Geh

 Geh an jî cumge (bi îngilîzî: joint)

Peykerekoendam ji boy girêdana masûlke, endam û çerm rûyek req ava dike. Herwisa yek ji karê sereke ya peykerekoendamê jî parastina endam û pêkhateyên laş e. Lê li gel destekkirin û parastinê, peykerekoendama mirov bi navbeynkariya gehan, çemînbarî û livîna laş jî rêk dixe.

Bi gelemperî cihê ko du an jî pirtir hestî digehêjin hev wekî geh tê navkirin. Geh çemînbarî û livîna peykerê hêsan dike. Herwisa rê dide bo avabûna girêdanan di navbera hestiyan de. Li gel girêdana hestî bi hestî re, dibe ko gehek bi girêdana hestî bi kirkirk re, hestî bi masûlke ve an jî hestî bi diran ve jî pêk were.

Geh bi du awayî tên polenkirin, li gor pêkhate û li gor erkên xwe.

Pêkhateya gehê, diyar dike ko hestî bi çi awayê bi hev re girêdayî ne. Li gor pêkhateyên xwe sê cor geh heye, geha rîşalî, geha kirkirkî û geha sînoviyal. Di vê polenkirinê de geh tên polenkirin, li gor cora bestereşaneya ko hestiyan bi hev re girê didin an jî hebûna valahî di navbera hestiyên gehê de. Herwisa geh li gor erkên xwe jî tên polenkirin. Ev polenkirin li gor asta livîna gehê çê dibe. Li gor vê polenkirinê jî sê cor geh heye, geha nebizêw, geha livoka sinordar û geha bizêw.

Geha rîşalî

Geha rîşalî (bi îngilîzî: fibrous joint), ev gehê ko hestiyên gehê raste rast bi hev re girêdayî ne û di navbera hestiyên gehê de valahî an jî kirkirk tune. Hesti bi navbeynkariya rîşalên bestereşaneyê bi hev re girêdayî ne. Wekî mînak, gehên navbera hestiyên kiloxê û gehên navbera diran û hestiyê çêneyê gehên rîşalî ne. Herwisa li beşa jêrê mil de hestiyê kewere û hestiyê enîşkê li gel hev dirêj dibin, doxên van herdu hestiyan jî bi geha rîşalî bi hevre girêdayî ne. Gehên rîşalî gehên nebizêw (bi îngilîzî: fixed joint) in. Ango hema bêje qet nalivin an jî pir hindik dilivin.

Geha kirkirki

Geha kirikirkî (bi îngilîzî: cartilaginous joint ) bi navbeynkariya kirkirkê, hestiyan bi hevre girê dide, loma vî navê lê kirine. Gehên kirkirkî bi gelemperî gehên livoka sinordar (bi îngilîzî: semimovable joint) an jî gehên nebizêw in e. Serê parsûyan bi navbeynkariya kirkirkê bi hestiyê sîngê ve girêdayî ye, ev geh gehek lîvoka sinordar e. Herwisa navbera hestiyên birrbirreya piştê de xepleyên kirikirk hene bi vî awayê gehên birrbirreyê dikarin bi awayekî sinordar bilivin. Hestiyên rûv ên piştêna hewzê li aliyê pêşiyê laş de digehijin hev û bi navbeynkariya kirkirkê bi hev re girêdayî dimînin. Geha rûv ji xeynî dema ducaniya dayikê, gehek nebizêw e. Bejna mirov ji dayikbûnê heta temenê pêgehiştinê dirêj dibe. Bi eslê xwe dirijbûna bejnê ji ber dirêjbûna hestiyan e. Beşa ko hestî dirêj dibe wekî perê cemserê hestî (bi îngilîzî: epiphyseal plate) tê navkirin. Li vir xaneyên kirkirk dabeş dibin, diguherin û dibin hestî. Di hestiyên dirêj, li beşa serî yê hestî de kirkirk di navbera hestiyan de cih digire. Ango di cemserê hestîyên dirêj de geha kirkirakî heye, lê ev geh geha nebizêw e. Kirkirka li perê cemserê hestiyên dirêj di temenê 17 -20 salî de bi tevahî winda dibe herdu beşên hestî digehijin hev û geha kirkirkî winda dibe.

Geha sînoviyal

Gehên laşê mirov herî zêde ji gehên sînoviyal (bi îngilîzî: synovial joints) pêk tên. Gehên sînovîyal firsend didin hestiyan ko bi awayekî serbest bilivin. Ango gehên sînoviyal, gehên bizêw in (bi îngilîzî: movable joints). Gehên milê, enîşkê, zend û çokê mînakin ji bo gehên sînoviyal. Serê hestiyên li gehê sinoviyal, bi kelêna gehê ji hev hatine cudakirin. Ango di navbera hestiyan de valahî heye. Hemû gehên sînoviyal hin pêkhateyên hevbeş li xwe digirin. Evana; Qapsûla gehê, kelêna gehê, şileya gehê, kirkirkên gehê û bester in.

Qapsûla gehê

Gehên sînoviyal bi qapsûlek du çînî dorpêçî ne, jê re dibijên qapsûla gehê (bi îngilîzî: articular capsule). Çîna derve ya qapsûlê ji bestereşaneya rîşalî pêk tê û wekî çîna rîşalî (bi îngilîzî: fibrous layer) tê bi navkirin. Çîna rîşalî zexmtiya gehê dabîn dike ko hestiyên gehê ji hev dûr nekevin. Çîna navî ya qapsûlê wekî perdeya sînoviyal(bi îngilîzî: synovial membrane) tê navkirin. Perdeya sînoviyal, beşên bê kirkirk ên rûyê navî ya gehê rûpoş dike.

Kelên û şileya gehê

Gehên sinoviyal, valahiyek bi şileya sînoviyal tijîkirî li xwe digirin. Ji vê valahiyê re tê gotin kêlena gehê(bi îngilîzî: joint cavity). Kelêna gehê hestiyên gehê ji hev dûr digire. Kirkirkên gehê û şileya gehê ya kelêna gehê lêkxişandina hestiyan kêm dike. Şileya gehê (bi îngilîzî: synovial fluid) li xaneyên perdeya sînoviyal, ji plazmaya xwînê tê parzûnkirn û derdan.

Şileya gehê sê erkên sereke bi cih tîne;

1. Şileya gehê, rûyê kirkirkên hestiyên gehê xijokî dike bi vî awayî serê hestiyan ji lêkxişandinê diparêze.

2. Şileya gehê ji bo xaneyên kirkirkên gehê xurek dabîn dike, madeyên ziyanbexş ji xaneyan dûr dixe.

3. Şileya gehê hêza darbeyan dimijîne, pestoya darbeyan belavê ser rûyê kirkirkên gehê dike.

Kirkirkên gehê

Serê hestiyên gehê bi kirkirk dapoşrav e. Kirkirk ji bo gehê rûyek lûs dabîn dike. Bi vî awayî lêkxişandina hestiyên gehê kêm dibe. Kirkirk nîvçereq e, pestan û darbeyên hawirdorê dimijînê hestiyên gehê ji bandora neyînî ya giraniya laş diparêze. Li rûyê hestiyên gehên zarokan de stûriya çîna kirkirkê bi qasî 7 mm ye,her ko temenê mirov zêde dibe, kirkirk tenik dibe, qaîşokiya wê kêm dibe. Kirkirk lûleyên xwînê li xwe nagirin, loma xaneyên kirkirka gehê xurekên xwe bi navbeynkariya şileya gehê dabîn dikin.

