzeya xwendinê ya vekirî (ORF)

Ji bo çêkirina firepeptîdek, rêzeya kodonên ARN-peyamberê yên ji kodona destpêk heta kodona rawestanê dirêj dibin, wekî rêzeya xwendinê (çarçoveya xwendinê) ya vekirî (bi înglîzî: open reading frame (ORF)) tê navkirin.^[16]

Heke di dema wergeranê de rêzeya xwendinê ne bi awayek rast were xwendin, dibe ko proteîna rast çênebe. Li ser ARN-peyamberê li gel OFR, rêzeyên di rîbozoman de nayên xwendin jî hene û wekî “beşên nayên wergerandin” (bi înglîzî: untranslated region (UTR))tên navkirin. Yek ji erkê serekê yê beşên nayên wergerandinê , piştê qonaxa libergirtinê rêkxistina derbirîna genê ye.^[17]

Kodon û Dijekodon

ARN-guhêzer sêyaniya nukleotid ên bi nave dijekodon lixwe digire. Dijekodon temamkerê kodona ARN-peyamber e û li gor koda bomaweyî, her dijekodonek asîdek amînî li firepeptîdê zêde dike.^[8] Wekî mînak, kodona UUU ya ARN-peyamber wekî şîfreya bo asîda amînî ya fenîlalanîn tê wergerîn. Ji bo wê kodonê nukleotîdên temamkerên ARN-guhêzer AAA ye, ango dijekodona AAA û kodona UUU temamkerê hevdu ne. ARN-guhêzer a ko dijekodona AAA lixwe digire, di kotahiya serê 3' de asîda amînî ya fenilalanin hildigire.^[14]

Dejenerebûna koda bomaweyê

Hin caran bendên hîdrojenê yên di navbera baza yekem a dijekodona ARN-guhêzer û baza sêyem a kodona ARN-peyamber, li gor bendên navbera bazên din, piçek sist ava dibe. Baza sêyem a kodonê ji cihê xwe yê asayî piçek dileqe, ji ber sistiya (lawaziya) bendên hîdrojenê, dijekodonek dikare du an jî zêdetir cor kodon nas bike.

61 cor kodon şîfre didin bo diyarkirina 20 cor asîdên amînî. Ango hêjmara kodonan ji ya asîdên amînî zêdetir e.

Ji nav 20 asîdên amînî tenê her yek ji metîonîn û trîptofan ji aliyê yek kodonek (metîonîn=AUG, trîptofan= UGG) ve hatine şîfrekirin.18 asîdên amînî ji aliyê 2 heta 6 kodonan ve tên şîfrekirin.^[18]

Ji ber ko bi gelemperî du an jî zêdetir kodon heman asîda amînî diyar dikin, mirov dikare ji bo koda bomaweyê peyva xerabûyî (dejenerebûyî) (bi înglîzî: degenerate) bi kar bîne. Piraniya caran baza sêyem a kodonê dejenerebûyî ye an jî guherî ye.^[11] Lê hin caran baza duyem an jî ya yekem jî dejenere dibe.

Kodonên ko şîfre didin ji bo heman asîda amînê, bi gelemperî du nukleotîdên wan heman in, nukleotîdek wan ji hev cuda ye. Herwisa asîdên amînî yên ko pêkhateya kîmyayî ya koma fermaniyên (bi înglîzî: side chain) wan dişibin hevdu, ji aliyê kodonên hevşêwe ve têne şîfrekirin.^[8]

Hin caran dibe ko ji ber mutasyonê nukleotida sêyem bi nukleotîdek din ve hatibe guhertin, lê rêzeya kodonê piçek biguhere jî, dibe ko şîfreya kodonê ji bo asîda amînî ya diyarkirî neguhere, ango di eslê xwe de herdu nukleotîdên li aliyê serê 5`ê kodonê, hê pirtir bandor li ser diyarkirina asîda amînî dikin.^[19]

Wekî mînak, heke ji ber mutasyonê di zincîra ARN-peyamber de kodona GAA biguhere bo kodona GAG, çêbûna proteînê de tu guherîn rû nade, ji ber ko kodonên GAA û GAG herdu jî kod in ji bo heman asîda amînî ya asîda glutamî.^[20] Ango dejenerebûna koda bomaweyê zîndewerê ji ziyanên hin mutasyonan diparêze.

Li gor rêbaza Watson- Crick di navbera kodon û dijekodonê de baza Adenîn bi ya Urasilê ve, baza Guanîn jî bi baza Sîtozînê ve gîrêdana bi bendên hîdrojenê ava dikin. Heke hemû kodon û dijekodon bi awayekî standart, li gor rêbaza Watson- Crick bi hev re bihatana girêdan, divê ji bo 61 cor kodon, di xaneyê de 61 cor dijekodon, ango ARN-guhêzer jî hebûya. Lê hejmara cora dijekodonan ne ewqas e û kêmtir e. Piraniya xaneyan 40 heta 60 cor ARN-guhêzer lixwe digirin.^[21]

Hema bigre hemû bazên yekem û duyem ên kodonê li gor rêbaza Watson- Crick bi bazên duyem û sêyem ên dijekodonê ve girêdan ava dikin.^[16]

Hin caran bendên hîdrojenê yên di navbera baza yekem a dijekodona ARN-guhêzer û baza sêyem a kodona ARN-peyamber, li gor bendên navbera bazên din piçek sist ava dibe. Baza sêyem a kodonê ji cihê xwe yê asayî piçek dileqe, ji ber sistiya (lawaziya) bendên hîdrojenê, dijekodonek dikare du an jî zêdetir cor kodon nas bike.^[22]Di kodonên wiha de nukleotida di rêza sêyem, wekî cihê sist (bi înglizi: wobble position) tê navkirin. Nukleotîda cihê sist bo diyarkirina asîdek amînî de bi qasî herdu nukleotîdên din ên kodonê giring nin e.^[23]

