Me zanî ko xweseriya me, di zimanê me de ye û em bi tenê bi hînbûna xwendin û nivîsandina zimanê xwe û parastina wî, di civata miletan de, wek miletekî xweser dikarin bijîn û payedar bin.
Sporên hezazê di bin mîkroskobê de 400 car hatine mezinkirin.
Spor (bi înglîzî: spore) xaneyek haploîdî ya pirbûnê ye, beyî ko bi xaneyek din a pirbûnê ve yek bibe, dikare bi tena serê xwe di jîngeha guncav de geşe bibe û biperise bo zîndewerek nû ya haploîdî.[1]
Peyva spor ji peyva “sporā” ya grekî hatiye girtin. Di grekî de “sporā” bi wateya tov û çandina tov tê bikaranîn.[2]
Karok (bi înglîzî: fungi), kevzên avê (bi înglîzî: algae) û hin riwekên wekî hezaz (kevzên bejayî) (bi înglîzî:moss) û serxes (bi înglîzî: fern) bi spordanê spor berhem dikin. Herwisa hin corên bakteriyan jî spor çêdikin lê ev spor ne ji bo pirbûnê ye, bakteriyê di jîngeha neguncav de ji mirinê diparêze. Spora bakteriyan wekî endospor tê navkirin.
Pêkhate
Spor pir hûrik in, loma dikare ji bo demek dirêj di atmosferê de deliqandî bimîne. Bi gelemperî spor bi bayê an jî bi herika avê belavê hawirdorê dibin. Gava spor ji bo cihek guncav tên guhaztin, zîl didin û zîndewerek nû peyda dibe.
Sporên ji pêkhateya haploîdî, bi dabeşbûna mîtozî hatine çêkirin wekî sporên nezayendî tên navkirin. Sporên ji zîgota dîploîdî, bi dabeşbûna miyozî hatine çêkirin jî wekî sporên zayendî tên navkirin. Di karokan de çêbûna sporên zayendî ji sê gavên li dû hev pêk tê: plazmogamy, karyogamy, û miyoz.[3]
Cudahiya sporan ji gamet, polen û tovan
Di çerxa jiyana hin zîndeweran de pirbûna zayendî û ya nezayendî li dû hev rû didin Ev çerxa pirbûnê wekî dordariya nifşan tê navkirin
Spor xaneyên haploîdî ne, bi dabeşbûna mîtozî zindewerek firexaneyî ya haploîdî çêdikin. Ji ber ko spor xaneya pirbûnê ye û haploîdî ye, dişibe xaneya hêk û spermê. Lê spor ji hêk, sperm an jî polenê cuda ye. Spor yekeya pirbûna nezayendî ye, lê gamet yekeyên pirbûna zayendî ne. Hêk û sperm jî xaneyên haploîdî yên pirbûnê ne û wekî gamet tên navkirin. Bi yekbûna gametan (sperm û hêk) zîgota dîplodî çêdibe. Bi geşebûn û peresîna zîgotê jî zîndewerek dîploîdî peyda dibe. Polen jî mîna sporan belavê hawirdorê dibin, lê polen nikarin bi tena serê xwe riwekek nû çêbikin. Di nav polenê de xaneya sperm heye. Heke sperma nav polenê xwe bigihîne hêkokeya riwekê û hêk were pîtandin, vê gavê zîgota dîploîdî peyda dibe, geşe dibe û diperise bo tovê riwekek nû.
Hewisa spor û tov jî ji hev cuda ne. Herçiqas herdu jî di jîngeha guncav de dikarin zîl bidin û biperisin bo zîndewerek nû, bi eslê xwe tov pêkhateyek firexaneyî ye û embriyoya dîploîdî lixwe digire. Bi zîldana sporê, gametofîta haploîdî çêdibe, lê bi zîldana tovê sporofîta dîploîdî peyda dibe. Tov ji bo zîldanê embara xurekê ya bi navê endosperm lixwe digirin, lê di sporan de endosperm tune.[4]
Sporên riwekên spordar
Di riweka serxesê de kîsikên sporê li aliyê rûyê binî yên pelên serxesê de cih digirin
Di riwekên bêtow (bi înglîzî: seedless plants) de ango di riwekên spordar de, sporên haploîdî bi dabeşbûna miyozî, di kîsikên sporê yên bi navê spordanê (sporangiyum) de tên berhemkirin. Beşa riwekê ya spor dide çêkirin diploîdî ye û wekî sporofît tê navkirin.[1]
Rîwekên wekî serxes û hezaz riwekên bêtov in. Di riweka serxes de spor di di beşa riweka sporafîtê (bi înglîzî: sporophyte) de, di kîsikên sporê yên bi navê sporangiyumê (bi latînî; yekjimar: sporangium, pirjimar: sporangia) de tên berhemkirin. Di riweka serxesê de kîsikên sporê li aliyê rûyê binî yên pelên serxesê de cih digirin.[5]
Gava ji riweka serxesê sporên haploîdî belavê hawirdorê dibin, di jîngeha guncav de spor zîl didin û bi dabeşbûna mîtozî, riwekek (nifşek) firexaneyî ya haploîdî peyda dibe. Ji vê riweka nû re tê gotin gametofît (bi înglîzî: gametophyte). Gametofît geşe dibe û diperise, bi dabeşbûna mîtozî gametan çêdike. Bi yekbûna herdu gametan (hêk û sperm), li ser riweka gametofîtê, zîgota dîploîdî peyda dibe. Zîgot jî geşe dibe û diperise bo sporofîtek nû. Sporofît bi dabeşbûna miyozî sporên haploîdî çêdike.