Besterên gehê

Hestiyên gehê bi besteran bi hev re girêdayî ne. Bester (bi îngilîzî: ligament) bandên zexm ên bestereşaneya rîşalî ne. Bester, gehê destek dike, livîna asayî ya gehê hêsantir dike û lê rê li ber livînên neasayî an jî ji hev dûrketina hestiyan digire.

Gehên sînoviyal ji aliyê masûlke û jêyên masûlkeyan ve jî tên destekkirin. Jê (bi îngilîzî: tendon) dişibin besteran. Bester hestî bi hesti ve girê dide lê jê masûlke bi hestî ve girê dide. Jê û masûlke jî mîna bester destek didin gehê.

* Ev xebat li ser wîkîpediyaya kurdî jî hat zêdekirin

https://ku.wikipedia.org/wiki/Geh

Pelepeyker

Pelepeyker (bi îngilîzî: appendicular skeleton) beşek ji koendama peykerê ya mirov e.

Pelepeyker ji

1. Piştêna sîngê,

2. Mil û destan,

3. Ling û pêyan

4. Piştêna hewzê

pêk tê.

-- Piştêna sîngê (Kemera sîngê) --

Hestiyên ko herdu milan bi tewerepeykerê ve girê didin, piştêna sîngê (kemera sîngê) pêk tînin. Piştêna sîngê du cor hestî, hestiyê pirika mil û defe (hestiyê bêrokê) li xwe digire. Ango piştêna sîngê mirov jj du hestiyên pirikê û du hestiyên berokê bi tevahî ji çar hestiyan pêk tê.

Hestiyê pirika mil (bi îngilîzî: collarbone/clavicle) hestiyek dirêj e û bi şeweyî -S ye. Seriyekî wî bi beşa tewerepeyker a hestiyê sîngê ve girêdayî ye, seriyê din jî bi defeyê (hestiyê bêrokê) ve girêdayî ye. Ji ber ko hestiyê pirikê di navbera pelepeyker û tewerepeykerê de mîna pire, girêdan ava dike, vê navê girtiye.

Defe (bi îngilîzî: shoulder blade/scapula) hestiyek pan û sêgoşeyî ye û her wekî hestiyê bêrokê jî tê navkirin. Defe li aliyê piştê qefesa sîngê de, li ser parsûyên jorîn de cih digire. Di navbera parsû û defeyê de masûlke hene. Defe (hestiyê bêrokê) ji aliyê hestiyê pirikê ve tê destekkirin. Herwisa defe bi hestiyê baskê mil ve jî girêdayî ye.

Hestiyên pirika mil û hestiyên bêrokê ango piştêna sîngê, ji boy masûlkeyên mil û piştê, rûyê girêdanê peyda dikin.

Beşa çepê û ya rastê ya piştêna sîngê bi hevdu re girêdayî nîn in. Loma her beş ji hevdu cuda, bi awayekî xweser dikare kar bike. Pirika her beşê bi navbeynkariya gehek bizêw bi tewerepeykerê ve girêdayî ye. Ev rewş firsend dide tewahiya piştêna sîngê ko bi hesanî bilive û bi vî awayê jî livîna her mil û sermilê hêsantir bike.

-- Mil û dest --

Her mil û destek mirov ji 30 hestiyan pêk e. Hestiyên mil û dest bi gehên bizêw bi hev re girêdayî ne.

Mil ji du beşan pêk tê, jorê mil û jêrê mil. Jorê mil ji hestiyek, jêrê mil ji du hestiyan pêk tê. Hestiyê beşa jorê mil wekî hestiyê bask (hestiyê bazû) (bi îngilîzî:humerus) tê navkirin. Hestiyê baskê hestiyê herî dirêj û stûr e hestiyê mil e. Hestiyê baskê bi seriyekî xwe ve bi hestiyê bêrok ve girêdayî ye, serê din ê hestiyê baskê jî li hêla enîşkê, bi herdu hestiyên jêrê mil ve girêdayî ye. Ji herdu hestiyên jêrê mil, hestiyêyê stûr û kintir, wekî kewere (bi îngilîzî: radius) tê navkirin. Kewere li aliyê tiliya mezin a dest de cih digire. Hestiyê dirêjtir û ziravtir ê jêrê mil jî wekî hestiyê enişkê (hestiyê zende) (bi îngilîzî: ulna) tê navkirin. Hestiyê enîşkê li aliyê tiliya qilîçkê ya dest de cih digire. Hestiyên jêrê mil, ango kewere û hestiyê enîşkê li kêleka hev ji enîşkê heta zendê dirêj dibin û bi hestiyên meçeke yên dest ve girê dibin. Hestiyên meçeke heîşt in. Li zendê destê de bi du rêzên bi awayekî çar û çar rêz dibin. Meçeke, hestiyên kin in. Rêza aliyê jêrê mil bi kewereyê re, rêza aliyê dest jî bi hestiyên şeyê dest ve girêdayî ne. Hestiyên şeyê dest pênc in û li kefa dest de cih digirin. Her yekî ji şeyên dest, bi tiliyekî ve girêdayî ye.

Hestiyên tiliyên destê 14 ne. Tiliya mezin ji du hestiyan, tiliyên din ji sê hestiyan pêk tên.

-- Piştêna hewzê --

Piştêna hewzê an jî piştêna qorikê (bi îngilîzî: pelvic girdle / hip) pêkhateya bi şeweyê bazinî ye li jêrê zikê mirov de cih digire. Piştêna hewzê ling û pêyan bi tewerepeykerê ve girê dide. Ji ber ko piştêna hewzê li bin giraniya laş de ye û berpirse ji bo livîna laş, piştêna hewzê bi besterên zexm, bi tewerepeykerê ve girêdayî ye. Di beşa ko hersê hestiyên qorikê; kemax, rûv û hestiyê qûnê bi hev re tên girêdan, kortikek (çalik) taybet heye ji bo girêdana hestiyê ran. Hestiyên ran bi navbeynkariya besteran bi piştêna hewzê ve girêdayî ne.

Piştêna hewza mirov ji hestiyên qorikê (bi îngilîzî: hip bones), hestiyê sêbende û hestiyê qilênce pêk tê. Hestiyê qorikê cot in. Her yek ji hestiyê qorikê ne yek, lê ji sê hestiyên bi hevre zeliqî pêk tên. Hersê hestiyên qorikê; hestiyê kemaxe (bi înglîzî: ilium), hestiyê rûv (bi înglîzî: pubis) û hestiyê qûnê (bi înglîzî: ischium) ne. Di temenê mindaliyê de di navbera hersê hestiyan de kirkirk heye, lê di temenê 13-15 saliyê de hersê hestî yek dibin û wekî hestîyê qorikê tê navkirin.

Kemax

Ji hersê hestiyên qorikê yê herî gir hestiyê kemaxê ye. Hestiyê kemaxê li herdu kêlekên hewzê ber bi jor û paşiyê ve dirêj dibin û li paşiyê laş bi sêbendê re bi gehek nebizêw (nelivok) ava dikin. Geha sêbende û kemaxê gehek zexm e û darbeyên ji giraniya laş kêm dike. Hestiyê kemaxê bi alikî ve sêbendeyê ve girêdayî ne li aliyê jêr jî bi hestiyên rûv û qûnê ve girêdayî ne. Hestiyên kemaxê ji herdu aliyên qorikê ber bi navtengê dirêj dibin. Heke mirov destên xwe li herdu kêlêkê de dayine ser qorika xwe, mirov bi hêsanî dikarê perên hestiyê kemaxê hest bike. Ev beşa kemaxê ko mirov bi dest hest dike, wekî taca hestiyê kemaxê tê navkirin. Ji ber ko şêweyê vê beşê dişibe baskê balîndeyan, ev beşa kemaxê wekî baskê kemaxê tê navkirin.