Wekî mînak, ARN-guhêzer a bi dijekodona 3'-UCU-5' dikare bi du cor ARN-peyamber ve, ARN-peyamber a bi kodona 5'-AGA-3' an jî ya bi kodona 5'-AGG-3' ve cota bazên sist ava bike. Herdu kodon jî asîda amînî ya arjînîn diyar dikin.^[14]

Çavkanî

1. ↑ S.W.D. and King, R.C. (2002) A dictionary of genetics. 7th. ed. New York, NY, USD: Oxford University Press.
2. ↑ Mader, S., & Windelspecht, M. (2017). Human Biology (15th ed.). New York, NY: McGraw-Hill Education.
3. ↑ Payne S. Introduction to RNA Viruses. Viruses. 2017:97–105. doi: 10.1016/B978-0-12-803109-4.00010-6. Epub 2017 Sep 1. PMCID: PMC7173417
4. ↑ Lawrence, E. (2005). Hendersons dictionary of biology. Harlow: Pearson/Prentice Hall. ISBN 978-0-13-127384-9
5. ↑ National Human Genome Research Institute.Codone.[1]).
6. ↑ Clark, D. P. (2005). Molecular biology. Elsevier Academic Press.ISBN: 0-12-175551-7
7. ↑ National Human Genome Research Institute. Genetic code [2]
8. ↑ ^{Jump up to:a b c} Rye, C., Wise, R., Jurukovski, V., Desaix, J., Choi, J., & Avissar, Y. (2017).Biology. Houston, Texas : OpenStax College, Rice University,
9. ↑ ^{Jump up to:a b c d} Losos, J., Mason, K., Johnson,G., Raven, P., & Singer, S. (2016). Biology (11th ed.). New York, NY: McGraw-Hill Education.
10. ↑ Glick, B. R. (2010). Molecular biotechnology: Principles and applications of recombinant DNA (4th ed.). ASM Press.
11. ↑ ^{Jump up to:a b c} Brooker, R., Widmaier, E., Graham, L., & Stiling, P. (2017). Biology (4th ed.).
12. ↑ Starr, C. (2007). Biology:concepts and applications (7th ed.). Boston, MA: Cengage Learning.
13. ↑ ^{Jump up to:a b c d} Solomon, E., Martin, C., Martin, D., & Berg, L. (2015).Biology. Stamford: Cengage Learning.
14. ↑ ^{Jump up to:a b c} Campbell, N. A., & Reece, J. B. (2008). Biology (8th ed.). San Francisco, CA: Benjamin-Cummings Publishing Company.
15. ↑ The Nobel Prize in Physiology or Medicine 1968. NobelPrize.org. Nobel Prize Outreach AB 2023. Fri. 15 Dec 2023. [3]
16. ↑ ^{Jump up to:a b c} Berk, A., Kaiser, C. A., Lodish, H., Amon, A., Ploegh, H., Bretscher, A., & Krieger, M. (2005). Molecular Cell Biology (5th ed.). CA.
17. ↑ Mignone, F., Gissi, C., Liuni, S. et al. Untranslated regions of mRNAs. Genome Biol 3, reviews0004.1 (2002). https://doi.org/10.1186/gb-2002-3-3-reviews0004
18. ↑ Britannica, The Editors of Encyclopaedia. "genetic code". Encyclopedia Britannica, 11 Oct. 2023, [4]. Accessed 12 December 2023.
19. ↑ Parker, N., Schneegurt, M., Tu, A. T., Forster, B. M., & Lister, P. (2016). Microbiology. Houston, Texas: Rice University.
20. ↑ Simon, E. J., Dickey, J.L., Reece, J. B., & Burton, R. A. (2018).Campbell Essential Biology with Physiology (6th ed.). Newyork, United States: Pearson.
21. ↑ (2008). tRNA (transfer RNA). In: Encyclopedia of Genetics, Genomics, Proteomics and Informatics. Springer, Dordrecht. https://doi.org/10.1007/978-1-4020-6754-9_17521
22. ↑ Robert F. Weaver(2010).—5th ed.Published by McGraw-Hill
23. ↑ Murray, G., Murray, J., Granner, & MAYES. (2003). Harper's Biochemistry Illustrated (26th ed.). McGraw-Hill.

Allel

 

Allel, yek ji du an jî zêdetirê genên cîgir (alternatîv) e li ser kromozomê homolog, di xalek diyarkirî (lokus) de cih digire. Herwisa hin caran ji dewsa allel, peyva allelomorf jî tê bikaranîn

Bi kurtasî, şêweyên cuda yên genek (bohêl) diyarkirî wekî allel tên navkirin.

Cudahiyên di navbera endamên zîndewerên heman corê, wekî çeşîddarî tê navkirin. Çeşîddariya bomaweyî ji ber hebûna allelen cuda peyda dibe.

Guhertoyên (varyant) genên alternatîv, ango allel, çeşîddariya şeweyê sîfetê ango çeşîddariya rûxsarê zêde dikin.

Di sîfetên dureg de rêza zincîra ADNya her allelek ji hev piçek cuda ye. Di xaneyên dîploîdî de her gen du allel lixwe digire, her allelek li ser kromozomên homolog de di xalên taybet (lokûs) ên li hemberî hev de cih digire.