Di çerxa jiyana riwekên bêtov de pirbûna nezayendî û pirbûna zayendî di heman zîndewerê de bi dorê rû didin. Ango bi pirbûna nezayendî, ji sporê nifşa haploîdî peyda dibe, ji geşebûn û peresîna nifşa haploîdî jî bi pirbûna zayendî nifşa dîploîdî çêdibe ji vê rewşê re tê gotin dordariya nifşan (bi înglîzî: alternation of generations). Karok, riwekên bêtov, û kevzên avê hin mînak in bo zîndewerên ko di çerxa jiyana wan de dordariya nifşan tê dîtin.[6]
Sporên karokan
Duration: 12 seconds.0:12Di kuvarka fîsegur de spor belavê hawirdorê dibin.
Gelemperiya karokan bi sporan pir dibin. Sporên karokan mîna tovên riwekan kar dikin. Spor di beşên taybet ên karokan de tên berhemkirin. Wekî mînak, di kuvarkan de spor di beşa tenêber (bi înglîzî: fruiting body) de tên berhemkirin. Sporên karokan jî wekî tovên riwekan, di jîngeha guncav de zîl didin, geşe dibin û diperisin bo karokek nû. Ji bo zîldana sporan, jîngeha bi têra xwe bi şêdar, germ û xwediyê xurek, jîngeha guncav e. Herçiqas çêkirina sporan ji bo pirbûna nezayendî be jî, gellek karokên ko bi spor pir dibin, dikarin bi pirbûna zayendî jî zêde bibin.
Sporên kevzê avê
Qebareya sporan di hemû kevzan de ne yek e. Di kevzên kehweyî û kesk de bi gelemperî tîreya sporan ji 10µm yê kêmtir e. Lê di hin kevzên sor de dibe ko tîreya sporan ji 100µm yê zêdetir be.[7]
Kevzên avê yên cora sor, sporek bi navê monospor berhem dikin.[8] Monospor xaneyêk glover a haploîdî ye, bi dîwarê xaneyê dorpêçî ye û bêkilik e. Monospor bi pêl û herika avê tên guhaztin û zîl didin bo zîndewerk nû.
Hinek ji kevzên avê yên kesk sporên neliv (bi înglîzî: nonmotile) ên bi navê aplanospor berhem dikin. Hinek kevzên avê yên kesk jî sporên livdar ên bi navê zoospor berhem dikin. Zoospor dîwarê xaneyê lixwe nagirin lê yek an jî du qamçî lixwe digirin. Monospor û aplanospor tenê bi guhaztina neçalak bi pêlên avê cih diguherin. Lê qamçî alîkariya zoosporan dike ko ber bi jîngeha guncav ve cih biguherin.
Navkirina sporan, li gor spordana (çêkerê ) sporan
Sporangiyospor (sporangiospore): Sporên di kîsikê sporan de tên berhemkirin.
Zîgospor (zygospore): Sporên zayendî yên karokên zîgomîkotayan nin.Bi dîwarê stûr pêçayî ye û zîgot lixwe digire.Zgospori beşa zîgosporangiyumê de tên çêkirin.[9]
Askospor (ascospore): sporên zayendî yên karokên liqê askomîkotayan nin, di pêkhateya tûrikî ya bi navê askus de tên berhemkirin.
Bazîdiyospor (basidiospore): Sporên zayendî yên karokên bazîdiyomîkotayan e, di pêkhateya bi navê bazîdiyumê de tên behemkirin.
Asîospor (aeciospore): sporên cotnavikî yên karokên kufikê, di beşa asiyumê (bi înglîzî:aecium) ya karoka kufikê de tên berhemkirin.
Uredîospor (urediospore): sporên karokên jengê. Di çerxa jiyana karokên jengê de di qonaxa urediyumê (bi înglîzî: uredium) de tên berhemkirin.
Telîospor (teliospore) Di liqê bazîdiyomîkotayan de sporên karokên jengê. Sopor bi dîwarê stûr pêçayî ne û di qonaxa mitbûnê de ne,di beşa teliyum (bi înglîzî: telium) a karokê de tên berhemkirin.[10]
Oospor (oospore): sporên bi dîwarê stûr in. Di oosifera (bi înglîzî: oosphere) pîtandî ya hin kevzên avê, karok û karokên avê de tên berhemkirin.
Karpospor (carpospore): Sporên dîploîdî yên kevzê avê yên cora sor in. Piştî pîtandinê di beşa karpogoniyuma (bi înglîzî: carpogonium) kevzê de tên berhemkirin.
Tetraspor (tetraspore):Di kevzên avê yên sor de di carek de çebûna koma sporan a ji çar sporan ko, du spor diperisin bo kevzên mê û du spor jî diperisin bo kevzên nêr.[11]
Endospor-Spora navekî (endospore): Xaneyek bi bergê stûr, bi bergiriya qayim û di qonaxa mîtbûnê de ko di jingeha neguncav de di nav xaneya hin bakteriyan de tê çêkirin. Endospor bakteriyê ji bandora neyînî ya hawirdorê diparêze, gava şert û mercên jîngehê guncav bû, spor ji qonaxa mitbûnê derdikeve û diperise bo bakteriyê.
Navkirina sporan li gor çavkaniya wan
Miyospor (meiospore): spora bi dabeşbûna miyozê hatiye çêkirin
Mîtospor an jî konîdiyum (mitospore or conidium): spora bi dabeşbûna mîtozê hatiye çêkirin.
Mîkrospor (microspore): spora haploîdî ya riweka kûlîlkdar, diperise bo polenê.
Megaspor an jî makrospor (megaspore or macrospore): spora haploîdî ya di hêkdanka riwaka kulîlkdar de çêdibe û diperise bo gametofîta mê ya bi hêkoke yê.[12]
Navkirina sporan li gor şiyana livînê
Zoospor (zoospore): Di hin bakterî, karok û kevzên avê de tê berhemkirin. Spora nezayendî ye, dîwarê xaneyê lixwe nagire, xwediyê du qamçiyan e û bi alikariya qamçiyê cih diguherîne.