Hestiyê qûnê

Hestiyê qûnê li jêr û ber bi aliyê paşîyê piştêna hewzê de cih digire. Bi hestiyê rûv û kemaxê ve girêdayî ye. Gava mirov li ser qûnê rû dinê, giraniya mirov dikeve ser van hestiyan.

Hestiyê rûv

Beşa pêşî ya piştêna hewzê ji hestiyên rûv pêk te. Hestiyên rûv bi hestiyê kemaxê ve girêdayî ne û ji herdu aliyan ber bi aliyê pêşiyê laş dirêj dibin. Li pêşiyê de digihîjin hev û bi navbeynkariya kirkirkê, bi gehek nebizêw girêdan ava dikin. Ango herdu hestiyên qorikê li aliyê paşî de bi sêbendê ve, li aliyê pêşî jî bi hev re girêdayî ne. Bi vî awayî di nav laş de pêkhateyek mîna hewz an jî legen ava dikin, ji vê pêkhateyê re tê gotin pîştêna hewz an jî piştêna legen.

Piştêna hewzê destek dide endam û pêkhateyên nav zikekelênê. Herwisa giraniya laş ji birrbirreya piştê diguhêzîne ser ling û pêyan. Hestiyên piştêna hewzê ji bo jê û masûlkeyên lingan rûyek req ava dike.

Piştêna hewzê ya jin û zilaman ne yek e. Dema ji dayikbûnê, dergûş di nav hestiyên qorikê derbas dibe. Loma divê firehiya piştêna hewzê bi têra xwe zêde be ko serê dergûşê tê de derbas bibe. Bi gelemperî piştêna hewza jinan ji hestiyên siviktir pêk tê. Herwisa hewza jinan bi qasî ya zilaman ne kur e û hê pirtir bi şêweyî bazinî ye.

-- Ling û pê --

Rêzbûn, cih û hêjmara hestiyên ling û pê mîna yên hestiyên mil û dest in. Lê ji ber ko hestiyên ling û pê erkê kişandina giraniya laş û livînê bi cih tînin, piçek mezintir in û dibe ko gehên wan jî ji yên mil û dest piçek cuda bin. Her ling û peyek ji 30 hestiyan pêk tê.

1 ran, li beşa hêtê mirov de cih digire.

1 kulavê çokê, li aliyê pêşiyê çokê de cih digire.

1 qamîşe û 1 telezime, li beşa çîpê de cih digirin.

7 hestiyên bazinê pê

5 hestiyên şeyê pê

14 hestiyên pêçiyê

Ran

Beşa hêta lingê mirov de hestiyek heye bi navê hestiyê ran (bi îngilîzî: femur). Ran wekî hestiyê hêtê jî tê navkirin. Ran ji qorikê heta çokê dirêj dibe. Li çokê, serê jêrînê ran bi hestiyê çîpê ve girêdan ava dike. Ran bi hestiyê qorikê, geha qorikê ava dike, bi qamîşe (hestiyê çîpê) jî geha çokê ava dike. Herdu gehên ran jî gehên bizew (livok) in. Hestiyên ran giraniya laş bi navbeynkariya hestiyên çîpê, diguhêzinin pêyan. Loma ran hestiyê herî gir, dirêj û yê herî giran e di laşê mirov de. Serê jorîn ê ran glover e û bi kortika hestiyê qorikê ve girêdayî ye.

Kulavê çokê

Li çokê li aliyê pêşîyê geha çokê de hestiyek sêgoşeyî heye bi navê hestiyê kulavê çokê (bi îngilîzî: patella / kneecap). Hestiyê kulavê çokê, bi hestiyên din ve girêdayî nîn e, di nav jêyên masûlkeyên hêtê (ran) de cih digire, li aliyê jêrê jî bi besterên hestiyên çîpê ve girêdayî ye. Kulavê çokê geha çokê diparêze. Herwisa jeyên masûlkeyên çarserî bi alîkariya hestiyê kulavê çokê bi lêkxişandinek kêmtir, bi hêsanî xij dibe û ziyan nade hestî û kirkirkên li çokê.

Qamîşe û Telezime

Beşa lingê ya ji çokê heta bazinê pêyê, wekî çîp tê navkirin. Du hestiyên çîpê hene, qamîşe (bi îngilîzî: tibia) û telezime (bi îngilîzî: fibula). Herdu hestiyên çîpê li gel hev bi awayekî paralel ji çokê heta pêyê dirêj dibin.

Qamîşe

Li çîpê de hestiyê ko barê giraniya laş dikişîne qamîşe ye. Ji hestiyê ran şûnve, hestiyê duyemîn ê herî dirêj e. Qamîşe li aliyê nav çîpan de cih digire, li kêleka wî, telezîme li aliyê derveyê çîpan de dirêj dibe. Serê jorê qamîşeyê bi hestiyê ran ve giredayî ye. Di navbera herdu hestiyan dê geha çokê heye.

Serê jêrê qamişeyê bi bazinê pê ve girêdayîye. Niçikek ji serê qamîşeyê dirêj dibe, ev niçik gûzika hundir a pê ava dike.

Telezime

Telezime hestiyê herî zirav ê ling e. Serê jorê telezimeyê bi qamîşeyê ve girêdayîye, serê jêr jî bi hestiyên bazinê pê ve girêdayî ye. Gûzika derve ya pê, ji niçika serê hestiyê telezime pêk tê. Li ser telezime bandora giraniya laş tune ye. Ango erkê vî hestiyê ne ji bo destekkirina giraniya laş e. Lê ji bo gellek masûlkeyan rûyê girêdanê dabîn dike.

Pê

Hestiyên pê ji hestiyên bazinê pê, şeyên pê û pêçiyan pêk tê.

Heft hestiyên bazinê pê (bi îngilîzî:tarsal bones) hene. Ji vana hestiyê paniyê yê herî gir e. Hestiyên bazinê pê dişibin hestiyên meçeke yên destê. Lê şêwe û rêzbûna hestiyên bazinê pê piçek cuda ye. Hestiyên bazinê pê ji du rêzan pêk tê rêza yekem ji sê hestiyan pêk tê û bi hestiyên çîpê ve girêdayî ne. Rêza duyem ji çar hestiyan pêk tê û bi hestiyên şêyên pê ve girêdayî ne.

Hestiyên bazinê wekî beşek pê kar dike. Bi alîkariya van hestiyan, bazinê pê dikare giraniya laş bikişîne.

Hestiyên şeyê pê (bi îngilîzî: metatarsal bones) pênc in, di navbera hestiyên bazinê pê û pêçiyan de cih digirin. Serê hestiyê şeyê ya bi pêçiya mezin ve girêdayî, pîçek gir e, ji vê beşê re tê gotin girêka pê.

Pêçî (bi îngilîzî:toe) ji 14 hestiyên pêçiyê (bi îngilîzî: phalanges) pêk tên. Hestiyê pêçiyan jî wek hestiyên tiliyan rêz dibin. Pêçiya mezin (pêçiya beranê) ji du hestiyên pêçiyê pêk tê. Her yek ji pêçiyên din ji sê hestiyên pêçiyê pêk tên.