Allel bi şêweyê cot kar dikin lê dibe ku zêdetirê du allelan jî bandorê li çêbûna rûxsarebabeta sîfetek diyarkirî bikin. Allela ko xwe di rûxsarebabeta zîndewerê de nîşan dide û çêbûna rûxsarebabeta allela din a heman genê asteng dike, wekî allela zal tê navkirin.

Allela ko li hember allela zal, di rûxsarebabetê de xuya nabe û veşartî dimîne, wekî allela bezîv tê navkirin. Heke herdu allelên heman genê jî bezîw bin, vê gavê allelê bezîw, xwe di rûxsarebabeta zîndewerê de nîşan dide.

Heke herdu allelên genekî wekhev bin, ango rêza ADNya wan heman bin, ji bo vê sîfetê, zîndewer wekî yekreg (bi înglîzî:homozygous) tê navkirin. Heke herdu allel ji hev cuda bin, zîndewer ji bo vê sîfetê wekî dureg (bi înglîzî: heterozygous) tê navkirin. Li gor bomaweyiya Mendelî, yek ji herdu allelan dibe allelê zal û di rûxsara zîndewerê de xwe nîşan dide. Allela din bezîw e û di rûxsara zîndewerê de xuya nabe.

Allel li ser kromozomê de bi tîpan tên nîşankirin. Wekî mînak, ji bo sîfetê rengê kulîlka polkeyê du allel hene, Allelek zanyariyên ji bo rengê mor lixwe digire, allela din zanyariyên ji bo rengê spî hildigire. Heke allel zal be bi tîpa girdek tê nîşankirin, allelê bezîw jî bi heman tîpê lê bi tîpa hûrdek tê nîşankirin. Ji ber ko di kulîlka riweka polkeyê de rengê mor li ser rengê spî zal e, allelên rengê kulîlka polkeya dureg wekî Pp tên nîşankirin (P = purple ). Li gor vê rewşê kulîlkên bi rengê mor yekreg an jî dureg in, allelên PP an jî allelên Pp lixwe digirin. Kulîlkên bi rengê spî yekreg in û allelên pp lixwe digirin

Heke zîndewer ji bo sîfetek diyarkirî yekreg be, hemû gametên (sperm an jî hêk) zîndewerê ji bo wê sîfetê yek cor allel lixwe digire. Heke zîndewer xwediyê sîfetek dureg be, vê gavê zîndewer du cor allel lixwe digire û egera gametek a bi yek ji wan allelan %50 ye.

Mendel bi taqîyên ser riweka polkeyê hin zanyariyên derbarê allelan de bi dest xist. Mendel ji encama taqiyên xwe diyar kir ko ;

1. Ji bo her sîfetek du allel heye

2. Allel di hemû nifşên nû de yekgirtiya xwe diparêzin, beyî ko têkilê hev bibin, ji bavan diguhazin bo weçeyan.

3. Di hebûna allela zal de, allela bezîw veşartî dimîne û di rûxsarebabeta zîndewerê de xuya nabe.Ji vê rewşê re tê gotin zalbûna tevav.

Piştî Mendel, zanyar zêdetir lêkolînên bomaweyî li ser riwek û ajalên din kirin û nîşankirin ko allel xwediyê hê zêdetir taybetmendiyan in.Di be ko di navbera cota allelên ser kromozomên homolog de ji bilî zalbûna tevav bi çendan rêyên din jî têkilî çêbibe.

Zanyariyên bomaweyî ya mirov ji ya polkeyên Mendel aloztir e. Hinek rûxsarebabetên mirov ji allelê zal peyda dibin. Lê pirraniya allelên mirov li gor rêbaza zalbûn û bezîwbûnê bandor li hev nakin.

Zalbûna netevav, hevzalbûn û fire allelî hin zanyariyên derbarê allelan in ko piştî Mendel hatin keşfkirin. Ev beşa bomaweyiyê, wekî bomaweyiya neMendelî tê navkirin.

Zalbûna netevav

Heke di navbera allelên dureg ên genek diyarkirî de têkiliya zalbûn û bezîwbûn rû nede, ev rewş wekî zalbûna netevav (bi înglîzî: incomplete dominance) tê navkirin. Di zalbûna netevav de rûxsarebabeta weçeyê ji rûxsarebabeta herdu bavanan cuda ye. Wekî mînak, heke riweka qerenfîlê ya bi kulîlkên sor bi qerenfîla kûlîk spî ve were lêkdan rûxsarebabeta hemû weçeyen yekem (F1) bi rengê pembeyî xuya dibe. Rûxsara pembeyî navenciya rengê sor û spî ye.

Hevzalbûn

Heke bandora herdu allelan jî li ser rûxsarebabeta weçeyê xuya bibe ev rewş wekî hevzalbûn (bi înglîzî: codominance) tê navkirin. Cudahiya hevzalbûnê ji zalbûna netevav ev e ko, rûxsarebabetên herdu bavanan jî di rûxsarebabata weçeyê de xuya dibe.

Wekî mînak ji cotbûna gayê reş bi çêleka spî ve, golika belek, ango golika bi pûrtê rengê reş û spî peyda dibe.

Fire allelî

Mendel di xebatên xwe de sîfetên xwediyê du genên cîgir bi kar anîbû. Herçiqas zîndewerek dîploîdî dikare ji bo genekê tenê du alel hilbigire jî, dibe ko di koma heman zîndeweran de ji duduyê zêdetir allel hebe.