Aplanospor (aplanospore): Spora bêqamçî û neliv a nezayendî ya ji aliyê hin karok û kevzan ve tê berhemkirin.[13].
Otospor (autospore): spora neliv a kevzên avê ye, he ko ji xaneya mak nehatiye berdan, geşe û peresîna xwe temam dike.[14]
Balîstospor( ballistospore): Spora ji spordana karokê ber bi hewayê bi zorê tê paldan.[15]
Statîsmospor (statismospore): Spora ko beyî xerckirina enerjiyê, ji spordana karokê tê berdan.[16]
Karok an jî kerû (bi înglîzî: yekjimar; fungus, pirjimar; fungi) yek ji cîhana zîndewerên tekxaneyî an jî firexaneyî yên endamên koma zîndewerên navikrasteqîn (êkaryot) in.
Ji bo karokên xwarinê bi gelemperî peyava kuvark tê bikaranîn, lê karok û kuvark ne haman tişt in, kuvark beşek ji cîhana karokan e.
Beşa zaniste ya li ser karokan xebat dike, wekî karokzanî (bi înglîzî: mycology) tê navkirin. Karokzanî liqek biyolojiyê ye. Di warê karokzaniyê de, karokzan li ser pêkhateya biyokîmyayî ya karokan, polenkirina karokan, diyarkirina bomaweya karokan, û ji aliyê mirov ve bikaranîna karokan de xebat dikin.
Kuvark, karokên havênê, kufik û Penicillium notatum a ko jê dijezîndeyî ya penîsîlîn tê çêkirin, hemû endamên cîhana karokan in. Karok di jorecîhana Êkarya (bi înglîzî: Eukarya) da cih digirin.[1]
Taybetmendî
Li gor polenzaniya nûjen, cîhana karokan di 7 liq, 10 jêreliq, 35 pol. 12 jêrepol, û 129 koman de tê polenkirnin.
Karok jî wekî mîna ajalan, xwenejîn (heterotrof) in. Nikarin mîna riwek, kevz û hin bakteriyan xurekên xwe bi fotosentez an jî kîmosentezê berhem bikin. Ajal xurekan dixwin û di coga herisê de bi alîkariya enzîman, xurekan hildiweşînin bo molekulên sakar. Molekulên sakar ên wekî glukoz, asîdên amînî û asîdên çewrî ji coga herisê tevlê xwînê dibin û tên guhaztin bo xaneyan. Berevajiyê ajalan, hemû karok xurekan li derveyê laşê xwe diherisînin û dimijînin nav xaneyên xwe. Ji bo vê karê, karok enzîmên xwe derdidin ser xurekên hawirdora xwe. Enzîm xurekên endamî yên aloz hildiweşîne bo xurekên endamî yên sakar. Xurekên sakar jî ji aliyê karok ve tê mijandin û di xaneyan de tên bikaranîn.[2]
Karok xurekên xwe ji madeyên endamî yên laşê organîzmayên mirî an jî zindî bi dest dixin. Madeyên endamî yên wekî dar û riwekên rizî, laşê ajalên mirî û paşmayîyên organaîzmayên zindî ji bo dabînkirina xurek çavkaniyên sereke ne.[3]
Hemû karok navikrasteqîn in (êkaryot).
Hemû karok xwenejîn in (heteretof).
Piraniya karokan firexaneyî ne, lê hindek corên tekxaneyî jî hene. Mînak, karoka havên tekxaneyî ye, lê karokên havênê bi şeweyî molge (kolonî) bi hevre dijîn.
Hin karok firenavikî ne, ango di xaneya wan de ne yek, lê zêdetir navik cih digirin.
Dîwarê xaneyên karokan kîtîn lixwe digire.
Piraniya endamên cîhana karokan neliv in. Tenê di liqê Çîtrîdîomîkota (Chytridiomycota) de gamet, qamçî lixwe digirin û dilivin.[1]
Ji ber ko karok cih naguherin, xwediyê pêkhateyên mîna reg in û xaneyên wan bi dîwarê xaneyê pêçayî ne, di salên berê de karok wekî riwek dihatin hesîbandin. Zanyar bi xebatên li ser ARN-rîbozomî ya biçûk, ARN-rîbozomî ya karokan û ya zîndewerên ji cihanên êkarya dan ber hev û diyar kirin ko karok ji riwekan pirtir, dişibin ajalan.[4]
Li cem karokan kiryara mîtozê ji xaneyên zîndewerên din cudatir rû dide. Ji ber ko di hin karokan de xane bi berbestan ji hev nahitine cihêkirin, yekeya pirbûnê ya karokan, ne xane lê navik e. Dema mîtozê de parzûna navikê hilnaweşe, rîsên teşiyê ji parzûna navikê derbas dibin û xwe bi kromozoman ve girê didin. Ji bilî karokên liqê Çîtrîdiyomîkota, xaneyên karokan sentriyol lixwe nagirin.[5]
Pêkhate
Laşê karokên firexaneyî ji tora dezîyên piçûk pêk tê. Tora deziyên karokê wekî hîf ( bi latînî: yekjimar; hypha, pirjimar; hyphae) tê navkirin. Hîf (dezîyekarok) bi şeweyê deziyê lûlelyî ne.[6] Ango hîf bi eslê xwe xaneyek lûlelyî ya liqdar e û bi sîtoplazmayê tijî ye. Dibe ko hîf bêberbest be (bi înglîzî: aseptate hypha) û firenavik be an jî bi berdestan hatibe dabeşkirin (bi înglîzî: septate hypha).[7] Bi gelemperî karokên seretayî (pîrîmîtîv) hifên biberbest an jî hîfên berbestên netemamî lixwe digirin. Di berbestên netemamî de berbest kunkirî ne, sîtoplazma ji xaneyek dikare biherike xaneya din. Herwisa ne endamok lê, hin molekul jî di nav sîtoplazmayê de ji xaneyek ber bi xaneya din ve cih diguherin. Hîfên piraniya corên karokan, hîfên biberbest in. Di hîfên bi berdestan hatine cihêkirin de, li gor cora karokê an jî li gor qonaxa geşebûn û peresîna karokê dibe ko her xane yek an jî pirtir navik lixwe bigire.[8]
