Celadet Alî Bedîrxan

Me zanî ko xweseriya me, di zimanê me de ye û em bi tenê bi hînbûna xwendin û nivîsandina zimanê xwe û parastina wî, di civata miletan de, wek miletekî xweser dikarin bijîn û payedar bin.
Celadet Alî Bedîrxan (1893-1951)

2025/04/25

Bestereşane

 



Here nagîvasyonêHere lêgerînê
Di laşê mirov de şaneya herî zêde û berbelav, bestereşane ye.

Bestereşane an jî şaneya bester (bi înglîzî: connective tissue), yek ji çar corên şaneyên ajalan e.

Her wekî ji navê wê jî diyar e, bestereşane di laşê ajalan de erkê bestinê (girêdanê) bi cih tîne. Beşên laş bi hev re girê dide û destek dide laş. Di laşê mirov de şaneya herî zêde û berbelav, bestereşane ye.[1]Bestereşane hemû beşên laş bi hev re girê dide, palpişta laş dike, şane û endaman ji hev cihê dike ko pêkhate bikaribin erkên xwe bi cih bînin. Her wisa embarkirin û guhaztina xurek û madeyên pêwîst, alîkariya bo dabînkirina bergiriya laş û saxkirina birînan, hin jî karên serekî yên bestereşaneyê ne.[2]

Pêkhate

Bestereşane çendan cor in, lê di hemû coran de sê pêkhate hevbeş e; xane, madeya bingehîn û rîşalên proteînê. Li gor erkê şaneyê, şêwe û mêjara van pêkhateyan jî ji hev cuda ne.

Matrîksa bestereşaneyê

Xaneyên bestereşaneyê di nav matrîksêk de belavî ne. Matrîks ji madeyên derveyê xaneyê (bi înglîzî: extracellular materials) pêk tê. Bi gelemperî matrîks ji aliyê xaneyên bestereşaneyê ve tê berhemkirin. Piraniya matrîksê ji madeya bingehîn (bi înglîzî: ground substance) pêk tê. Di nav madeya bingehîn de rîşalên proteînî cih digirin. Ango matrîks ji madeya bingehîn û rîşalên proteînî pêk tê.[3] Bestereşane ji matrîks û xaneyên bestereşaneyê pêk tê. Madeya bingehîn bi gelemperî şile ye, lê dibe ko di hin şaneyan de madeya bingehîn req be, wekî mînak, şaneya hestî.[4] Ji bilî şaneya xwînê û lîmfê, di hemû bestereşaneyan de xaneyên sereke fîbroblast in. Fîbroblast di nav şaneyê de sabît nîn in û dikarin cih biguherin. Fîbroblast dikarin bi dabeşbûna mîtozê pir bibin. Di hin bestereşaneyan de xaneyên wekî makrofaj, lîmfosît û hin caran jî lêkosît jî cih digirin.[5]

Rîşalên bestereşaneyê

Ji bilî xwîn û lîmfê, hemû corên bestereşaneyê rîşal lixwe digirin. Dibe ko rîşal di nav matrîksê de bi awayekî şidî an jî sîstî cih girtibin. Rîşal ji bestereşaneyê re palpiştî û qayimî dabîn dikin. Cor û mêjara rîşalan, cor û asta qayimî ya besterşaneyê diyar dike.[6]

Bestereşane sê cor rîşal lixwe digire; rîşala kolojen (bi înglîzî: collagen fiber), rîşala kayişokî (bi înglîzî: elastic fiber) û rîşala torî (bi înglîzî: reticular fiber).[7]Rîşalên bestereşaneyê ji aliyê xaneyên fîbroblast ve tên çêkirin.[8]

Di bestereşaneyan de herî zêde rîşalên kolojen hene. Rîşalên kolojen ji proteîna kolojenê pêk tên. Kolojen gelek zexm e. Rîşalên kolojen pêlpêlkî ne û çemînbariya wan kêm e, lê gelek qayim in. Gava şane ji ber hêzek tê kişandin, an jî tê tepisandin, rîşal nahêlên ziyan bigihîje şaneyê.[9]

Rîşalên kayîşokî ji proteîna elastîn pêk tên.[9]Taybetmendiya serekî ya elastînê ev ko heke were kişandin, bi bandora hêzê dirêj dibe lê paşê dikare vegere şikla xwe yê resen. Wekî mînak, çermê mirovê ciwan bi rîşalên qayişokî dewlemend e.