Heke sîfetek xwediyê sê an jî zêdetir genên cîhgir be, ev rewş wekî fire allelî (bi înglîzî: multiple alleles) tê navkirin. Wekî mînak, sîfeta komeleya xwîna mirov ji aliyê sê allelan ve, allelên A,B,O ve tê kontrolkirin. Komeleya xwîna mîrovek ji van sê allelan herî zêde du cor allel lixwe digire.

* Ev xebat li ser wîkîpediyaya kurdî jî hat zêdekirin

https://ku.wikipedia.org/wiki/Allel

Mendel

    Gregor Johann Mendel (1822-1884) yekem kes bû ko bi rêkûpêk lêkolîn kir li ser veguheztina taybetmendiyên bomaweyî ji bavan bo weçeyan (nifşên nû). Mendel xebatên xwe li ser riweka polkeyê (bezelye) kir û encamên taqîkirinên xwe bi rêbazên matematîkî şîrove kir. Bi van xebatên xwe Mendel bû damezînerê qanunên bingehîn ên bomaweyî yê.

Johann Mendel di 22ê tîrmeha, 1822 de, li Heinzendorf, ko wê demê beşek ji împaratoriya Hapsburgê (niha Hynčice, Komara Çek) bû, hat dinê. Bavê wî wek cotkarekî gundî debara malbata xwe dikir. Mendel, hestê hezkirina riwekan, ji diya xwe girtîbû. Du xwîşkên Mendel hebû, yek mezintirê Mendel, a din jî ji Mendel piçûktir bû. Mendel hê di piçûktiya xwe de dabû nîşankirin ko mereqdarê zanistê ye.

Di sala 1833yê de mamosteyê wî pêşniyar kir ko Mendel biçe dibistanek pêşketîtir a bi navê “Dibistana Navîn a Piarist” a li Leipnikê. (niha Lipnik). Pêşweçûnên Mendel di warê akademîk de berdewam kir, û di 1834ê de xwe li Gymnasium a li Troppau (Opava), tomar kir. Dilê Mendel hebû bibe mamoste. Piştî qedandina şeş salan li Gymnasiumê, hê divê du sal jî felsefe bixwenda ko mafê tomarkirina xwe ya zanîngehê bi dest xista. Lê dêûbavên wî nikaribûn pere dabîn bikin ji bo xwendina wî ya pêşdetir. Xwişka wî ya piçûk beşek ji cihêzê xwe da ko Mendel bikaribe xwendina xwe bidomîne. Herwisa Mendel di heman demê de ji bo qezenckirina pere, mamostetiyê jî kir û dersên taybet da hin xwendekaran. Di sala 1841ê de Mendel dest bi perwerdeya xwe ya Enstîtuya Felsefeyê ya Olmütz (niha Olomouc) kir. Mendel bi taybetî bi zanistên xwezayî re eleqedar bû.

Piştî du salên li Enstîtuya Felsefeyê, êdî mafê xwetomarkirina zaningehê bi dest xistîbû, lê ew ji ber aboriya xwe ya nebaş, ji xwendina li zanîngehê dilsar bibû. Loma ji bo debara jiyana xwe, biryara serîlêdana Keşîşxaneya Augustinian ya St.Brünn (niha Brno) da. Pêşniyara profesorê wî ew qas erênî bû ko Mendel bêyî hevpeyivîn, ji bo keşîşxaneyê hate pejirandin. Johann Mendel di cotmeha 1843yê de di keşîşxaneyê de dest bi ceribandinê(staj) kir, herwisa di vê demê de navê Gregor girt.

Di dirêjiya dema qonaxa stajê de, Mendel bi piranî mijarên klasîk dixwend, lê di demên xwe yê vala de xwendina xwe ya li ser riwek û mîneralan domand. Ji ber ko xwedîkirina pez, çandina fêkî û şerab bingeha aboriya Brno bû, wî di heman demê de pirtûkên di derbarê zanista çandiniyê jî xwend.

Serqeşeyê keşîşxaneyê C. F. Napp, lêkolînên serbixwe teşwîq dikir loma li keşîşxaneyê baxçeyek teqîkarî û herbariumek (herbarium) da avakirin.

Di sala 1847 de Mendel wek qeşe (keşîş) hat destnîşankirin. Wî heta sala 1848ê xwendina îlahiyatê domand, di wê demê de ew bû qeşeyê civata keşîşxaneyê. Lêbelê, Mendel pir şermok û hesas bû ko bi awayekî bibandor ji civatên nexweş û êşkêş re xizmet bike, û bi nexweşiya koendama demarê ket. Gunehê serqeşeyê keşîşxaneyê bi Mendel hat, wî tayîn kir ko li bajarê Znojmo (Znaim), li başûrê Moravyayê, dersên klasîk û matematîkê bide xwendekarên pola heftemîn.

Mendel karên xwe baş bi cih anî û di sala 1849ê de li Gymnasiumê Znojmo wek mamosteyê cîgir hat erkdarkirin. Ew mamosteyekî bêhnfireh bû û bi xebatên xwe li fakulteyê bandorek erenî kir. Lêbelê, ji bo ko Mendel bibe mamosteyê asayî, divê ji ezmûnek jêhatîbûnê derbas biba û bida nîşankirin ko zanyariyên wî ji bo mamostatiyê bes e.

Mixabîn, bidestxistina sertîfîkaya mamostetiyê de astengî derket. Mendel di ezmûnên xwe yên fîzîk û meteorolojiyê de bi ser ket lê di beşên zoolojî û jeolojiyê de bi ser neket.