Hîfên karoka kufika nanê bi berbestan nehatinê cihêkirin, loma hîfên kufika nanê ji xaneyên firenavikî pêk tên.[1]Girseya hîfên bi hev re girêdayî wekî rîsê karokê an jî mîselyum (bi înglîzî: mycelium) tê navkirin. Dibe ko mîselyuma karokek di nav axê de, ji torek çendan mêtreyan pêk were. Mîselyum ne tenê di nav axê de, lê li ser an jî di nav riwekan de, li ser madeyên endamî yên wekî nan, penêr û hwd jî geşe dibe.[5]
Hin karok, wekî mînak, karoka havênê, tekxaneyî ye û mîselyum pêk naîne.Gava di hawirdorê de bi têra xwe xurekên endamî hebin, hîfên nû tê çêkirin û mîselyuma karokê bi lez geşe dibe. Serê hîfên karokê ber bi xurekê ve dirêj dibin. Ji ber ko hîf gelek zirav û liqdar in, ji bo mijîna xurekan, rûyek fireh dabîn dikin.[7]Ango di karokên firexaneyî de, her deziyek mîselyumê, hîfek e. Hîf zincîreke xaneyan e ko ji serî heta dawî bi hev ve girêdayî ne. Di hin karokên firexaneyî de gelek hîf bi hev re tên girêdan û pêkhateyên çêkerê sporan peyda dibe.[9]
Di pêkhateya dîwarê xaneyê karokan de kîtîn heye. Kîtîn pêkhateyak qayişokî û qayim e û ji polîsakkarîdên nîtrojenî ava bûye.[2]Karok ji xaneyên êkaryotî (navikrasteqîn) pêk tên lê berevajiyê zîndewerên din ên êkaryotî, xaneyên karok haploîdî ne. Tenê di qonaxa pirbûna zayendî de ji bo demek kurt, dîploîdî ne.[4]
Karok mijer in. Xurekê xwe bi rêya mijînî werdigirin.Enzîmên herisê berhem dikin û der didin ser xurekê, xurekê li derveyê xaneyê diherisînin, paşê dimijînin nav xaneyê.
Hin corên karokan bi genîxweriyê, xwarinên xwe ji organîzmayên mirî bi dest dixin. Karok bi nîvçeregan (rhizoids) xwe bi hawirdora xwe ve girê didin.
Karok ji bo hilweşandina xurekên endamî yên li hawirdora xwe, enzîm bi kar tînin. Selulaz (cellulase), fîtaz (phytase), lîpaz (lipase), û zîlenaz (xylanase) mînakên serekî ne bo enzîmên karokan. Karok xurekên endamî yên aloz, bi alîkariya enzîman hildiweşîne bo xurekên endamî yên sakar. Deziyekarok (hîf), madeyan ji hawirdorê dimijînin. Deziyekarok di nav axê de an jî di nav qedê riwekên de dirêj dibin.
Çerxa jiyana karokan
Di çerxa jiyana karokên bi pirbûna zayendî zêde dibin de, qonaxa haploîdî û qonaxa dîploîdî li dû hev dubare dibin.Karokên firexaneyî bi zîldana sporê geşe dibin û hîf û mîselyum çêdikin. Qonaxa haploîdî bi yekbûna navikên haploîdî, ango bi karyogamiyê dawî dibe. Bi yekbûna navikên haploîdî, zîgota dîploîdî peyda dibe û qonaxa dîploîdî ya karokê dest pê dike. Dabeşbûna miyozî kromozomên zîgote dabeşê du paran dike û qonaxa haploîdî ji nû ve dest pê dike. Gamet bi mîtozê, ji pêkhateya haploîdî peyda dibin. Di piraniya corên karokan de ji bilî zîgote, hemû pêkhateyên karokê haploîdî ne.[8]
Spor
Pitiriya karokan bi navbeynkariya sporan, bi pirbûna nezayendî zêde dibin. Dibe ko spor bi kiryara zayendî bi dabeşbûna miyozê, an jî bi kiryara nezayendî, bi dabeşbûna mîtoze werin çêkirin.[9]
Sporên bi kiryara nezayendî tên çêkirin, di xaneyên tûrikî yên bi navê spordan (sporangiyum) de tên berhemkirin û wekî sporên spordanê an jî sporangiyaspor tên navkirin. Sporên bi kiryara zayendî tên çêkirin jî li gor cora liqê karokan, wekî askospor, bazîdiyospor û zîgospor tên navkirin. Herwisa sporên hin karok û kevzan jî wekî oospor tên navkirin.[10]
Spor xaneyên haploîdî ne bi dabeşbûna mîtozî karoka firexaneyî ya haploîdî çêdikin.[1]Bi gelemperî spor bi bayê belavê hawirdorê dibin. Gava spor ji bo cihek guncav tên guhaztin, zîl didin û mîselyuma karokê pêk tînin.[2] Spor pir hûrik in, loma dikare ji bo demek dirêj di atmosferê de deliqandî bimîne. Sporên karokên ko nexweşî tûşî mirov û zîndewerên din dikin, bi gelemperî bi rêka hewayê belav dibin. Sporên hin karokan jî ji aliye mêş û mûran ve tên guhaztin. Di hin karokan de spor kilik lixwe digin û bi alikariya wê cih diguharînin. Sporên bikilik wekî zoospor tên navkirin.[5]
Geşebûn
Karok bi gelemperî zîndewerên firexaneyî ne. Karokek firexaneyî di çerxa jiyana xwe de, bi du şêweyên cuda xuya dibin. Karok an di qonaxa pirbûnê de ye, an jî di qonaxa vejetayî de ye. Dema karok spor berhem dike, di qonaxa pirbûnê (bi înglîzî: reproductive stage) de tê hesîbandin. Heke karok ne di qonaxa pirbûnê de be, di qonaxa vejetayî (bi înglîzî: vegetative stage) de ye.