Rîşalên torî bi eslê xwe rîşalên kolojen in, lê pir zirav in û liqdar in. Hema di hemû beşên laş de hene lê di endamên wekî kezeb û sipilê de hê pirtir in.[10]

Madeya bengihîn

Madeya bingehîn di nav hemû valahiyên navbera rîşal û xaneyên bestereşaneyê de cih digire. Li gel av û xwêyan, piraniya madeya bingehîn ji proteoglîkanan pêk tê. Proteoglîkanên madeya bingehîn %5 ji proteînan û %95 ji polîsakkarîdan pêk tê. Polîsakkarîd û proteîn bi hevdu re bi bendên kovalendî girêdayî ne.[11]Madeya bingehîn dibe ko şile (xwîn), nîvçereq (kirikirk) an jî req (hestî) be.

Xaneyên bestereşaneyê

Her corek besterşaneyê xaneyek taybet lixwe digire. Wekî mînak, besterşaneya serekî xaneyên fîbroblast lixwe digirin. Çewriyeşane, xaneyên çewriyê (bi înglîzî: adipocytes), şaneya kirkirk kondrosît, şaneya hestî osteosît, şaneya xwîn jî xirokên spî û xirokên sor lixwe digirin. Xaneyên besterşaneyê bi gelemperî rasterast bi hev re temas nakin, di navbera xaneyan de matrîks heye.[6]

Bestereşaneya embriyonî

Hemû corên bestereşaneyê ji çîna mezodermê çêdibin. Mezenşîm (bi înglîzî: mesenchyme) bestereşaneya yekem e ko di mezoderma embriyoyê de diperise. Hemû bestereşaneyên din ji xaneyên bineratî (bi înglîzî: stem cells) yên mezenşîmê peyda dibin. Guşiyên xaneyên mezenşîmê belavê laş dibin, di temenê gihîştiyê de, li dewsa xaneyên mirî an jî ziyangirtî yên bestereşaneyê. xaneyên nû peyda dikin.

Corek din a bestereşaneya embriyonî di navikebendikê de çêdibe û wekî bestereşaneya lîncî tê navkirin. Ev şane piştê jidayikbûnê, tune dibe lê hinek xaneyên mezenşîmê ji bestereşaneya lîncî belavê laş dibin.[4]

Bestereşaneya serekî

Di laşê mirov de bestereşaneya herî berbelav, bestereşaneya sist e.

Bestereşaneya sist

Di ajalên birbiredar (bi înglîzî: vertebrate) de besterşaneya herî berbelav, bestereşaneya sist e. Ev şane, rûkeşeşaneyê bi şaneyên binê wê ve girê dide û cih û pozîsyona endaman sabît dike.[12] Di bestereşaneya sist de xaneyên şaneyê di nav matrîksê de belavî ne û xestiya madeya bingehîn a matrîksê zêde ye. Madeya bingehîn a bi şêweyî jelatîn bi rîşalên proteînî tê zeximkirin. Lê rêjeya rîşalan ji rîşalên bestereşaneya şidî kêmtir e. Rîşalên kolojen li gel rîşalên qayişokî û torî, di nav matrîksê de bi awayekî sist û hevdûr cih digirin. Ev rewş ji bo lûleyên xwînê, demar û pêkhateyên din cih dabîn dike.[13]

Çemînbariya bestereşaneya sist zêde ye.[14] Hema di hemû beşen laş de bestereşaneya sist heye, lê bi taybetî li derûdora lûleyên xwînê û lîmfê de, di coga herisê de, di navbera masûlkeyan de bestereşaneya sist zêde ye û qayîmî û qaîşokiyê dabîn dike.[15]Bi gelemperî, rûkeşeşane xurekên xwe ji bestereşaneya sist dabîn dikin.

Di salên berê de bestereşaneya sist, wekî bestereşaneya torî (bi înglîzî: reticular), bestereşaneya çewrî (bi înglîzî: adîpose tissue) û bestereşaneya kunkunî (bi înglîzî: areolar) dihat polenkirin. Lê êdî bestereşaneya çewerî wekî liqek besterşaneya taybet tê hesibandin. Bestereşanaya kunkinî û torî jî di nav bestereşaneya sist de tên nîşankirin. Hin caran li dewsa bestereşaneya sist, peyva bestereşaneya kunkinî jî tê bikaranîn.

Bestereşaneya şidî

Di besterşaneya şidî de rîşal gelek zêde ne.