Sedemê biserneketina wî ev bû ko ew ji avantajên xwendina zanîngehê bêpar bû. Herwisa hewl dabû ko bi tena serê xwe amadekariya azmûnê bike, lê ji ber ko wekî mamosteyê cîgir dixebitî, pirraniya demên wî bi dersdayînê derbas dibû, loma ji bo azmûnê nikarîbû bi têra xwe xwe amade bike. Digel vê bêhêvîbûnê, Mendel wek mamoste, xwedî navûdengek baş bû.Salek şûnve

wî li Dibistana Teknîkî ya Brno de li dewsa mamosteyekî nexweş, dest bi mamostetiyê dersên dîroka xwezayî kir. Di dema vê karê xwe de, Mendel bû endamê awarte ji bo beşa Zanistên Xwezayî ya Civaka Çandiniyê.

Dema ko Mendel 29 salî bû, Serqeşeyê keşîşxaneyê C. F. Napp wî şand Zanîngeha Viyanayê da ko ji bo ezmûna mamostetiyê xwe bêtir amade bike. Di heyama 1851-1853yê de, Mendel bi piranî fîzîk dixwend, lê di heman demê de dersên matematîk, kîmya, zoolojî, botanîk, fîzyolojiya riwekan û paleontolojî jî girt. Ew bi taybetî bi botanîk û duregkirina (hîbrîdkirin) riwekan re eleqedar bû, lê xwendina wî ya di warê fîzîk û matematîkê de jî bandorek mezin li xebata wî ya paşîn kir.

Di fîzîkê de wî sadetiya qanûnên xwezayî keşf kir, û di matematîkê de fêrî bikaranîna teoriya egerê (îhtîmal) û analîza îstatîstîkî bû.

Piştî ko perwerdeya xwe li Viyanayê qedand, Mendel di tîrmeha 1853yê de vegeriya keşîşxaneyê. Nayê zanîn ko çima wî di heman demê de dubare serî li ezmûne mamostetiyê nekir.

Li dibistanek teknîkî ya bi navê Realschule de ji bo Mendel karê mamostayî peyda bû. Mendel 14 sal li wir fêrî fîzîk û dîroka xwezayî kir. Mendel di heman demê de berpirsiyariya koleksiyonên zanistiya xwezayî jî girt.

Mendel di sala 1855ê de hewl da ko ji nû ve serî li azmûna mamostatiyê bide, lê ew di cara duyemîn jî têk çû. Dibe ko nexweşiya wî rê li ber serketina wî girtî be. Mendel karê mamostetiyê berdewam kir, lê, wî ne tam lê nîv mûçe werdigirt.

--Bomawe li riweka polkeyê de--

Mendel demên xwe yê vala terxan kir ko li keşîşxaneyê çend lêkolînên serbixwe pêk bîne. Di destpêka salên 1850yê de, wî di riweka polkeyê, Pisum sativum de dest bi xebatên perîna destkarî kir, da ko diyar bike ka çawa sîlfet ji nifşek diguhaze bo nifşên nû.

Di sala 1854ê de Mendel bû endamek resen a Beşa Zanistiya Xwezayî ya Civata Çandiniyê li Brno, ko navê wê paşê wekî Civata Zanistiya Xwezayî hat guhertin. Li civînên civakê de mijara duregkirina riwekan ji aliyê aboriyê ve dihat nîqaşkirin.

Mendel bi riweka polkê dest bi rêza taqiyan kir û hewl da ko çawaniya veguheztina taybetmendiyan di navbera nifşan de diyar bike. Encamên taqiyên Mendel rê li ber damezrandina qanunên bomaweyê ve kir. Mendel encamên xebatên xwe û dîtinên xwe, li ber Civata Zanistên Xwezayî de bi du konferans, di sibat û adara 1865ê de pêşkêş kir.

Mendel bi baldariyek mezin, riweka polkeyê hilbijart ko taqîkirinên xwe yê derbarê çêbûna nifşên nû saz bike.

Hin taybetmendiyên riweka polkeyê,

Riweka polke xwediyê gellek corên cihêreng e, çerxa jiyana wê kurt e, çandina wê hêsan e, pirraniya tovên wê bi serkeftî zîl didin. Riweka polkeyê bi perîna xweyî jî zêde dibe herwisa perîna wê dikare were kontrolkirin.

Mendel bi qasî du salan xebat li ser polkeyê kir û piştrast kir ko 34 celebên polkeyê yên wê di taqîkirinê de werên bikaranîn yekreg in (bi înglîzî: true breeding).

Mendel ji bo taqîkirinê 7 sîfetên polkeyê hilbijart û çawaniya veguhaztina sîfetan ji bavan bo weçeyê çavderî kir. Mendel sîfetên wisa hilbijartîbû ko rûxsarê wan di weçeyê de bi hêsanî dihat dîtin. Wekî mînak, dirêjiya qedê ( kurt-dirêj ), rengê tov (kesk - zer), rûyê tov (lûs- qurmiçî) rengê kulîlkê ( spî -mor) , cihê kulîlkan (li kotahiya qedê - li tewereyê qedê), rengê meweyê (kesk- zer), şeweyê mêweyê (givaştî – werimî).

Mendel bi mêjerek gellek zêde dane berhev kir ko şansê bandorên hawirdorê bêbandor bihêle. Di heyama heft salan de, wî çandin û lekolîna bi qasî 30,000 riwekê polke kir. Di taqîkirinên xwe de her carê çavderiya sîfetek kir.