Di qonaxa vejetayî de karok ji hîfan pêk tê. Girseya hîfan wekî mîselyum tê navkirin. Mîselyum dikare di bin axê de, li ser axê de an jî li ser tiştên rizî de geşe bibe. Herwisa dibe ko mîselyum di nav şileyê de an jî di nav şaneyên zindî de jî geşe bibe.[5]
Hîf bi tena serê xwe pir hûrik e û bi çavên tazî nayê dîtin. Lê mîselyuma karokê dibe ko gelek mezin be.Geşe û peresîna karokan di jîngehên şil (hêmî) û piçek asîdî de hê baştir rû dide. Karok dikarin hem di hebûn hem jî di nebûna ronahiyê de geşe bibin. Li gor pêdiviya wan a bi oksîjenê, sê cor karok heye. Piraniya karokan, hewayî neçarî (bi înglîzî: obligateaerobe) ne, divê di hawirdora wan de hertim bi têra xwe oksîjen hebe.
Hinek corên karokan jî nehewayî neçarî (bi înglîzî: obligate anaerobe) ne, divê di hawirdora wan de oksîjen tune be. Wekî mînak, hinek karokên ji liqê Çîtrîdîomîkota di nav ûrê çêlekan de dijîn û tenê dikarin bi henaseya nehewayî enerjî bi dest bixin. Di hebûna oksîjenê de nikarin bijîn. Herwisa hin karok jî, bi taybetî karokên hawênê, nehewayî hilbijêrer (bi înglîzî: facultative anaerobe) in, di hebûn û tunebûna oksîjenê de dijîn, xurekên endamî bi rêçeya karlêkên bahenaseyî an jî nebahesaneyî hildiweşînin û enerjî bi dest dixin.[1]
Pirbûn
Gelek karok dikarin hem sporên bo pirbûna zayendî û hem jî sporên bo pirbûna nezayendî çêbikin. Gava karok bi pirbûna zayendî zêde dibin, du hîfên haploîdî yên guncavê hev tên ba hev û yek dibin.[5]
Pirbûna nezayendî
Pirbûna nezayendî kiryara klonkirinê ye, bi pirbûna nezayendî, zîndewerên kopiyên hev tên çêkirin.
Gelek karok dikarin hem bi pirbûna zayendî hem jî bi pirbûna nezayendî pir bibin. Bi qasî 20,000 corên karokan tenê bi pirbûna nezayendî pir dibin. Kiryara pirbûna nezayendî li cem hemû corên karokan ne yek e.[2]
Sporên nezayenî yên karokan hin caran wekî mîtospor (bi înglîzî: mitospores) jî tên navkirin. Bi çêkirina sporên bo pirbûna nezayendî, karokên ko ji bo hawirdorek taybet hatine guncandin, dikarin belavê hawirorên mîna hawirdora wan bibin.[7]
Karok bi çar rêyên sereke bi pirbûna nezayendî zêde didibin
1. Konîdiyum
2. Spordan
3. Gopikkirin (bi înglîzî: budding)
4. Parçebûn (parçebûnî) (bi înglîzî:fragmentation)
Gelek corên karokan di kotahiya hîfê de, di serê hîfên xwe de sporên bo pirbûna nezayendî berhem dikin, ji van sporan re tê gotin konîdiyum (bi latînî: yekjimar: conidium, pirjimar: conidia). Gava konîdiyum belavê hawirdorê dibin û rastê substrada (madeya endamî) guncav tên, zîl didin bo hîf û mîselyumê. Mîselyum jî hê pirtir konîdiyum çêdikin. Kufika kesk a li ser porteqalê çêdibe, mînak e bo karokên konîdiyayî.
Tek karokek dikare di dirêjiya du rojan de, di her saetek de 40 mîlyon konîdiyum berhem bike.[7] Ji ber ko pirbûn û belavbûna karokan gelekî bi lez rû dide, karok dikarin xurekan genî bikin, tûşê laşê riwek û ajalan bibin û wan nexweş bixin.
Di karokên havênê de, wekî mînak, havêna hevîrtirş de, pirbûna nezayendî bi gopikkirinê rû dide.
Hin karok di pêkhateya kîsikî ya bi navê spordan (bi înglîzî: sporangium) de sporên nezayendî berhem dikin ji van sporan re tê gotin sporên spordanê (sporangiyospor).Wekî mînak, kufika reş a nan a bi navê Rhizopus stolonifer sporên nezayendî di spordanên xwe de bi mîtozê berhem dike.