Besterşaneya şidî hin caran wekî besterşaneya rîşalî (bi înglîzî: fibrous connective tissues) jî tê navkirin.[5]Di matrîksa bestereşaneya şidî de rêjeya madeya bingehîn kêm e û rîşalên kolojen gelek in, loma bestereşaneya şidî qayîm (zexim) e.[16]

Li gor bestereşaneya sist, di bestereşaneya şidî de xestiya (çîrî) rîşalan gelek zêde ye. Dibe ko rîşalên bestereşaneya şidî bi awayekî rêkûpêk bin. Wekî mînak, di jê (bi înglîzî: tendon) û besteran (bi înglîzî: ligaments) de rîşal bi paralelê hev dirêj dibin. [17] Jê, masûlkeyan bi hestî ve girê didin, bester hestiyê bi hestiyek din ve girê didin.[3]

Di hin corên bestereşaneya şidî de rîşal bi awayekî bêrêkûpêk cih digirin. Di bestereşaneya şidî ya bêrêkûpêk de rîşal rêzkirî nîn in, bi awayekî serbest di matrîksê de cih digirin. Bi vî awayî şane dikare di her arasteyê de bergirî û qayîmî dabîn bike. Wekî mînak, rîşalên çîna dermîs a çerm û rîşalên perdeya dil (perîkardiyum), bergê gurçik û bergê masûlkeyan.

Di hin besterşaneyên şidî de mêjera rîşalên qayişokî zêde ye, ji vê şaneyê re tê gotin bestereşaneya qayişokî. Di laş de bi taybetî cihên ko firehbûn û tengbûn li dû hev rû didin de bestereşaneya qayîşokî heye. Wekî mînak şaneyên pişikê û xwînberên sereke ji vê şaneyê lixwe digirin.[9]

Bestereşaneya taybet

Şaneya çewrî, kirkirk, hestî, xwîn û lîmf corên bestereşaneya taybet in. Her yek ji van şaneyan li gor erkê xwe hatine guncandin, loma şikil û pêkhateya xane û matrîksa van şaneyan ji hev cuda ne.[7]

Bestereşaneya çewrî

Di xaneyên çewriyeşaneyê de çewrî tê embarkirin.

Bestereşaneya çewrî di çewriyexaneyên (bi înglîzî: adipocytes-adipose cells) nav matrîksîde de çewrî (rûn) embar dikin. Çewriyexane jî ji fîbroblstan çêdibin. Rîşalên çewriyeşaneyê gelek hindik e.[5]

Çewriyeşane du cor in, çewriyeşaneyên spî û çewriyeşaneyên qehweyî. Xaneya çewriyeşaneya spî dilopek çewrî, ya çewriyeşaneyên qehweyî jî çendan dilopên çewrî embar dikin. Rêjeya karlêkên metabolî di çewriyexaneyên qehweyî de li gor yên spî, hê zêdetir in. Çewriyeşaneya qehweyî di laşên nûza (pitik) de hê pirtir e.[15]

Şaneya çewrî wekî mîna balîfek, endamên laş ji darbeyên hawirdorê û sermaya hawirdorê diparêze. Ji bo dabînkirina enerjiyê, bestereşaneya çewrî wekî çavkaniya xurekê tê bikaranîn. Gava pêdivî bi enerjiyê heye, çewriyexane trîglîserîdê hildiweşîne û asîdên rûnê berdide nav xwînê.[12]

Xaneyên çewriyeşaneyê nikarin dabeş bibin. Ango hejmara xaneyên çewrî di laşê mirov de hema sabît e. Gava mirov qelew dibe hejmara xaneyên çewriyeşaneyê zêde nabe, lê qebareya xaneyê bi dilopa rûn zêde dibe, xane diwerime û gir dibe. Bi xerckirina dilopên rûnê, çewriyexane piçûk dibe.[7]

Hormona bi navê leptîn ji aliyê şaneya çewrî ve tê berhemkirin û derdan. Leptîn di mejî de navenda kontola madê (îşteh) rêk dixe. Şaneya çewrî herî zêde di binê çermê mirov de, li derdora gurçikan de û li ser rûyê dil de heye.[10]

Bestereşaneya kirkirk

Qayimiya kirkirkê ji ber rîşlên kolojenê ye.