Mendel bi perîna destkarî, riwekên polke yên rûyê tovê wan lûs, bi tozkulîlkên (polen) ji rîweka polke ya rûyê tovê wî qurmiçî ve lêk da. Riwekên ko bi vî lêkdanê peyda bibûn, hemû tovên wan lûs bû. Dema ko Mendel lêkdana beravajî pêk anî, ango riweka tovên wê qurmiçî bi tozkulîlkên riweka tovên wê lûs ve lêk da, encam neguherî, hemû weçe bi tovên lûs peyda bûn. Weçeyên bi lêkdana destpêk peyda bûne, dureg in û wekî nifşa yekem (F1) (bi înglîzî: F1 generation) tên navkirin.

Di qonaxa duyem a taqîkirinê de Mendel tovên dureg ên lûs çand baxçeyê û hîşt bo perîna xweyî rû bide. Weçeyên ji lêkdana bavanên dureg peyda bûne wekî nifşa duyem (F2) (bi înglîzî: F2 generation) tê navkirin. Ji lêkdana perîna xweyî 5474 tovên lûs û 1850 tovên qurmiçî peyda bû. Her çend ko tovên qurmiçî di nifşa berê de (F1) winda bûbûn, lê di nifşa duyem de (F2) ew ji nû ve xuya bûn.

Mendel, rûxsara ko di lêkdana yekem de hebûna xwe domand û winda nebû, wekî “zal” (bi înglîzî: dominant) bi nav kir. Herwisa rûxsra ko di nifşa yekem de winda bibû û di nifşa duyem de dîsa peyda bibû jî wekî “bezîw” (bi înglîzî: recessive) bi nav kir.

Mendel xebatên xwe domand û taqîkirina şeş sîfetên din ê riweka polkeyê jî kir. Mendel ji hemû ceribandinan heman encamê bi dest xist. Her carê, ji bo her sîfetê, rûxsarek zal rûxsara din jî bezîw bû. Ya balkêştir, di hemû weçeyên nifşa F1ê de rêjeya hokara zal a bi hokra bezîw 3 : 1 bû. Ango rûxsara zal ji rûxsara bezîw sê car zêdetir xuya dibû. Ev encam gellek girîng bû, ji ber ko heta wê rojê zanyar bawer dikirin ko taybetmendiyên bomaweyî yên bavan têkilê hev dibin, piştî têkilbûnê zanyariyên bomaweyî bi şêweyek nû lê bi heman rêjeyê de di weçeyê de xuya dibin. Encamên xebata Mendel bi awayekî zelal da nîşankirin ko rûxsarên deûbav di rûxsarên dureg de tevlihev nabin.

Mendel lêkolînên xwe domand, û rê da ko perîna xwêyî ya riwekên nifşa duyem (F2) rû bide û ji wan nifşa F3 peyda bibe. Mendel hemû weçeyên nifşa F3yê kontrol kir û encamên taqîkirinê bi hûrgilî tomar kir. Ji daneyên bi destxistî, Mendel pê derxist ko rêjeya 3 :1 a rûxsarên nifşa F2yê de xuya bibû, bi eslê xwe rêjeyek 1:2:1 a veşatî bû.

Mendel bi van xebtên xwe, hin agahiyên nû bi dest xist. Encma taqîkirinên wî dabû nîşankirin ko her sîfetêk zîndewerê bi hevkariya cotek yekeyên ji hev cihê peyda dibe.(îro êdî ev yeke wekî allel tên navkirin). Her dêûbav ji bo her sîfetek, yekîneyek diguhazîne bo weçeyê, bi vî awayî weçe ji bo her sîfetê du yeke lixwe digire. Yeke bi navbeynkariya xaneyên zayendê (gamet) tên guhaztin bo weçeyê. Ji ber ko her dêûbav ji bo her sîfetek taybet du allel lixwe digire, her yek ji van allelan bi egera % 50 ji bavan diguhaze bo weçeyê.

Mendel rêbazeke nîşankirina alfabetîk afirand ko îro jî tê bikaranîn. Her yeke an allel bi tîpek hate nîşankirin. Mînak, wî "A" ji bo rûxsarê tovên lûs û qurmiçî bikar aniye. Tîpa mezin "A" allelê zal nîşan dide, di vê rewşê de, allelê ko rûxsare lûs kod dike. Tîpa piçûk "a" jî rûxsara bezîw nîşan dide, di vê mînakê de allelê ko rûxsara qurmiçî kod dike. Ango riweka polke ( herwisa hemû zîndewerên firexaneyî) cotek allel lixwe digire, rûxsara sîfetê (tovê lûs an tovê qurmiçî) ji aliyê van herdu allelan ve tê diyarkirin.

Di polkeyê de egera hebûna yek ji sê bomawebabet (genotip) mimkin e.Ango divê allelên polkeyê yek ji sê corê van allelan bin; AA, Aa, aa. Ji vana herdu allelên ko ji heman yekeyê pêk tên (AA, aa) wekî yekreg (bi înglîzî: homozygous) tê navkirin. Allela ko ji du yekeyên cuda pêk tê (Aa) jî wekî dureg (bi înglîzî: heterozygous) tê navkirin. Bomawebabeta dureg dibe sedema peydabûna rûxsarebabeta (fenotîp) zal. Bi gotinek din, polkeyên bi bomawebabeta Aa xwediyê tovên lûs in.

Ji bo allelan bikaranîna nîşan û termînolojiyê, hêsantir kir ko mirov tiştên ko dema Mendel lêkdana polkeyan kir rave bike. Mendel bi polkeyên yekreg dest bi xebatên xwe kiribû, ango bomawebabeta polkeyan AA an jî aa bû.

Gava mendel lêkdana bavanên yekreg kir, wekî mînak, gava lêkdana polkeyên bi tovên zer bi polkeyên tovê kesk ve kir (AA x aa), hemû weçeyên nifşa yekem dureg bûn û bomawebabeta tovê wan Aa , rûxsarebabeta tovê wan jî zer bû.