*Ev xebat li ser wîkîpediya ya kurdî jî hat zêdekirin.

https://ku.wikipedia.org/wiki/Pelepeyker

Qefesa sîngê

 

Qefesa sîngê beşek ji tewerepeyker a koendama peykerê ye. Qefesa sîngê ji 12 heb birrbirre, 12 cot parsû, kirkirkên parsûyan û hestiyê sîngê pêk tê. Birrbirreyên sîngê li aliyê paşî, parsû li herdu kêlekê û hestiyê sîngê jî li aliyê pêşiya qefesa sîngê de cih digirin. Qefesa sîngê bi eslê xwe kelênek e ko di nav wê de dil û pişik cih digirin. Karê serekî ya qefesa sîngê parastina dil, pişik, borrîhewa û soriçikê ye. Qefesa sîngê destek dide hestiyên piştêna sîngê. Herwisa ji bo navpençik, masûlkeyên piştê, yên sîngê, yên stû û milan bingeha girêdanê ye.

Ji ber şêweyê rêza parsûyan û hebûna kirkirkan, gehên qefesa sîngê gehên lîvoka sinordar in. Loma qebereya qefesa sîngê sabît nîn e. Qebareya qefesa sîngê ji ber girjbûn û xavbûna navpençikê û masûlkeyên navbera parsûyan, diguhere. Guherîna qebareya qefesa singê, ango kêmbûn û zêdebûna qebareya wê, derfet dide bo girtin û dayina henaseyê.

Hestiyê sîngê

Di laşê mirovên pêgehiştî de hestiyê sîngê hestiyek dirêj û pan e, li ser dîwarê pêşîya qefesa sîngê de di navbera parsûyan de cih digire. Li gel parsûyan, dil û pişikan diparêze. Hestiyê sîngê ji sê hestiyên bi hev re zeliqî pêk tê û dişibe xencerek. Hestiyê beşa jorîn hestiyê herî fire ye, dişibe destika xencerê û wekî manubriyum (manubrium) tê navkirin. Hestiyên pirika mil yên pelelpeykerê bi manubriyumê ve girêdayî ne. Herwisa kirkirkên cota parsûyên yekem jî bi manubriyumê ve girêdan ava dikin. Hestiyê ko dişibe devê xencerê, hestiyê duyem a hestiyê sîngê ye. Ev hestî hestiyê herî dirêj ê hestiyê singê ye û wekî ten (bi îngilîzî: body) tê navkirin. Ten bi beşa jêrê manubriyumê ve girêdayî ye. Ji xeynî parsûyên serbest (parsûyên 11. û 12.) parsûyên duhem heta dehem bi beşa ten a hestiyê sîngê ve bi navbeynkariya kirkirkên parsûyan giradayî ne. Hestiyê seyêm a hestiyê sîngê dişibe serê xencerê. Ev hestî wekî niçika zîfoîd ( xiphoid) tê navkirin.. Niçika zîfoîd heta dawiya temenê 40 saliyê, wekî kirkirk e, paşê hestîbûna wî rû dide. Niçika zîfoîd li kotahiya hestiyê singê de cih digire, li aliyêkî ve bi hestiyê tenê ve girêdayî ye, serê vî yê din bi masûlkeyên navpençikê ve girêdayî ye.

Parsû

Parsû hestiyên dirêj, kevaneyî û pan in. Parsû li aliyê paşîya qefesa sîngê, ji herdu aliyên birrbirreyên sîngê ber bi pêşiyê, heta hestiyê sîngê dirêj dibin. Ango dîwarê qefesa sîngê bi eslê xwe bi beşdariya hestiyên parsû pêk tê. Parsû kelêna singê (singekelên) ava dike. Kêlena singê jî pişik, dil, borrrihewa, soriçik û piraniya kezebê diparêze. Hemû mirov, mêr û jin xwediyê 12 cot parsûyan e. Hemû cotên parsûyan li aliyê piştê, rasterast bi birrbirreyên sîngê ve girêdayî ne.

Parsû li gor birrbireyên sîngê tên navkirin. Ango parsû bi kîjan birrbirreyê ve girêdayî be navê vî hestiyê digire. Serê parsûyan li aliyê paşiyê sîngê de bi birrbirreyên singê yên T1- T12 yan ve girêdayî ne. Ango cota parsûya yekem bi birrbirreya sîngê ya yekem (T1) ve, cota duyem bi birrbirreya duyem (T2) ve,....cota parsûya 12mîn jî bi bi birbirreya 12mîn (T12) ve girêdayî ye. Piraniya parsûyan li aliyê pêşiya sîngê de bi navbeynkariya kirkirkên parsû, bi hestiyê sîngê ve girêdayî ne.

7 cot parsûyên mirov, wekî parsûyên rasteqîn, 5 cotên parsûyan jî wekî zirparsû tên navkirin. Her yek ji parsûyên rasteqîn bi navbeynkariya kirkirkên parsûyê, rasterst bi hestiyê sîngê ve girêdayî ne.

Sê cotên zirparsû (parsûyên 8.,9.,û 10.) pêşî bi kirkirkê parsûya 7em ve girêdan ava dikin, paşê bi navbeynkariya kirkirka parsûya 7emîn hersê parsû bi hestiyê sîngê ve tên girêdan, ango sê coten zirparsû yek bi yek, rasterast bi hestiyê sîngê ve girê nabin.

Du cotên zirparsû bi hestiyê sîngê ve girêdayî nîn in, loma wekî parsûyên serbest tên navkirin.

* Ev xebat li ser wîkîpediyaya kurdî jî hat zêdekirn.

https://ku.wikipedia.org/wiki/Qefesa_s%C3%AEng%C3%AA

Birrbirreya Piştê

    Birrbirreya piştê ji stûna hestiyên birrbirreyê (movik) pek tê. Ango gellek hestiyên birbirreyê mîna stûnek li ser hev rêz dibin, em ji vî stûna hestî re dibêjin birrbirreya piştê. Birrbirreya piştê ji binê kilox, ji hestiyê patikê dest pê dike, heta piştêna hewzê dirêj dibe. Di nav kuna hestiyên birrbireyê de dirkepetik derbas dibe. Stûna hestiyên birrbirreya piştê, dirkepetikê dipêçe û diparêze. Herwisa birbirreya piştê destek dide kilox û serî, ji bo masûlkeyên parsûyan û yên pişt û stû, xalên girêdanê ava dike. Temenê dergûştiyê de, di laşê mirov de 33 heb hestiyê birrbirreyê heye, lê her ko temenê mirov zêde dibe, mirov mezin dibe, hinek hestiyên birrbirreyê bi hev re dizeliqin. Stûna birrbirreya piştê ya mirovek pêgehîştî ji 26 hestiyan pêk tê. Ji vana 24 heb birrbirre ne, yek hestiyê sêbende yek jî hestiyê qilênce ne. Ango birrbirreya piştê ji 24 birrbirre û ji 2 hestiyan pek tê. Di laşê mirovên pêgehîştî de sêbende ji 5 birrbireyên bi hev re zeliqî û yekbûyî pêk tê. Hestiyê qilênce jî bi yekbûna 3-5 birbirreyên bi hev re zelîqî pêk tê.

Anatomiya Birrbirreyê

Stûna birrbirreya piştê ji 24 birrbirreyan pêk tê, hemû birrbire bi heman şêwe û qebareyê nebin jî,

birrbirre hin pêkhateyên hevpar li xwe digirin.