Şaneya kirkirk û şaneya hestî cora bestereşaneya palpişt (bi înglîzî: supportive connective tissue) a besterşaneya taybet in. Şaneya kirkirk (bi înglîzî: cartilage tissue) ji xaneyên kondrosît (bi înglîzî:chondrocytes) û matrîksa nîvçereq a lastîkî pêk tê. Qayimiya kirkirkê ji ber rîşlên kolojenê ye. Rîşalên kolojen ji aliyê kondrosîtan ve tên çêkirin û di matrîksê de cih digirin. Xaneyên kirkirkê di matrîksê de, di nav kelênên piçûk de cih digirin, ji van kelênan re tê gotin lakun (bi înglîzî: lacunae). Dibe ko lakun yek, du an jî çar xaneyan lixwe bigire. Di şaneya kirkirk de lûleyên xwînê, lîmf û demar tune ne. Xaneyên kirkirkê (kondrosît) xurek û oksîjenê bi difuzyonê ji matrîksê dabîn dikin.[9]

Bestereşaneya hestî

Şaneya hestî bestereşaneya herî req e. Endamên laş ji ziyanên hawirdorê diparêze, destek dide laş, xaneyên xwînê çêdike û hin mîneralan embar dike.[4]

Matrîksa şaneya hestî req e û bi gelemperî rîşalên kolojenê lixwe digire. Rîşal di nav madeya bingehîn a mîneralbûyî de noqbûyî ne. Madeya bingehîn a hestiyeşaneyê bi ekserî ji kalsiyum fosfatê pêk tê. Xaneyên hestî (bi înglîzî: osteocytes) jî wekî mîna xaneyên kirkirkê, di nav lakun de cih digirin. Şaneya hestî do cor in, hestiyeşaneya pitew (bi înglîzî: compact bone tissue) û hestiyeşaneya isfencî (bi înglîzî: spongy bone tissue). Di besterşaneya hestî de lûleyên xwînê û demar hene.[18] Loma di rewşa bîrîndarbûn an jî şikestina hestiyan de, bi gelemperî di demek kurt de hestî baş dibin.[4]Hestiyên mirov bi kiryara hestîbûnê ji kirkirkê çêdibin.

Bestereşaneya xwîn

Şaneya xwîn û şaneya lîmf cora bestereşaneya herikbar (bi înglîzî: fluid connective tissue) a bestereşaneya taybet in. Plazmaya xwînê, matrîksa şaneya xwînê ye. Di matrîksê de li dewsa rîşalan, proteînên rîşalê cih digirin, madeya bingehîn jî şileya xwînê ye. Xaneyên xwînê di nav plazmayê de cih digirin. Xurek, xwê, gaz, hormon û madeyên paşmayî di nav plazmayê de tên guhaztin. Xaneyên şaneya xwînê, xirokên sor û xirokên spî ne. Herwisa perikên xwînê jî di nav plazmayê de cih digirin.[6]Xaneyên xwînê ji aliyê moxê hestî ve tên çêkirin. Xirokên sor oksîjenê ji pişikan diguhazîne tevahiya laş. Xirokên spî ji bo dabînkirina bergiriya laş kar dikin. Perikên xwînê jî di dema birîndarbûnê de di karlêkên xwînmeyînê de cih digirin.[4]

Bestereşaneya lîmf

Lîmf matrîsek şile û xirokên spî lixwe digire. Lîmfeşane hin molekul û şileyê ji valahiya navbera xaneyan werdigire û bi navbeynkariya lûleyên lîmfê heta dil diguhazîne û tevlî xwînê dike. Şaneya lîmfê bo avakirina bergiriya laş kar dike. Herwisa çewriyên di rûviyan de hatine mijîn. bi şaneya lîmfê tê guhaztin bo xwînê.