Di qonaxa duyemîn a lêkdanê de, Mendel weçeyên dureg ên ji nifşa yekem (F1) wekî bavan hilbijart û lêkdanê di navbera wan da kir (Aa xAa). Ji ber ko evan herdu bavan jî xwediyê herdu alelan bûn, wan karîbûn ko alelê zal an jî allalê bezîw biguhazînin weçeyên xwe. Li gor vê rewşê di nifşa duyem de (F2) egera çêbûna sê cor bomawebabet hebû; AA, Aa û aa. Bomawebabetên AA û Aa herdu jî kar dikin ji bo peydabûna rûxsarebabeta zer, lê bomawebabeta aa dibû sedema peydabûna rûxserebabeta bezîw, ango tovên kesk peyda dibû. Tovên kesk di nifşa yekem de winda bibûn lê di nifşa duyem de dîsa peyda bibûn. Rûxsarebabeta F2 wekî: 3 zer : 1 kesk bû.

Mendel xwedan têgihîştinek berbiçav bû ko bomawebabeta 1 AA: 2 Aa: 1 aa ya di nav rûxsarebabeta 3:1 de veşartî nas bike. Ji bo piştraskirina bomawebabetan, Mendel lêkdana teqîkarî (bi înglîzî:back cross) bi kar anî. Mendel weçeya nifşa yekem (F1) a rûxsarebabetê zer bi bavanê xwe yê bezîw (aa) ve lêkda. Ji ber ko bavana yekreg a bezîw tenê dikare allelê bezîw biguhazîne weçeyê, divê hêmû weçe bi rûxsarebabeta zer peyda bibana, lê weçeyên rûxsarebabetê kesk jî peyda bû. Peydabûna rûxsarebabetê bezîw (kesk), dide nîşankirin ko bavanê din ê bi rûxsarebabetê zer, dureg e.

Bi kurtasî, Mendel bi vê lêkdana taqîkarî de piştrast kir ko hemû weçeyên nifşa yekem a bi lêkdana bavanên AA x aa peyda bûne, dureg in û bomawebabetê wan Aa ye.

Mendel piştî gellek taqîkirinan, qanuna cudabûnê (bi înglîzî: law of segregation) pêşkeş kir.

Li gor vê qanunê (zagon), cota allelan di dema çêbûna gametan de (bi dabeşbûna miyozê) ji hev cihê dibin û diçin gametên cuda. Dema pîtînê, bi yekbûna gametên mê û nêrê bi awayekî rasthatinî (tesadufî) tên ba hev û dîsa cota allelan pêk tînin.

Mendel piştî gellek taqîkirinan, rêbaza guhaztina sîfetek bo weçeyan fam kiribû. Paşê di hişê Mendel de pirsek peyda bû, gelo ne yek lê heke du sîfet di carekî de were lêkdan wê encam bi çi awayî be?

Ji bo taqîkirinê, Mendel du sîfetê yekreg bijart, rengê tovê û rûyê tovê. Rîweka bi tovê wê zer û rûyê tovê wê lûs (AABB) bi rîweka tovê wê kesk û rûyê tovê wê qurmiçî (aabb) ve lêk da. Bi lêkdana van polkeyan nifşê yekem (F1) peyda bû, hemû weçe bi rûxsarebabeta zal bûn, ango rengê tovan zer, rûyê tovan jî lûs bû. Mendel têgihîşt ko bomawebabeta wan AaBb ye, ango hemû weçeyên yekem ji bo herdu sîfetan jî dureg bûn. Mendel tovên weçeyên dureg çand û di polkeyên nû bi perîna xweyî rû da. Perîna xweyî ya weçeyên bi du sîfetan dureg, wekî lêkdana cota duregbûn (bi înglîzî: dihybrid cross) tê navkirin.

Mendel bi taqîkirina lêkdana cota duregê (lêkdana dîhîbrîd), di weçeyên duyem (F2) de tovên bi çar cor rûxsarebabet bi dest xist. Rêjeya rûxsarebabetên tovan: 9 lûs û zer : 3 lûs û kesk : 3 qurmiçî û zer : 1 qurmiçî û kesk bû. Ango dema bala xwe bidî rûxsarebabetên herdu sîfetan, ji bo her sîfetek rêjeya rûxsarebabet dîsa 3:1 e.

Ji bo ko di derheqê bomawebabetên weçeyên duyem(F2) de agahdarî werbigire, Mendel bo perîna xweyî rê da polkeyên F2. Ji vê ceribandinê, mendel dît ko di weçeyên F2 de neh bomawebabetên cihêreng hebû ko bi rêjeya 1 AABB: 2 AABb: 1 Aabb: 2 AaBB: 4 AaBb: 2 Aabb: 1 aaBB: 2 aaBb: 1 aabb pêk dihatin. Her sîfet serbixwe hema mîna lêkdana teka dûregbûn (bi înglîzî: monohîbrîd cross) allalên xwe digûhezîne weçeyan. Guheztina allelan bo sîfatek, bandor li ser guhaztina allelên sîfeta duyem nake.

Mendel heman taqîkirinê bi cotên hemû sîfetên din jî kir. Her carê cihêbûna sîfetan di weçeyên duyem (F2) de bi rêjeya rûxsarebabeta 9:3:3:3 û bi rêjeya bomawebabeta 1:2:1:2:4:2:1:2:1 pêk hat. Zanyariyên ko Mendel ji van taqîkirinan bi dest xistî, îro wekî “qanuna dabeşkirina serbixwe”(bi înglîzî: law of independent assortment) tê zanîn.