Birrbirreyek asayî ji ten (laş), kevaneyê birrbirreyê û hin niçikan pêk tê.

Ten beşa aliyê pêşiya birrbirreyê ye ko destek dide giraniya laş. Loma qebare û stûriya tenê birrbirreyan, her ko ji stû ber bi sêbendeyê ve diçe zêde dibe. Li stûna birrbirreyê de di navbera tenê birrbirreyan de xepleyek (disk) kirkirkî heye. Navê vê kirkirkê, xepleya navbera birrbirreyê ye. Xepleya kirkirkî birrbirreyan bi hev re girê dide, lê nahêle hestiyên birrbirreyan bigihîjin hev û ziyan bidin hev.

Kevaneyê birrbirreyê, beşa paşiya birrbirreyê peyda dike û ji çar pişkan pêk tê. Pedîkula çep û ya raste, lamîneya çep û ya rastê.

Pedîkul, kêlekên kevaneyê birrbireyê ne û bi aliyê paşiya tênê ve girêdayî ne.

Herdu lamîna, paşiya kevaneyê birrbirreyê pêk tînin. Di navbera ten û kevaneyê birrbirreyê de kunek heye. Dirkepetik di nav kuna birrbirreyê de dirêj dibe.

Ji kevaneyê birrbirreyê heft niçik dirêj dibin. Cotek ji niçkan wekî niçikên berwarî tên navkirin. Niçikên berwarî ji xala ko pedîkul bi lamînayê ve girê dibe, dirêj dibin. Li aliyê paş, ji bîrrbîrreyê niçikek dirêj dibe, navê wê, niçika dirrîkî ye. Niçika dirrîkî li bin çermê pişta mirov de bi hesanî xuya dibe. Niçikên berwarî û ya dirrîkî ji boy girêdana masûlkeyan, bingehên giring in.

Cotek niçikên geha jorîn li herdu aliyên birrbirreyê ve ber bi jor dirêj dibin û rûyek piçûk peyda dikin . Cotek niçikên geha jêrîn jî ber bi jêr ve dirêj dibin ew jî rûyek piçûk ava dikin.

Birrbirre bi navbeynkariya niçikên geha jorîn, bi birrbirreya jorê xwe ve girêdan avadike. Herwisa bi birbireya jêrê xwe jî bi navbeynkariya niçikên geha jerîn ve girêdan ava dike. Girêdanên navbera birrbirreyan wekî geha livoka sinordar tê navkirin.

Beşên birrbirreya piştê

Birbireya piştê ya mirov dabeşê 3 beşan dibe; birbirreyên stû (7), birrbirreyên singê (12) û birrbirreyên kêlekê (5)

Birrbirreyên stû

Evana birrbirreyên herî biçûk in. Birrbirreyên stû (bi îngilîzî: Cervical vertebrae) 7 heb in û wekî C1, C2, ..... C7 tên nîşankirin. Ji vana C1 û C2 birbirreyên taybet in. Birrbirreya stû ya yekem (C1) wekî atlas, a duyem, a binê atlasê jî wekî tewere (bi îngilîzî: axis) tê navkirin.

Atlas bi eslê xwe ne birrbirre, lê xelekek ji hestî ye. Kilox li ser atlasê disekine. Birrbirreya tewereyê li bin atlasê de cih digire. Li ser rûyê jorê, niçikek wekî mîna diran (bi îngilîzî: odontoid process), ji tewereyê ber bi jor ve dirêj dibe. Niçika diranî dirêjê nav kuna atlasê dibe û bi besterê tê zeximkirin. Bi vî awayê gehek bi lîvoka sinordar ava dibe. Kilox li ser vê gehê ji aliyek ber bi aliyê din dilive.

Birrbirreyên sîngê

Birrbirreyên sîngê (bi înglîzî: thoracic vertebrae) 12 heb in. Wekî T1, T2,.....T11, T12 tên nîşankrin(--7). Ji ber ko destek didin giraniya laş, birrbirreyên singê ji birrbirreyên stû mezintir in. Li ten (bi îngilîzî: body) û niçikên birrbireyan de rûberên piçûk hene. Gehên navbera parsû û birrbireya piştê bi navbeynkariya van rûberên piçûk ava dibin.

Birrbirreyên kêlekê

Birrbirreyên kêlekê (bi îngilîzî: lumbar vertebrae), destek didin ji bo giraniya beşa jorîn a laş. Loma birrbirreyên herî mezin ên birrbirreya piştê ne. Birrbirreyên kêlekê 5 heb in û wekî L1, L2....L5 tên nîşankirin.

Sêbende

Sêbende (bi îngilîzî: sacrum) ji pênc birrbirreyên seretayî yên bi hevre zeliqî pêk tê. Hestiyê sêbendeyê bi şeweyê sêgoşeyî ye û ber bi pêşî ve rûçal e. Sêbende bi sê aliyan ve girêdayî ye ,loma vî navî girtiye. Beşa jorîn a sêbendeyê bi birrbirreya kêlekê ya pêncem ve girêdayî ye. Sêbende li aliyê rastê û çepê de bi hestiyê kemaxê (kêlek) ve girêdayî ye. Li kotahiya sêbendeyê de hestiyê qilênce cih digire. Hestiyên sêbendeyê naşîbin birrbirreyên asayî, lê kuna birrbirreyê li xwe digirin. Dirkepetik di qada birrbirreya yekem a sêbendeyê de bi dawî dibe. Ango li nav kunên birrbirreyên sêbendeyê de dirkepetik tune lê demarên ji dirkepetikê dirêjî nav sêbendeyê dibin.

Qilênce

Qilênce an jî hestiyê boçikê (bi îngilîzî: coccyx / tailbone) hestiyek piçûk ê sêgoşeyî ye. Bi gelemperî çar birrbirreyên kotahiyê bi hev re dizeliqin bi vî awayi qilênce peyda dibe. Qilênce bi sêbendeyê ve girêdayî ye.

Kevaneyên birrbirreya piştê

Birrbirreya piştê ya mirovek pêgehiştî bi qasî 71 cm ye û piçek kevane ye. Gava mirov li aliyê kêlekê ve (aliyê çepê an jî rastê) lê dinêre, beşên kevaneyî ya bîrrbîreya piştê hê baştir xuya dibe. Her kevaneyek, li kijan beşa birrbirreya piştê de peyda bûye, navê wê beşê girtî ye. Kevaneya singê û ya sêbendê rûçal in. Kevaneya stû û ya kêlekê qoqiz in. Kevanebûna bîrrbîreya piştê, wê zexmtir dike û çemînbariya (bi înglîzî: flexibility) wê zêdetir dike.

Livîna birrbirreya piştê

Di navbera birrbirreyên piştê de geha lîvoka sinordar heye. Lê ev sinor ji boy geha navbera du hestiyan e. Ji boy tevahiya stûna birrbirreyê livîn hê hesantir e. Bi alîkariya masûlkeyan birrbirreya piştê dikare bi hêsanî ber bi pêşî, paşî û çep û rastê biçemîne. Bi taybetî birrbirreyên beşa stû û ya kêlekê dikarin hê pirtir bilivînin.