Girêdanên derve

Çavkanî

  1. ^ Ireland, K. A. (2010). Visualizing Human Biology (3rd ed.). Hoboken, NJ: John Wiley & Sons.
  2. ^ Starr, C. (2007). Biology:concepts and applications (7th ed.). Boston, MA: Cengage Learning.
  3. ^ Jump up to:a b Starr, C., & McMillan, B. (2010). Human Biology (8th ed.). Pacific Grove, CA: Brooks/Cole Publishing Company.
  4. ^ Jump up to:a b c d e Betts, J., Desaix, P., Johnson, E., Johnson, J., Korol, O., & Kruse, D. et al. (2017). Anatomy & physiology. Houston, Texas: OpenStax College, Rice University,
  5. ^ Jump up to:a b c Rye, C., Wise, R., Jurukovski, V., Desaix, J., Choi, J., & Avissar, Y. (2017).Biology. Houston, Texas : OpenStax College, Rice University,
  6. ^ Jump up to:a b c McKinley, M., & O'Loughlin, V. (2011). Human Anatomy (3rd ed.). New York, NY: McGraw-Hill
  7. ^ Jump up to:a b c Losos, J., Mason, K., Johnson,G., Raven, P., & Singer, S. (2016). Biology (11th ed.). New York, NY: McGraw-Hill Education.
  8. ^ Cullen, K. E. (2009).Encyclopedia of Life Science. Newyork: Facts On File, Inc
  9. ^ Jump up to:a b c d Solomon, E., Martin, C., Martin, D., & Berg, L. (2015).Biology. Stamford: Cengage Learning.
  10. ^ Jump up to:a b Mader, S., & Windelspecht, M. (2017). Human Biology (15th ed.). New York, NY: McGraw-Hill Education.
  11. ^ "Blue Histology – Connective Tissues". https://www.lab.anhb.uwa.edu.au/mb140/CorePages/Connective/Connect.htm]School of Anatomy and Human Biology - The University of Western Australia
  12. ^ Jump up to:a b Reece, Jane B. Campbell Biology : Jane B. Reece ... [et Al.]. 9th ed., Boston, Ma, Benjamin Cummings, 2011.
  13. ^ Fox, Stuart Ira.Human Physiology. McGraw-Hill Education, 2016.
  14. ^ Brooker, R., Widmaier, E., Graham, L., & Stiling, P. (2017). Biology (4th ed.).
  15. ^ Jump up to:a b Waugh, A., Grant, A., Chambers, G., Ross, J., & Wilson, K. (2014).Ross and Wilson anatomy and physiology in health and illness (12th ed.). Edinburg: Elsevier.
  16. ^ Johnson, L. G. (1987). Biology. Dubuque, Iowa: Wm. C. Brown.
  17. ^ Kamrani P, Marston G, Arbor TC, et al. Anatomy, Connective Tissue. [Updated 2023 Mar 5]. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2025 Jan-. Available from: [1]
  18. ^ SEER Training Modules, Module Name. U. S. National Institutes of Health, National Cancer Institute. 25.04.2025 [2].
at No comments:
Labels: , , , , , ,

2025/04/10

Rûkeşeşane

 

Rûkeşeşane an jî şaneya rûkeş (bi înglîzî: yekjimar,”epithelium” pirjimar “epithelia”) yek ji çar şaneyên laşê ajalan e ko ji bergê rûkeşexaneyan pêk tê û beşa derve ya laş, rûyê kelênên laş, cogên laş û endamên laş dapoş dike.[1]

Mirov jî tê de, di laşê ajalan de çar cor şane hene; rûkeşeşane, masûlkeşane, demareşane û bestereşane.

Erkên rûkeşeşaneyê

Rûkeşeşane li gor şiklê rûkeşexaneyan an jî li gor hejmara çînên rûkeşexaneyan tê polenkirin.

Rûyê derve yê çerm, rûyê navî yê coga henaseyê, coga herisê, coga mîze, rûyê endaman û coga zaûzê bi rûkeşeşaneyê dapoşî ne. Ango her tiştê ko dikeve hundirê laş an jî ji laş derdikeve, ji rûkeşeşaneyê derbas dibe.[2]

Karên wekî parezvanî, mijîn, derdan û hestkirin jî tê de, rûkeşeşane di laş de gellek kar dikin. Rûkeşeşane ji bo bergiriya laş, berbesta yekem e. Çîna epîdermîs a çerm (pest) ji rûkeşeşaneyê pêk tê, rûkeşeşaneya çerm, laşê mirov ji madeyên zîyanbexş û hokarên nexweşiyê diparêze, rê li ber ziwabûna laş digire. Rûkeşeşaneya coga herîsê, xurek û ava nav rûvîyan dimijîne bo xaneyên laş. Hin wergir ji rûkeşexaneyan pêk tên, wekî mînak, kîmîkewergirên ser zimanê mirov ji bo çêbûna hestê çêjtinê kar dikin.[3] Hormon, enzîm, şîr, xwêdan, lîk û lîncemade ji aliyê xaneyên rûkeşeşaneyê ve tên berhemkirin û derdan.

Pêkhate

Xaneyên ko şaneya rûkeşê pêk tînin wekî rûkeşexane an jî xaneyên rûkeş (bi înglîzî: epithelial cells) tên navkirin. Rêzbendî û stûriya çîna rûkeşeşane di hemû beşên laş de ne yek e, li gor cor û rêza xaneyan corbicor e. Wekî mînak, mûlûleyên xwînê bi çînek rûkeşexaneyê navpoşkirî ne, lê çermê mirov çendan çînên rûkeşexaneyê lixwe digire.