Pirbûna zayendî li cem karokan
Di pirbûna zayendî de du corên hîfên cotbûnê (deziyê bexşîner (+) û deziyê wergir(-) yek dibin û diperisin bo çêbûna zîndewerek nû. Zîndewra nû sporên zayendî berhem dike, spor ji herdu bavan jî zanyariyên bomaweyî werdigirin. Çêbûna sporên zayendî ji sê gavên li dû hev pêk tê: plazmogamy, karyogamy, û miyoz.[4]
Bi pirbûna zayendî, bomaweya karokên nû piçek diguhere. Di karokên nû de çêbûna çeşîddarî, rê dide ko karok di jîngehên cuda de cih bibin.[7]Bi gelemperî gava ji hîfên du mîselyumên cuda feremon (bi înglîzî: pheromone) tê derdan, kiryara pirbûna zayendî jî dest pê dike. Feremonên mîselyumê molekulên taybet in û ji bo pirbûna zayendî sînyal diguhazînin. Feremonên ji mîselyumê bi wergirên miselyuma din ve tên girêdan û hîf ber bi çavkaniya feremonê dirêj dibin. Gava hîfên herdu mîselyumê rastê hev tên, tevlê hev dibin û yek dibin, ji vê bûyerê re tê gotin plazmogamî.[2]
Di kiryara pirbûnê de di ajal, riwek û hin karokan de, bi yekbûna du xaneyên haploîdî (gamet) xaneyek dîploîdî (zîgot) peyda dibe. Lê di karokên bazîdiyomîkota û askomîkota de, berê ko navika bavanan yek bibin û navikek diploîdî çêbibe, qonaxa dîkaryonî (bi înglîzî: dikaryotic stage ) rû dide. Ango di xaneya dîkaryon de, du navikên haploîdî yên ji hev cuda cih digirin.[9]Qonaxa dîkaryonî beşek ji qonaxa heterokaryonî ye. Heke sîtoplazmayên xaneyan yek bibin û xaneyek bi du an jî zêdetir navikên ji hev cuda peyda bibe, ev rewş wekî heterokaryotî (bi înglîzî: heterokaryotic) tê navkirin. Dibe ko qonaxa dabeşbûnê ya navikên di xaneya heterokaryon de, ji hev cuda be, an jî dibe ko çavkaniyên navikan ji hev cuda bin.[2]
Piştî plazmogamî, qonaxa karyogamî dest pê dike. Bi karyogamî, ango yekbûna navikan, zîgota dîploîdî peyda dibe. Maweya navbera qonaxa plazmogamî û karyogamî di hemû karokan de ne yek e. Di karokên askomîkota de qonaxa dîkaryonî (1n + 1n) kurt e, tenê di çendan xaneyên pirbûna zayendî de rû dide. Di karokên bazîdiyomîkota de qonaxa dîkaryonî, piraniya jiyana karokê de didome. Hem di xaneyên pêkhateyên çêkerê sporan de, hem jî di xaneyên pêkhateyên din ên karokê de qonaxa dîkaryonî rû dide.
Ji zîgota dîploîdî bi dabeşbûna miyozî, sporên haploîdî tên çêkirin. Spor belavê jingehê dibin.Bi zîldana sporan hîf û mîselyumên nû çêdibin. Di pirbûna zayendî de bi karyogamî û miyozê çeşîddariya bomaweyî rû dide.
Polenkirin
Cîhana karokan gelek coran lixwe digire. Heta niha bi qasî 100 000 karok ji aliyê zanyaran ve hatine nasandin, lê li ser rûyê erdê hejmara corên karokan dibe ko ji 1.5 mîlyonê zêdetir bin.[1]
Li gor polenzaniya nûjen, cîhana karokan di 7 liq, 10 jêreliq, 35 pol, 12 jêrepol, û 129 koman de tê polenkirnin.[8]
Lê xebatên ser polenkirina karokan hê jî neqediyaye. Her ko di warê pêkhateya molekulên karokan de zanyariyên nû tên bi destxistin, pêdivî bi polenkirina nû dibe. Wekî minak, heta salên 1990an jî zîgomîkota di nav cîhana karokan de wekî liqek serbixwe dihat destnîşankirin. Lê zîgomîkota êdî wekî liqek (bi înglîzî: phylum) karokan nayê hesîbandin. Niha endamên zîgomîkoteyan di nav liqên mukoromîkota (mucoromycota) û zupagomîkota (zoopagomycota) de tên polenkirin.
Ji bilî polenkirina zanistî, karok li gor şêweyê çêkirina sporan jî tên polenkirin. Li gor cihê çêkirina sporan, cîhana karokan di çar beşan de tê dabeşkirin.
Zîgomîkota (zygomycota)
Wekî karokên konjugasyonê (bi înglîzî: conjugated fungi) jî tên navkirin. Karokên endama liqê zîgomîkotayê, wekî zîgomîset tên navkirin. Wekî mînak, kufika nan a bi navê Rhizopus stolonifer di vê liqê de cih digire. Kufika nan, li gel nan, li ser mêwe û sebzeyan de jî geşe dibe. Piraniya endamên zîgomîkota genîxwer in, li ser madeyên endamî yên rizî an jî genîbûyî de dijîn. Hinek corên zîgomîkotayan mişexwer in, bi taybetî mişexwerên kêzan in.[1] Hîfên zîgomîsetan bi gelemperî dîwarê xaneyê lixwe nagirin.[4]
Zîgomîkota bi gelemperî bi pirbûna nezayendî zêde dibin. Sporên nezayendî di spordanê (sporangiyum) de tên çêkirin û wekî sporên spordanê (sporangiyospor) tên navkirin. Lê gava deziyên cotbûnê yek dibin, bi pirbûna zayendî sporên zayendî yên bi navê zîgospor çêdibin. Zîgospor sporên gir û bi dîwarê stûr in. Zîgospor di jingeha guncav de bi dabeşbûna miyozî sporên haploîdî çêdikin. Bi zîldana sporan mîselyum peyda dibe.
Askomîkota (ascomycota)
Wekî karokên tûrekî (bi înglîzî: sac fungi) jî tên zanîn. Di cîhana karokan de hinek corên askomîkotayan bi xaneyek fotesentezî (kevz an jî bakterî) ve têkiliya sûdgorke (mutualîzîm) ava dikin, bi vî awayî lîken peyda dibin. Hin corên askomîkoteyan jî mişexwer an jî genîxwerên riwek û ajalan in. Hinek tekxaneyî ne lê hinek karokên liqê askomîkota jî firexaneyî ne. Karoka havênê, kuvarka goştberxik, dobelan û penîsîlyum (penicillium) hin mînakên serekî ne bo karokên liqê askomîkota.