Besterên birrbirreya piştê

Bester (bi îngilîzî: ligament) birrbirreyan bi hev re girêdayî dihêle. Herwisa cihê xepleyên navbera bîrrbirreyan sabît dike û nahêle ji cihên xwe bilivin. Bestera berwarî ya birrbirreya atlasê, niçika diranî ya birrbirreya tewereyê, di nav atlasê de cih dike. Li aliyê pêşî ya birrbireya piştê, ji serî heta dawî besterek li tevahiya stûna birrbirreyê, li pêşiya tenên birrbirreyê de dirêj dibe. Li aliyê paş de besterek di nav coga birrbirreyê de li seranserê stûnê de dirêj dibe.

Xepleyên navbera birrbirreyan

Hestiyên birrbirreyê li ser hev rêz dibin lê di navbera hestiyan de kirkirk (kirkirage) heye. Navê vê kirkirkê, xepleya navbera birrbirreyê (bi îngilîzî:intervertebral disks) ye. Ango rûyê hestiyan temasê hev nakin. Loma lêkxişandina hestiyan rû nade. Xepleyên navbera birrbirreyên stû û kêlekê hê pirtir stûr in. Xeple wekî mîna balgîhek, şok û darbeyên hawirdorê dimijin, livîn û çemîna laş hêsan dikin. Hebûna xepleyan livîna birrbirreyan hêsantir dike. Gava laşê mirov ber bi pêş û paş an jî ji aliyek ber bi aliyê din dilive, birrbirre jî bi alîkariya xepleyan dilivin.

*Ev xebat li ser wîkîpediyaya kurdî jî hat zêdekirin. https://ku.wikipedia.org/wiki/Birrbirreya_pi%C5%9Ft%C3%AA...

Kilox

 Kilox, kiloxê serî an jî kelleserê mirov, (bi îngilîzî: skull)

    Kilox beşek ji tewerepeykerê ye. Kilox mejiyê diparêze û destek dide bo
pekhateyên ser rûyê mirov. Kilox ji 22 hestiyan pêk tê û hestiyên pan û hestiyên bêserûber li xwe digire. Kilox dabeşî du beşan dibe; hestiyên serî (bi îngilîzî: cranial bones) û hestiyên rûyê (bi îngilîzî: facial bones). Herwisa hestîkên bihîstine û hestiyê zimanê jî wekî hestiyên di kiloxê de tên hesîbandin.

Di laşê mirovê pêgihîştî de 21 heb ji hestiyên kiloxe bi gehên nebizew in, tenê 1 hestiyek kiloxê, hestiyê çena jêrîn bi geha bizew e.

Hestiyên serî

Hestiyên serî 8 in. Di laşê mirovên pêgehiştî de ev 8 hestî bi gehên nebizêw (nelivok) bi hev re girêdayî ne, bi vî awayî kiloxekelênê pêk tînin. Mejî di nav kiloxekelênê de cih digire. Ango mejî di nav kiloxekelênê de ji aliyê hestiyên serî ve tê parastin. Ji bilî wê, hestiyên serî bingehek req e ji bo girêdana masûlkeyên serî û stûyê.

Navê 8 hestiyên serî:

Hestiyê eniyê (bi îngilîzî: frontal bone)

2 Hestiyên beleguhê (bi îngilîzî:temporal bone)

2 Hestiyêncênikê (bi îngilîzî:sphenoid bone)

Hestiyêtasa serî (bi îngilîzî:parietal bone)

Hestiyê patikê (bi îngilîzî: occipital bone)

Hestiyê bêjingî (bi îngilîzî:ethmoid bone)

Hestiyên rûyê

Rûyê mirov ji 14 hestiyan pêk tê. Hestiyên rûyê ji bo endamên hestê (çav, dev û difin) kelênên piçûk (valahî) ava dikin. Bi vî awayî devê coga henaseyê û coga herîsê diparêzin. Herwisa ji bo masûlkeyên rû bingehek req ava dikin.

Navê 14 hestiyên rûyê:

Hestiyên difinê(bi îngilîzî: nasal bones)

Hestiyên çena jorîn (maxillary bones)

Hestiyên hinarikê (bi îngilîzî: zygomatic)

Hestiyê melaşû (bi îngilîzî: palatine)

Hestiyê vomer

Hestiyên kaniya çav (bi înglîzî: lacrimal bones)

Konkaya jêrê difinê (bi îngilîzî:inferior nasal conchae)

Çena jêrîn (bi îngilîzî: mandible)

Hestiyê vomer û çena jêrîn tek, hemû hestiyên din ê rûyê cot in.

Hestîkên bihîstinê

Hestîkên bihîstinê di guhê naverast de , di nav hestiyê beleguhê de cih digirin. Karê sereke yê van hestîkan guhêztina pêlên dengan e. Gava pêlên deng li ser perdeya guh dikevin, perdeya guhê dilerizînin, hestikên bihîstinê hêza lerizên ji perdeya guhê 22 car bilintir dikin û diguhêzinin ser kuna hêlkeyî ya lûlpêçê.

Li her guhek de sê hestikên bi navê çekûç, dezgeh û zengû heye. Hestîkên bihîstinê, hestiyên herî hûrik in di laş de.

Hestiyê zimanê

Bi eslê xwe hestiyê zimanê (bi îngilîzî: hyoid bone) di kiloxê de cih nagire, lê ev hestî jî beşek ji hestiyên tewerepeykerê ye û nêzê kiloxê ye. Hestiyê zimanê bi şeweyê nalên hespan e. Hestiyê ziman li bin çena jêrîn, li aliyê pêşiyê stû de cih digire. Ji bo ziman wekî bingehek livok kar dike. Hestiyê zimanêbi tu hestî ve girêdayînîn e. Hestiyê zimanê bi masûlkeyên çeneyê, qirrikû ziman ve girêdayî ye.

*Ev xebat li ser wikipediyaya kurdî jî hat zêdekirin.

https://ku.wikipedia.org/wiki/Kilox%C3%AA_mirov

Nînok

    

Nînok, neynok an jî neynûk yek ji endamên poşerekoendama ( bi îngilîzî: integumentary system) mirov e.

Li cîhana ajalan de, serê tilî û pêçiyên mirov û meymûnan bi nînok in, li ajalên din li dewsa nînokan, penc an jî sim heye. Wekî mînak pencê şêran, sîmê hespan heye.

Nînok, epîdermîs û mû ji heman cor xaneyan pêk tên, lê xaneyên nînokê, lewheyên zexm ên keratînî yên bi şeweyî qiloçî (şax) ava dikin. Bi vî awayê serê tilî û pêçiyan diparêzin. Li gel parastinê, hestkirin jî erkêk din a nînokê ye. Serê tilî û pêçiyên mirov gellek hestedemar lixwe digire. Gava mirov tiliyên xwe li ser tiştek digerîne an jî tiştek digire destê xwe, bi alîkariya van hestedemaran, mirov dikare ji qebare û şêweyê wê tiştê ve agahdar bibe. Nînok karê hestkirina serê tiliyan hêsantir dike. Herwisa ji boy xurandina çerm jî nînok tên bikaranîn.

Berevajiyê mûyan, nînok hertim dirêj dibin. Nînokrojê bi qasî 0.1 mîlîmetre dirêj dibin.Nînok zivistanê hedî, havînê zûtir dirêj dibe. Herwisa nînokên dergûş û kal û pîran ji yên ciwanan hedîtir dirêj dibe. Nînokên tiliyê ji yên pêçiyê hê zûtir dirêj dibin.

Pêkhateya Nînokê

Nînok ji şeş beşên serekî pêk tê; reg, besta nînokê, lewheya nînokê, eponîkum (kutîkil), perîonîkum û hîponîkûm.