Xaneyên rûkeşeşaneyê bi şidayî bi hev re girêdayî ne, loma li dij hokarên nexeşiyê û birîndarbûnê wekî berbesta yekem kar dikin û bergirî dabîn dikin.[4] Bi awayekî şidî bi hev re gîrêbûna rûkeşexaneyan, rê nade lûleyên xwînê ko di navbera xaneyan de dirêj bibin, xurek û oksîjenê bigihînin rukeşeşaneyê. Rûkeşeşane xurek, madeyên pêwist û oksîjenê ne ji mûlûleyên xwînê lê ji şaneyên binê xwe an jî ji hawirdora xwe, bi dîfuzyonê an jî bi mijînê werdigirin.

Du rûyên (alî) cuda yê rûkeşeşaneyê hene, rûyê serik (gupik) û rûyê rûyê binik. Rûyê serik serbest e û bi hawirdora laş ve an jî bi valahiya cogên endaman re rûbirû ye. Ango dibe ko rûyê serik ê rûkeşeşaneyê bi hewayê re an jî bi şileya laş ve di temasê de be.[5]Bi gelemperî di rûyê serik de pêkhateyên taybet hene. Wekî mînak, rûyê serik ê xaneyên rûkeşeşaneya rûviya zirav bi wirdememîleyan ve dewlemend e. Wirdememîle mijîna xurekan bo nav xaneyê hêsan dikin. Aliyê berevajîyê rûyê serik, rûyê binik e û bi çîna binyat (bi înglîzî: basal lamina) ve girêdayî ye. Çîna binyat, ji proteîn û polîsakadrîdan pêk tê.[6]Rûyê binik, rûkeşeşaneyê ji şaneyên binê wê cuda dike.[4]

Ekseriyên xaneyên rûkeşeşaneyê, ji xaneyên pehn (bi înglîzî: squamous (flattened)), xaneyên şeşepalû (bi înglîzî:cuboidal) an jî ji xaneyên bi şêweyê stûnî (bi înglîzî: columnar) pêk tên. Hinek ji xaneyên rûkeşeşaneyê kûlkdar in, hinekî jî xaneyên derdanî ne. Wekî mînak, di coga henaseya mirov de,di navpoşê borrîhewayê de, xaneyên kûlkdar ên lîncemade der didin hene. Di navpoşê (rûyê navî) rûvî û gurçikan de hin xaneyên rûkeşeşaneyê, erkê mijînê bi cih tînin. Di van xaneyan de parzûn ber bi derve mîna tiliyan dirêj dibe. Ev pêkhate wekî wirdememîle tên navkirin. Wirdememîle ji bo mijîna madeyan rûyê xaneyê fireh dike.[5]

Rûkeşexaneyên derdanî

Xaneyên goblet di coga herisê û coga henaseyê de di nav çîna rûkeşeşaneyê de cih digirin.

Rûkeşeşane xaneyên derdanî lixwe digire. Xaneyên derdanî yên rûkeşeşaneyê madeyên wekî hormon, enzîm, lîk, lîncemade, şîr, xwêdan, çewrî û hwd berhem dikin û der didin. Dibe ko xaneya derdanî bi tena serê xwe kar bike an jî bi komek xaneyên derdanî ve, pêkhateya rijên pêk bînin.[5]Ango rijên ji yek an jî zêdetir rûkeşexaneyan pêk tê. Rûkeşexaneyên rijenê hin madeyan berhem dikin û derdidin. Hormon, ji aliyê rijênan va tên derdan, rijên ji rûkeşeşaneyê pêk tên.

Hin rûkeşexane ji bo derdana lîncemade (mûkûs) hatine guncandin, ji van rûkeşexaneyan re tê gotin xaneya goblet. Şiklê xaneya goblet dişibe kasê, loma vê navê lê kirine. Xaneyên goblet di coga herisê û coga henaseyê de di nav çîna rûkeşeşaneyê de cih digirin.

Peresîna rûkeşeşaşneyê

Xaneyên rûkeşeşaneyê ji sê çînên embriyoyê çê dibin. Rûkeşexaneyên epîdermîsa çerm, hinek beşên dev, difin û komê (anus) ji çîna derve (ektoderm) diperisin.

Rûkeşexaneyên coga herisê û coga henaseyê navpoş dikin, ji çîna navî (endoderm) peyda dibin.