Di askomîkotayan de pirbûna nezayendî, bi gopikkirinê, bi dabeşbûna nîvekî (bi înglîzî: fission), parçebûnê (bi înglîzî: fragmentation) an jî bi konîdiyumê rû dide. Wekî mînak, pirbûna nezayendî di karoka havênê de bi gopikkirinê, di karoka penîsîlyumê de bi konîdyumê rû dide.
Ji bo pirbûna zayendî, askomîkota di pêkhateyên tûrekî yên bi navê askus de bi dabeşbûna miyozî, sporên bi navê askospor berhem dikin. Di askusek de 4 heta 8 spor tên berhemkirin.[11]
Du cor mîselyum, mîselyuma cotbûnê ya nêr û ya mê di pirbûna zayendî de kar dikin. Di mîselyuma nêr de di beşa anterîdiyum de sperm tên çêkirin. Di mîselyuma mê de hêk di beşa askogoniyumê de tên çêkirin. Bi yekbûna anterîdiyum û askogoniyumê plazmogamî rû dide. Ji yekbûna sîtoplazmayên van pêkhateyan, askokarp (tenê ber) peyda dibe. Di nav askokarpê de xaneyên tûrîkî yên bi navê askus geşe dibin. Di askusan de bi kiryara karyogamî, zanyariyên bomaweyî yên mîselyumên nêr û mê tevlê hev dibin û zîgota dîploîdî çêdibe. Zîgota dîploîdî dest bi dabeşbûna miyozê dike, bi vî awayî di askusê de çar navikên haploîdî yên ne wekhev peyda dibin. Xaneyên navikên haploîdî bi dabeşbûna mîtozî dibin 8, parzûna xaneyê û dîwarên xaneyê li dora her navikek de çêdibe, êdî ev pêkhateyan wekî askospor tên navkirin.[2]Askospor (sporên tûrekî) belavê hawirdorê dibin, di jîngehek guncav de zîl didin bo çêkirina hîfên nû. Ji ber ko askospor bi miyozê hatibûn çêkirin, dibe ko hîfên nû, ji aliyê bomaweyê ve ji hev cuda bin.
Bazîdiyomîkota (basidiomycota)
Wekî liqek ji cîhana karokan, bazîdiyomîkota bi qasî 30 000 coran lixwe digire. Kuvark (bi înglîzî: mushroom), karoka pîşo (bi înglîzî: shelf fungi ), kuvarka fisegur (bi înglîzî: puffballmushroom) û karokên jenga riwekan (bi înglîzî: rust) hinek mînak in bo endamên liqê bazîdiyomîkotayê.[12]
Karokên endamê liqê bazîdîyomîkota, wekî bazîdiyomîset (bi înglîzî: basidiomycete) tên navkirin.[2] Di bazîdiyomîsetan de pirbûna nezayendî bi konîdyumê, bi gopikkirin an jî bi perçebûnê rû dide.
Piraniya bazîdiyomîsetan bi pirbûna zayendî zêde dibin. Sporên zayendî yên ji bazîdiyomîsetê hatine berdan, di rewşa guncav de zîl didin û hîfên haploîdî çêdibin. Pêvajoya pirbûna zayendî bi yekbûna hîfên cotbûnê dest pê dike. Du corên hîfên cotbûnê hene, deziyê cotbûnê yê negatîv û dezîyê cotbûnê yê pozîtîv. Bi yekbûna xaneyên herdu hîfan (deziyê cotbûnê yê (+) û yê (-)) mîselyuma dîkaryotî peyda dibe, ji vî bûyerê re tê gotin plazmogamy. Di hawirdora guncav de (baran, germahî) mîselyuma dîkaryotî geşe dibe û ber bi rûyê erdê ve dirêj dibe. Bi dabeşbûna mîtozî, ji mîselyuma ser erdê de pêkhateya tenê ber (bi înglîzî: fruiting body) peyda dibe. Wekî mînak, kuvarka kinkorê bi eslê xwe beşa tenê ber a karokê ye. Hîf û mîselyum di bin axê de ne. Ango gava kuvarka kinkorê ji bo xwarinê tê berhevkirin, beşek mîselyumê di bin axê de dimîne, salek din, ji mîselyumê, tenê ber ên nû (kuvarkên nû) çêdibin. Di kuvarkan de tenê ber, ji kumik û qedokeyê pêk tê. Herwisa tenê ber ê bazîdiyomîkotayan, wekî bazîdiyokarp (bi înglîzî: basidiocarp) jî tê navkirin. Di gelemperiya kuvarkan de, binê kumikê de rîşû (bi înglîzî: gills) hene. Rîşûyên kumikê bi xaneyên dîkaryotî yên bi navê bazîdiyuman (bi înglîzî: yek jimar; basidium, pirjimar; basidia) dapoşrav in. Bazîdiyum çêkerê bazîdiyosporan in. Bazîdyuma dîkaryotî bi karyogamiyê, navikên xwe yek dike û navika dîploîdî peyda dibe. Bi dabeşbûna mîyozî navika dîploîdî dabeşê 4 navikên haploîdî dibin, her yek ji van navikan diperisin bo bazîdiyosporek. Ji rişûyên kuvarkê, bi mîlyaran bazîdiyospor belavê hawirdorê dibin, di bin şert û mercên guncav de, zîl didin bo hîf û mîselyumên nû.[2]
Dîtromîkota (deuteromycota)
Bi eslê xwe liqek destkarî (bi înglîzî: artificial phylum) ye. Endamên vê liqê, wekî karokên netemamker (bi înglîzî: imperfect fungi) jî tên navkirin. Ji ber ko di çerxa jiyana hin karokan de qonaxa pirbûna zayendî rû nade, ev karok nayên polenkirin û di liqek destkarî de, di liqê dîtrîmîkota de tên cihkirin. Ango endamên vê liqê bi pirbûna zayendî ya asayî zêde nabin. Di dîtromîsetan de pirbûna nezayendî bi konîdiyumê rû dide. Wekî mînak karokên kufikê yên bi navê Aspergillus niger, di liqê dîtromîkota de tê polenkirin.