Qanûna dabeşkirina serbixwe diyar dike ko her cotek allel di dema peydabûna gametan de bi awayekî serbixwe dabeş dibin û ji hev cihê dibin. Îro em dizanin ko ev qanûn tenê dema ko du sîfetên ko têne lêkolînkirin li ser heman kromozome nebin, li ser kromozomên cihê bin, an jî heke li ser yek kromozomê bin jî divê ev herdu sîfet bi têra xwe ji hev dûr bin ko şertên qanunê were cih.

Zanyariyên ko Mendel di sala 1865ê de li ber Cîvata Zanistên Xwezayî pêşkeş kiribû, salek şûnve

di 1866ê de di kovara Civaka Zanistên Xwezayî de hatin weşandin. Ne pêşkeşên Mendel ne jî gotara li kovarê eleqeyek mezin nekişand. Kovar ne ne kovarek bi navûdeng bû loma bala kesî nekişand. Herwisa, ne endamên civakê û ne jî mirovahî ji aliyê rewşenbîrî ve ji bo metodolojiya matematîkî an jî encamên dûrûdirêj ên lêkolîna Mendel amade nebûn. Dîroknas dizanin ku teorîsyenê peresanê Charles Darwin kopiyek ji kovarê wergirtiye, lê dibe ku wî gotara Mendel qet nexwenibe. Sernavê gotara Mendel a di Kovara Civaka Zanistên Xwezayî de “Taqîkirin di duregkirina riwekan“ bû.

Kurteya hin beşên girîng ên gotarê wekî ya li jêr bû.

• Di xwezayê de diyarkerên bomaweyî taybet e ji bo her zîndewerê. Îro evan diyerkeran êdî wekî “gen” tên naskirin.

• Hebûna genan bi cot in. Her riwekek pêgihîştî ji bo her sîfetek taybet, du kopî an jî allelên genan lixwe digire.

• Allel dibe ko du cor bin, zal an jî bezîw.

• Di kesek de dibe ko du alellên heman corê an jî kopiyek ji her yekê hebe.

• Cotên genan di dema diristkirina gametan de bi awayekî yeksan ji hev cihê dibin û belavê gametan dibin. Ji ber vê yekê, her gamet tenê yek endamêk ji cota genê hildigire.

• Yekbûna gametan, ango pîtîn tesadufî ye.

Ev têgîn prensîbên bingehîn ên bomawezaniyê pêk tînin. Lê ji dema Mendel heta îro gellek rewşên îstîsnayî hatine kefşkirin.

--Meteorolojî û Mêşvanî--

Her çend ew bi taqîkirinên xwe yên di çandiniya riwekan de herî navdar bû jî, Mendel di warê meteorolojiyê de jî wekî kesek zanyarê meteorolojiyê dihat hesibandin.

Mendel endamê Civata Meteorolojiyê ya Viyanayê bû û li keşîşxaneyê çavdêriyên rojane dikir.

Di destpêka sala 1857an de, wî bi hûrgulî daneyên wekî germahiya hewayê, baran, pestoya hewayê û asta ozonê tomar kir, Herwisa Mendel di heman demê de aresteya bayê û hêza bayê jî tomar kir.

Mendel xebatên xwe di sala 1862yê de bi şeweyê grafîkan, pêşkêşî Civata Zanistên Xwezayî kir. Mendel analîzên xwe ji bo pêşbînîkirina hewayê bi kar anî û bi cotkaran ve parve kir. Di 1863 de Mendel bû endamê Civata Çandiniyê ya Brno.

Di sala 1868ê de serqeşeyê keşîşxaneyê C. F. Napp mir, li şûna wî Mendel wekî serqeşeyê keşîşxaneyê hate hilbijartin. Erkên pozîsyona wî ya nû pir wextê wî digirt, loma ji bo lêkolînên wî re hindik wext dima. Nêrînên wî yên li ser gellek mijarên siyasî ji nêrînên hikûmetê cuda bû, loma Mendel bi gelemperî kesayetiyek pir populer nebû.

Mendel di sala 1870yê de beşdarî Komeleya mêşvanan bû û li ser bomaweyiya mêşhingivan xebat kir. Wî dil dikir ko zanyariyên ji taqîkirana riweka polkeyê bi dest xistibû, li ser bomaweyiya mêşhingivan jî bi kar bîne. Lê ji ber ko reftarê cotbûna mêşhingivan aloz bû, hewldanên wî bi ser neket.

Her çiqas ew qet nezewicî bû jî, lê ji bo Mendel malbat girîng bû. Bi xwarziyên xwe re ji lîstina satrancê kêfxweş dibû. Bi hemû endamên malbatê ve di nav têkiliyêde bû. Mendel ji bo perwerdeya zaningehê ji bo sê xawrziyên xwe re pere dabîn kir. Bi vî awayî deynê xwişka xwe ya piçûk, a ku ji bo piştgirîkirina perwerdeya Mendel cihêzê xwe firotûbû da.

Tenduristiya Mendel di dawiya sala 1883 de xera bû. Gurçik û dilê wî têk çûn. Di 6ê çileya1884 de mir. Mendel beyî ko ji bo xebatên xwe yên girîng ên li ser qanunên bomaweyi ve were nasîn mir. Laşê wî li goristana Keşîşxaneyê ya li Goristana Navendî de hat veşartin

*Ev xebat li ser wîkîpediyaya kurdî jî hat zêdekirin

https://ku.wikipedia.org/wiki/Gregor_Mendel