Rûkeşexaneyên lûleyên xwînê, lûleyên lîmfê û dil navpoş dikin, ji çîna naverast çê dibin û wekî endotelyum tên navkirin. Rûkeşeşaneya dil wekî endokardiyum tê navkirin.[7]

Nûbûna rûkeşeşaneyê

Xaneyên rûkeşeşaneyê temenkurt in, lê dikarin bi nûbûnê (bi înglîzî: regeneration), li dewsa xaneyên ziyangirtî an jî mirî, xaneyên nû çêbikin.[7]Ji ber ko aliyê serik ê xaneyên rûkeşeşaneyê bi hawirdora re rûbirû dimînin, ziyan digihêje rûkeşexanyan û xane dimirin. Wekî mînak, ji ber germahî, sarî an jî hişkayî ya xurekan xaneyên rûkeşeşaneya coga herîsê zû hildiweşin û dimirin, loma, rûkeşexaneyên gedeyê dikarin di nav 2-3 rojan de bi tevahî nû dibin. Herwisa rûkeşeşaneya çerm jî di her du hefteyan de nû dibe.[2]

Polenkirina rûkeşeşaneyê

Rûkeşeşane li gor şiklê rûkeşexaneyan an jî li gor hejmara çînên rûkeşexaneyan tê polenkirin.[8]

Rûkeşeşaneya sade (bi înglîzî: simple epithelium) ji çînek xaneyên rûkeş pêk tên. Rûkeşeşaneya fireçînî (bi înglîzî: stratified epithelium) ji du an jî zêdetir çînên xaneyan pêk tê.

Dibe ko şiklê xaneyên rûkeşeşaneyê pehn (bi înglîzî: squamous), şeşpalû (bi înglîzî: cuboidal) an jî stûnî (bi înglîzî: columnar) bin. Herwisa dibe ko di şaneyê de hejmara çînên xaneyê yek an jî zêdetir bin. Li gor van esasan şeş corên rûkeşeşaneyê çêdibe. Bi rûkeşeşaneya zirfireçînî û rûkeşeşaneya guherbar hejmara corên rûkeşeşaneyê dibe heşt.[9]

Rûkeşeşaneya sade

Rûkeşeşaneya sade ji qorek (çînek) rûkeşexaneyê pêk tê. Rûyê binik ê her xaneyê bi perdeya binyat ve girêdayî ye. Rûkeşeşaneya sade li gor şiklê rûkeşexaneyên şaneyê tê navkirin û polenkirin.

Rûkeşeşaneya pehn a sade

Cihên ko alûgorkirina gaz û madeyên kîmyayî bi awayekî lez rû dide, bi rûkeşaşaneya pehn a sade (bi înglîzî: simple squamous epithelium) dapoşrav in. Xaneyên pehn ên rûkeşeşaneya sade di navpoşê endamên dilelûleyî û lîmfê de cih digirin. Herwisa di pişikan de sikildanokên hewayê, di gurçikan de lûlekên nefronan û cogên berhevkirinê ji bi rûkeşeşaneya pehn a sade ve dapoşrav in.[7]

Corên rûkeşeşaneyê.

Rûkeşeşaneya şeşpalû ya sade

Xaneyên rûkeşeşaneya şeşpalû ya sade (bi înglîzî: simple cuboidal epithelium) kar dikin bo derdan û mijîna molekulan. Lulekên gurçikan û cogên rijênan bi rûkeşeşaneya şeşpalû ya sade dapoşrav in.

Rûkeşeşaneya stûnî ya sade

Hin beşên koendama herisê û coga zaûzê ya mêyan bi rûkeşeşaneya stûnî ya sade (bi înglîzî: simple columnar epithelium) dapoşrav in. Di hin corên xaneyên stûnî de di rûyê serik de kûlk (bi înglîzî: cilium) hene. Xaneyên rûkeşeşaneya coga hêkê kûlkdar in. Herwisa di coga henaseyê de jî rûkeşexaneyên kûlkdar ên stûnî hene. Bi livîna kûlkan, di coga hêkê de hêk ber bi malzarokê tê paldan. Xaneyên kûlkdar ên rûkeşeşaneya coga henaseyê jî rê li ber toz û pêkhateyên ziyanbexş digin û wan ber bi gewriyê pal didin. Di rûviya zirav de rûkeşexaneyên stûnî xwediyê wirdememîleyan in. Wirdememîle (bi înglîzî: microvullus) beşek ji parzûna rûkeşexaneyê ye, rûyê parzûnê fireh dike ko mijîna xurekan hêsantir bibe.[2]

Rûkeşexaneya stûnî ya zirfireçînî

Rûkeşeşaneya stûnî ya zirfireçînî (bi înglîzî: pseudostratified columnar epithelium) bi eslê xwe ji çînek xaneyan stûnî pêk tê, lê ji ber ko qebare û şiklê xaneyan neasayî ye û bêrêkûpêk e, rûkeşeşane wekî şaneyek fireçînî xuya dibe. Hinek ji xaneyên vê şaneyê kûlkdar in û di coga henaseyê de cih digirin.