Têkiliya karokan di jîngehê de
Karoka kufikê li ser xoxa rizî de geşe dibe. Di dirêjiya şeş rojan de, her 12 saetan carek, wêneyek hatiye girtin.
Pirtiriya karok genîxwer in, di jingehê de madeyên endamî yên xane û şaneyên nezindî hildiweşînin bo molekulên sakar. Molekulên sakar jî ji bo çêkirina xurek, ji aliyê zîndewerên xwejîn ve tên bikaranîn. Bi vî awayî di jîngehê de çerxa xurekê ava dibe.
Karok hin caran bi zîndewerên din re têkiliya hevguzeranî (sîmbiyoz) ava dikin. Dibe ko ev sîmbîyoz bi awayî mişexwerî (parazîtî) an jî sudgorke (mutualîstî) be. Wekî mînak, ekseriyê riwekan bi karokan re di nav têkiliya sîmbiyozê de ne. Regên rîwekan bi beşa karokê ya di bin axê de, girêdan ava dikin û pêkhateya bi navê mîkorîza (bi înglîzî: mycorrhizae) peyda dibe. Bi mîkorîzayan riwek û karok alûgorkirina av û xurekan dikin, bi vî awayî herdu zîndewer (karok û riwek) dikarin bijîn.[1]
Heke serê hîfa karokê bi xaneyek fotesentezî ve girêdan ava bike, lîken (bi înglîzî: lichen) çêdibe. Dîwarê xaneya karok û xaneya fotosentezî hildiweşe û herdu xane dabeş dibin bi vî awayî lîkena firexaneyî peyda dibe. Ango lîken ji hevgirtina karok û kevz, an jî karok û bakteriyê pêk tê. Di laşê lîkenê de mêjera xaneyên karok, ji ya xaneyên fotosentezî zêdetir e. Karok xaneyên fotosentezî diparêze û ji bo wan av dabîn dike. Xaneyên fotosentezî jî bi karlêkên fotosentezê, xurekên endamî berhem dikin û xurekên xwe bi karok ve parve dikin. Ango di navbera karok û xaneya fotosentezî de pêwendiya sîmbiyozê heye, Ji ber ko hem karok, hem jî xaneya fotosentezî ji vê têkiliyê sûd digirin, ev sîmbiyoz wekî sûdgorke (mutualîzîm) tê navkirin.[9]Lîken dikarin di cihên ko derfet nadin bo jiyana zindewerên din de jî bijîn. Lîken dikarin li ser keviran bijîn. Ji ber asîd û ava lîkenan kevir hedî bi hêdî hildiweşin û tevlê çêbûna axê dibin. Gava bi têra xwe ax hat çêkirin, îcar tovên riwekan li ser axê zîl didin û riwek xwe bi regên xwe bi axê ve girê didin.[9]
Nexweşi
Sporên karokan di hawayê de belav dibin, hin caran spor bi henasegirtinê dikeve nav laşê mirov jî. Dibe ko sporên karokan di hin kesan de bibin sedema çêbûna hestiyariyê (alerjî).Hin karok hokarê nexweşiyê ne, tûşê şaneyên ajal û riwekên zindî dibin û dibin sedema sistî û jinavçûna şane û xaneyên laş.[13] Karok dikarin tûşê çerm, nînok û porê mirov bibin. Li dij nexweşiya karokan dermanên karokkuj tên bikaranîn. Gava karok tûşê riwekan dibin, geşe û peresîna riwekan têk d,ibin. Wekî mînak jenga genim, nexweşiyek karokî ye.
^ Jump up to:abcdefghRye, C., Wise, R., Jurukovski, V., Desaix, J., Choi, J., & Avissar, Y. (2017).Biology. Houston, Texas : OpenStax College, Rice University,
^ Jump up to:abcdefghiReece, Jane B. Campbell Biology : Jane B. Reece ... [et Al.]. 9th ed., Boston, Ma, Benjamin Cummings, 2011.
^Simon, E. J., Dickey, J.L., Reece, J. B., & Burton, R. A. (2018).Campbell Essential Biology with Physiology (6th ed.). Newyork, United States: Pearson.
^ Jump up to:abcdCullen, K. E. (2009).Encyclopedia of Life Science. Newyork: Facts On File, Inc
^ Jump up to:abcdeLosos, J., Mason, K., Johnson,G., Raven, P., & Singer, S. (2016). Biology (11th ed.). New York, NY: McGraw-Hill Education.
^Solomon, E., Martin, C., Martin, D., & Berg, L. (2015).Biology. Stamford: Cengage Learning.
^ Jump up to:abcdeBrooker, R., Widmaier, E., Graham, L., & Stiling, P. (2017). Biology (4th ed.).
^ Jump up to:abcdeStarr, C. (2007). Biology:concepts and applications (7th ed.). Boston, MA: Cengage Learning.
^McGinnis MR, Tyring SK. Introduction to Mycology. In: Baron S, editor. Medical Microbiology. 4th edition. Galveston (TX): University of Texas Medical Branch at Galveston; 1996. Available from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK8125/
^Takayuki Arazoe, Chapter Six - CRISPR-based pathogenic fungal genome editing for control of infection and disease,Editor(s): Vijai Singh,Progress in Molecular Biology and Translational Science, Academic Press, Volume 179, 2021, Pages 161-196, ISSN 1877-1173, ISBN 9780323853217, https://doi.org/10.1016/bs.pmbts.2020.12.016.