Reg (kok)

Rega nînokê wekî matrîksa binçîne jî tê navkirin. Reg li binê çerm, li paş nînokê de cih digire. Rega nînokê bi çîna kutîkilê rûpoşî ye. Piraniya qebareya lewheya nînokê û besta nînokê ji rega nînokê peyda dibin.Ango nînok ji regê peyda dibe. Li rega nînokê de xaneyên melanosîtî tune. Loma ev beş bêreng e. Qeraxa matrîksa binçîneyê bi rengê spî ye û bi şêweyê hîvik e, loma ev beş wekî hîvik tê navkirin. Di beşa hivikê de, di binê nînokê de çînek stûr a rûkeşeşane heye, ango lûleyên xwînê ji nînokê dûr in, loma beşa hîvikê ne bi rengê pembeyî lê bi rengê spî xuya dibe. Her wisa hivik, wekî spika ninokê jî tê navkirin. Ji xeynî tiliyên qilîçê , bi gelemperî hemû nînokên tilî û pêçiyan, hivik lixwe digirin.

Besta nînokê

Besta nînokê beşek ji matrîksa nînokê ye û wekî matrîksa stewr (sterîl) tê navkirin. Besta nînokê, ji hîvikê heta cemserê (hîponîkûm) dirêj dibe. Besta nînokê gellek hestedemar, lûleyên xwînê û xaneyên melaninê lixwe digire. Her ko nînok ji regê dirêj dibe, besta nînokê hin madeyan li ser rûyê jêr ê nînokê zêde dike. Bi vî awayê stûriya lewheya nînokê zêde dibe, lewhe zexm dibe. Ji boy derketin û dirêjbûna nînoka asayî, divê rûyê basta nînokê lûs (pehn) be, an na neynûk xiloxawarî derdikeve.

Lewheya nînokê (Tenê nînokê)

Tenê nînokê an jî lewheya nînokê, beşa bingehîn a nînokê ye. Ango di jiyana rojane de lewheya nînokê wekî nînok tê navkirin. Lewheya nînokê li ser besta nînokê ava dibe, serê tilî û pêçiyan ji zexta hawirdore diparêze. Her wisa ji boy hildana(pê girtin)tiştên piçûk jî serê serbest ên nînokêalîkariya tiliyandike. Bi eslê xwe lewheya nînokê nîvçe zelal (ron) e. Lewheya nînokê (tenê nînokê) ji xaneyên keratînî yên mirî pêk tê. Xaneyên lewheya nînokê di rega(kok)nînokê de,ji xaneyên taybet ên epîdermîsê peyda dibin. Besta nînokê dewlemend e bi lûleyên xwînê, loma ji xeynî beşa hîvikê, lewheya nînokanbi rengê pembeyî ne. Li ser rûyê binî ya lewheya nînokê de şovên dirêj û tenik hene, bi navbeynkariya van şovan nînok bi besta nînokê ve tê girêdan.

Hin caran gava tefşû an jî çakûç li tiliya mirov dikeve, li besta nînokê lûleyên xwînê diteqin, xwîn belavê navbera besta nînok û lewheya nînokê dibe. Xwîna ji lûleyan derketî bêoksîjen dimîne loma rengê wê ji sor diguhere ber bi reş û birîna binê lewheya nînokê reş dibe.

Eponîkum

Kutîkila nînokê wekî eponîkum tê navkirin. Kutîkil di navbera çermê tilî lewheya nînokê de cih digire, nînokê bi çerm ve girê dide. Eponîkum li dij avê berbestek sirûştî ava dike, nahêle av an jî hokarên nexweşiyê derbasî rega nînokê bibe. Loma divê ev beş ji nînokê neyê rakirin û jêkirin.

Perîonîkum (Perionychium )

Perîonîkum navê qatên çermên li herdu aliyên nînokê ye, herwisa wekî qatên kêlekî yên nînokê (Lateral nailfold) jî tên navkirin.

Qatên kêlekî yên nînokê li herdu aliyan ve nînokê dipêçin, bi vî awayê lewheya nînokê bi tilî û pêçiyan ve girêdayî dimîne. Hin caran nînok di qata kêlekî de diçe. Qata kêlekiya nînokê diwerme, kul dibe û birîn çê dibe. Bi taybetî nînokên pêçiyê wisa ne.

Hîponîkum

Li binê beşa qeraxa serbest (cemser) a nînokê de hîponîkum ( hyponychium) heye. Hîponîkum di navbera lewheya nînokê û çermê serê tiliyê de cih digire. Hîponîkûm, çînek stûr e, ji qata hişk (stratum corneum ) a epîdermîsê pêk tê. Hîponîkum besta nînokê ji hawirdorê diparêze.

* Ev xebat li ser wîkîpediyaya kurdî jî hat zêdekirin.

https://ku.wikipedia.org/wiki/N%C3%AEnok?veaction=edit 

Mû

 

Mû, qij, pirç an jî pûrt beşekî ji poşerekoendama (bi îngilîzî: integumentary system) laşê mirov e.

Mû bi eslê xwe taya proteîna keratînê ye ko ji epîdermîsê dirêjê derva dibe. Heke ev tayên keratînî li ser çîp, zend, dest, mil an jî li ser zik û pişta mirov be, navê wî mû ye. Lê li hin deverên Kurdîstanê, ji boy koma van mûyên laş, peyva pirç jî tê bikaranîn. Herwisa mûyên laşê ajalan jî wekî pirç an jî pûrt tê navkirin.

Komên mûyên laş, li gor cih û erkê xwe tên navkirin. Koma mûyên serê mirov wekî por, mûyê li ser lêva jorîn wekî simbêl, mûyê li rûyê mirov wekî rî, mûyên palikên çav wekî bijang, mûyên jorê çav jî wekî birû tên navkirin.

Herwisa koma mûyên li derdora endamê zawzê (zayend) jî wekî rêv tê navkirin. Gava mirov digihêje temenê pêgihîştinê (bi îngilîzî: puberty), ango devrûberê salên 12-14 yê, di laşê mirov de rêv dirêj dibe. Berê temenê pêgihîştinê, mûyên laşê kur û keçan bê reng e, mîna hirî nerm e, zirav û kin e. Piştê temenê pêgihîştinê ji ber hormonên nêrî (androjen), bi taybetî ji ber hormona testosteronê (testosterone) mûyê laşê xortan diguhere, dirêj dibe, melanîn û stûriya mû zêde dibe, dibe mûyên mayînde (bi îngilîzî: terminal hair). Bi taybetî rî, simbêl, mûyên li sing, zik, mil û çîpên xortan hê pirtir diguherin û dibin mûyên mayînde. Di laşê keçan de mêjera testosteronê pir hindik e, loma ji xeynî mûyên binçeng û rêv bi gelemperî, mûyê laşê wan lawaz dimîne.

== Pêkhateya taya mûyê ==

Taya mûyê ji xaneyên keratînî yên mirî pêk tê û dabeşî du beşen sereke dibe; rega mûyê û doxa mûyê .

=== Rega mûyê ===

Beşa mûya nav çikildanê wekî rega mûyê tê navkirin. Taya mûyê ji çikildana mûyê peyda dibe. Xaneyên epîdermîsê di nav xaneyên dermîsî de dirêj dibin û kîsikok çê dikin ji van kîsikokan re tê gotin çikildana mûyê. Beşa mûyê ya di nav çikildanêde dimîne, zindî ye. Rijênên çewriyê jî bi çikildana mûyê ve girêdayî ne, rijên çewrî der didin nav çikildanê. Yek ji karê sereke yê mûyan hestkirin e. Derûdora hemû çikildanên mûyê bi demarên hestê dorpêçî ye. Pestan û berkewtin (temas) a doxa mûyan ji aliyê van hestedemaran ve tê wergirtin.