Rûkeşeşanaya fireçînî

Rûkeşeşaneya fireçînî (bi înglîzî: stratified epithelium) ji çendan qorên rûkeşexaneyan pêk tê. Ev şane laşê mirov li dij ziyanên fîzîkî û kîmyayî yên hawirdorê diparêzê, nahêlê şane an jî endamên wê dewerê bimaşin. Rûkeşeşaneya fireçînî li gor şikla rûkeşexaneyên aliyê rûyê serbest (rûyê serik), wekî rûkeşeşaneya pehn a fireçînî , rûkeşeşaneya şeşpalû ya fireçînî û rûkeşeşaneya stûnî ya fireçînî tê polenkirin.

Di laşê mirov de herî zêde rûkeşeşaneya pehn a fireçînî heye. Di vê cora şaneyê de, xaneyên aliyê serik, rûkeşexaneyên pehn in, li aliyê binik, rûkeşexaneyên şeşpalû an jî rûkeşexaneyên stûnî cih digirin. Hin caran rûyê serbest ê rûkeşeşaneya fireçînî bi xaneyên keretînî yên mirî ve pêçandî ye. Wekî mînak, çermê mirov.[10]

Di navpoşê devê mirov de rûkeşeşaneya şeşpalû ya fireçînî cih digire. Herwisa rûkeşeşaneya stûnî ya fireçînî jî di pêkhateya rijenên lîkê de cih digire.

Rûkeşeşaneya guherbar

Corek din a rûkeşeşaneya fireçînî jî wekî rûkeşeşaneya guherbar (bi înglîzî: transitional epithelium) tê navkirin. Ji ber ko şiklê rûkeşexaneyên aliyê serik hêdî hêdî diguherin, vê navê lê kirine. Wekî mînak, navpoşê borrîmîz û mîzdanka mirov, rûkeşeşaneya guherbar lixwe digire. Dema mîzdank vala ye, qebareya mîzdankê piçûk e, û rûkeşexaneyên aliyê rûyê serik bi şiklê şeşpalû ne. Her ko mîzdank hedî hedî bi mîzê tijî dibe, qebareya wê jî zêde dibe, şiklê xaneyên serikê jî ji şeşpalû diguherin bo rûkeşexaneyên pehn.[7]

Çavkanî

  1. ^ Cullen, K. E. (2009).Encyclopedia of Life Science. Newyork: Facts On File, Inc
  2. ^ Jump up to:a b c Losos, J., Mason, K., Johnson,G., Raven, P., & Singer, S. (2016). Biology (11th ed.). New York, NY: McGraw-Hill Education.
  3. ^ Solomon, E., Martin, C., Martin, D., & Berg, L. (2015).Biology. Stamford: Cengage Learning.
  4. ^ Jump up to:a b Reece, Jane B. Campbell Biology : Jane B. Reece ... [et Al.]. 9th ed., Boston, Ma, Benjamin Cummings, 2011.
  5. ^ Jump up to:a b c Starr, C. (2007). Biology:concepts and applications (7th ed.). Boston, MA: Cengage Learning.
  6. ^ Fox, Stuart Ira.Human Physiology. McGraw-Hill Education, 2016.
  7. ^ Jump up to:a b c d Betts, J., Desaix, P., Johnson, E., Johnson, J., Korol, O., & Kruse, D. et al. (2017). Anatomy & physiology. Houston, Texas: OpenStax College, Rice University,
  8. ^ Rye, C., Wise, R., Jurukovski, V., Desaix, J., Choi, J., & Avissar, Y. (2017).Biology. Houston, Texas : OpenStax College, Rice University,
  9. ^ Ireland, K. A. (2010). Visualizing Human Biology (3rd ed.). Hoboken, NJ: John Wiley & Sons.
  10. ^ McKinley, M., & O'Loughlin, V. (2011). Human Anatomy (3rd ed.). New York, NY: McGraw-Hill

Girêdanên derve

at No comments:
Labels: , , ,
Subscribe to: Posts (Atom)