Rega (kok) mûyê heta jêrê çîna dermîsê dirêj dibe, kotahiya rega mûyê, pîvazoka mûyê ye. Pîvazoka mûyê xaneyên binçîne lixwe digire. Xaneyên binçîne xaneyên bineratî ne, bi dabeşbûna mîtozî xaneyên nû çê dikin. Beşa pîvazokê ya xaneyên binçînê tê da ne, wekî matrîks tê navkirin. Matrîks ji xaneyên rûkeşeşeneyê (epitelî)û xaneyên melanînê (melanosît) pêk tê. Xaneyên rûkeşeaneyê di matrîksê de dabeş dibin, bi vî awayê mû peyda dibe. Di binê çikildanê de pêkhateyek heye bi navê goçkeya mûyê. Pîvazoka mûyê, goçkeya mûyê dorpêç dike. Goçkeya mûyê ji bestereşaneyê, girêkên mûlûleyên xwînê û demarên hestê pêk tê. Goçke bi şeweyê helkeyî ye.

=== Doxa mûyê ===

Beşa mûya li dervayê çikildanokê wekî doxa mûyê (bi îngilîzî: hair shaft) tê navkin. Doxa mûyê ji çîna epîdermîsê dest pê dike ber bi rûyê dervayê çerm, dirêjê dervayê laş dibe. Ango mûyê li ser rûyê çerm ve xuya dibe, bi eslê xwe beşa doxa mûyê ye. Xaneyên binçîne yên pîvazoka mûyê, dabeş dibin û xaneyên nû ji rega mû ber bi doxa mûyê tên paldan. Li nav xaneyan de keratîn berhev dibe, xane dimirin û li ser hev rêz dibin, bi vî awayê doxa mûyê peyda dibe.

Panî birgeha doxa mûyê ji sê beşên sereke; kirok, tûkil û kutîkil pêk tê.

Kirok beşa heri navi ya doxa mûyê ye. Kirok bi çîna tûkilê dorpêçî ye. Beşa herî derva, ji çînêk zexm a xaneyên keratînî yên dewisandî pêk tê û wekî kutîkil (bi îngilîzî: cuticle) tê navkirin. Ji van çînan, çîna kirok di pêkhateya hemû mûyan de cih nagire, hinek mû tenê ji du çînan pêk tên. Beşa mûyê li jorê çerm bi tevahî ji keratînê pêk tê û mirî ye. Loma kurkirina por an jî rî û simbel tu ziyan nade pêkhateya mûyan. Heta ko ziyan negihîje pîvazoka mûyê, piştê kurkirinê mû ji nû ve dirêj dibin.

== Reng û şêweyê taya mûyê ==

Rengê por û mûyan bi navbeynkariya zanyariya bomaweyî(genetîk), li gor mêjer (miqtar) û cora melanîna nav xaneyan diyar dibe. Li ser rûyê erdê, her ko ji xêza ekvatorê ber bi cemsera bakûr ve diçe, rengê mûyên mirovan ji reş ber bi zer û spî diguhere û çûr dibe. Her wisa rengê porê mirov li gor temenê mirov jî diguhere. Bi gelemperî piştî temenê 40 saliyê, di laşê mirov de melanîna xaneyên mûyan kêm dibe û li dewsa melanînê, bilqên (peq) hewayê dikeve nav xaneyan, loma porê mirov spî dibe. Ango spîbûna mû, ji ber kêmbûna melanîna nav xeneyên mûyê ye. Herwisa tirojên rojê jî bandor li ser rengê mûyan dike, melanîna mûyan kêm dibe.

Şeweyê mû ji aliyê pêkhate û şeweyê tûkil û kiroka doxê mûyê ve tê diyarkirin. Şêwe û pêkhateya tûkil û kirok jî ji aliyê şêweyê çikildana mûyê ve tê diyarkirin. Ango ji ber şêweyê çikildana mûyê, hin mirov bi porê kurişkî (lûlî), hin jî bi porê rast (xav) in.

== Sûra (Çerx) jiyana taya mûyê ==

Bi dabeşbûna xaneyên keratînî yên binçîneya pîvazoka mûyê, dirêjbûna mû jî dest pê dike. Bi zêdebûna xaneyên nû, doxa mûyê ji çikildanê ber bi rûyê çerm ve tê tehnkirin (paldan). Gava doxa mûyê li ser rûyê çerm xuya dibe, keratinîbûna xaneyan jî diqede û xane dimirin. Bi vî awayê rûyê dervayê doxa mûyê bi qata keratînê tê pêçandin. Xaneyên mirî bi şeweyê taya mû ber bi jorê çerm ve tên paldan , dawiya dawî ji rûyê çerm diweşin. Li dewsa xaneyên weşiyayî, di çikildanokê de xaneyên nû tê çêkirin. Çêbûn, dirêjbûn û weşîna taya mûyê, wekî sûra (çerx) jiyana taya mûyê tê navkirin.

Sûra jiyana tayek mûyê di 3 qonaxên serekê de rû dide.

=== Qonaxa anajen (bi îngilîzî: anagen phase) ===

Di vê qonaxê de xaneyên çikildanê bi lez dabeş dibin, rega mûyê dirêj dibe. Bi vî awayê doxa mûyê ber bi jorê çerm ve dirêj dibe.

=== Qonaxa katajen (bi îngilîzî: catagen phase) ===

Qonaxa katejen, qonaxek temen kin e. Di qonaxa katejenê de çikildan piçek piçûk dibe û ji goçkeya mûyê diqete. Loma mû ji xaneyên bineratî û lûleyên xwînê dûr dikeve, destpêkirina vê qonaxê, dirêjbûna mûyê dide sekinandinê.

=== Qonaxa telojen (bi îngilîzî: telogen phase) ===

Qonaxa bêhnvedanê ye. Mû di vê qonaxê de dirêj nabin, lê bi gelemperî naweşin jî. Heta ko qonaxa anajen a nû dest pê bike, mû di qonaxa telojenê de dimîne. Gava di çikildanê de mûyek nû dirêj dibe, ango qonaxa anajen dest pê dike, mûya nû, mûya di qonaxa telojenê ber bi jorê çerm ve têhn dide, bi vî awayê mûya kevn diweşe. Li ser çermê kiloxê mirov de bi qasî 300 000 tayên por heye. Ji porên asayî, bi gelemperî rojê 100-150 tayên por diweşe.

Di rewşa asayî de li derûdora %90ê çikildanên mûyê di qonaxa anajenêde ne. Bi qasî % 10- 14yê çikildanan di qonaxa telojenê de, % 1-2yê çikildanan jî di qonaxa katajenê de ne.

Dirêjiya sûra jiyana mûyê, li hemû beşên laş de ne yek e. Wekî mînak; sûra mûyên birû 4 meh, ya mûyên kiloxê (por) 3- 4 sal didome. Tayên mû di qonaxa anajen de dirêj dibin. Maweya qonaxa anajenê ya tayên porê li gor tayên mûyên birûyê gellek dirêj e, loma tayên porê ji mûyên birûyê dirêjtirin.

* Ev xebat li ser wîkîpediyaya kurdî jî hat zêdekirin.

https://ku.wikipedia.org/wiki/Por_(anatom%C3%AE)