Qefesa sîngê

 

Qefesa sîngê beşek ji tewerepeyker a koendama peykerê ye. Qefesa sîngê ji 12 heb birrbirre, 12 cot parsû, kirkirkên parsûyan û hestiyê sîngê pêk tê. Birrbirreyên sîngê li aliyê paşî, parsû li herdu kêlekê û hestiyê sîngê jî li aliyê pêşiya qefesa sîngê de cih digirin. Qefesa sîngê bi eslê xwe kelênek e ko di nav wê de dil û pişik cih digirin. Karê serekî ya qefesa sîngê parastina dil, pişik, borrîhewa û soriçikê ye. Qefesa sîngê destek dide hestiyên piştêna sîngê. Herwisa ji bo navpençik, masûlkeyên piştê, yên sîngê, yên stû û milan bingeha girêdanê ye.

Ji ber şêweyê rêza parsûyan û hebûna kirkirkan, gehên qefesa sîngê gehên lîvoka sinordar in. Loma qebereya qefesa sîngê sabît nîn e. Qebareya qefesa sîngê ji ber girjbûn û xavbûna navpençikê û masûlkeyên navbera parsûyan, diguhere. Guherîna qebareya qefesa singê, ango kêmbûn û zêdebûna qebareya wê, derfet dide bo girtin û dayina henaseyê.

Hestiyê sîngê

Di laşê mirovên pêgehiştî de hestiyê sîngê hestiyek dirêj û pan e, li ser dîwarê pêşîya qefesa sîngê de di navbera parsûyan de cih digire. Li gel parsûyan, dil û pişikan diparêze. Hestiyê sîngê ji sê hestiyên bi hev re zeliqî pêk tê û dişibe xencerek. Hestiyê beşa jorîn hestiyê herî fire ye, dişibe destika xencerê û wekî manubriyum (manubrium) tê navkirin. Hestiyên pirika mil yên pelelpeykerê bi manubriyumê ve girêdayî ne. Herwisa kirkirkên cota parsûyên yekem jî bi manubriyumê ve girêdan ava dikin. Hestiyê ko dişibe devê xencerê, hestiyê duyem a hestiyê sîngê ye. Ev hestî hestiyê herî dirêj ê hestiyê singê ye û wekî ten (bi îngilîzî: body) tê navkirin. Ten bi beşa jêrê manubriyumê ve girêdayî ye. Ji xeynî parsûyên serbest (parsûyên 11. û 12.) parsûyên duhem heta dehem bi beşa ten a hestiyê sîngê ve bi navbeynkariya kirkirkên parsûyan giradayî ne. Hestiyê seyêm a hestiyê sîngê dişibe serê xencerê. Ev hestî wekî niçika zîfoîd ( xiphoid) tê navkirin.. Niçika zîfoîd heta dawiya temenê 40 saliyê, wekî kirkirk e, paşê hestîbûna wî rû dide. Niçika zîfoîd li kotahiya hestiyê singê de cih digire, li aliyêkî ve bi hestiyê tenê ve girêdayî ye, serê vî yê din bi masûlkeyên navpençikê ve girêdayî ye.

Parsû

Parsû hestiyên dirêj, kevaneyî û pan in. Parsû li aliyê paşîya qefesa sîngê, ji herdu aliyên birrbirreyên sîngê ber bi pêşiyê, heta hestiyê sîngê dirêj dibin. Ango dîwarê qefesa sîngê bi eslê xwe bi beşdariya hestiyên parsû pêk tê. Parsû kelêna singê (singekelên) ava dike. Kêlena singê jî pişik, dil, borrrihewa, soriçik û piraniya kezebê diparêze. Hemû mirov, mêr û jin xwediyê 12 cot parsûyan e. Hemû cotên parsûyan li aliyê piştê, rasterast bi birrbirreyên sîngê ve girêdayî ne.

Parsû li gor birrbireyên sîngê tên navkirin. Ango parsû bi kîjan birrbirreyê ve girêdayî be navê vî hestiyê digire. Serê parsûyan li aliyê paşiyê sîngê de bi birrbirreyên singê yên T1- T12 yan ve girêdayî ne. Ango cota parsûya yekem bi birrbirreya sîngê ya yekem (T1) ve, cota duyem bi birrbirreya duyem (T2) ve,....cota parsûya 12mîn jî bi bi birbirreya 12mîn (T12) ve girêdayî ye. Piraniya parsûyan li aliyê pêşiya sîngê de bi navbeynkariya kirkirkên parsû, bi hestiyê sîngê ve girêdayî ne.

7 cot parsûyên mirov, wekî parsûyên rasteqîn, 5 cotên parsûyan jî wekî zirparsû tên navkirin. Her yek ji parsûyên rasteqîn bi navbeynkariya kirkirkên parsûyê, rasterst bi hestiyê sîngê ve girêdayî ne.

Sê cotên zirparsû (parsûyên 8.,9.,û 10.) pêşî bi kirkirkê parsûya 7em ve girêdan ava dikin, paşê bi navbeynkariya kirkirka parsûya 7emîn hersê parsû bi hestiyê sîngê ve tên girêdan, ango sê coten zirparsû yek bi yek, rasterast bi hestiyê sîngê ve girê nabin.

Du cotên zirparsû bi hestiyê sîngê ve girêdayî nîn in, loma wekî parsûyên serbest tên navkirin.

* Ev xebat li ser wîkîpediyaya kurdî jî hat zêdekirn.

https://ku.wikipedia.org/wiki/Qefesa_s%C3%AEng%C3%AA

Birrbirreya Piştê

    Birrbirreya piştê ji stûna hestiyên birrbirreyê (movik) pek tê. Ango gellek hestiyên birbirreyê mîna stûnek li ser hev rêz dibin, em ji vî stûna hestî re dibêjin birrbirreya piştê. Birrbirreya piştê ji binê kilox, ji hestiyê patikê dest pê dike, heta piştêna hewzê dirêj dibe. Di nav kuna hestiyên birrbireyê de dirkepetik derbas dibe. Stûna hestiyên birrbirreya piştê, dirkepetikê dipêçe û diparêze. Herwisa birbirreya piştê destek dide kilox û serî, ji bo masûlkeyên parsûyan û yên pişt û stû, xalên girêdanê ava dike. Temenê dergûştiyê de, di laşê mirov de 33 heb hestiyê birrbirreyê heye, lê her ko temenê mirov zêde dibe, mirov mezin dibe, hinek hestiyên birrbirreyê bi hev re dizeliqin. Stûna birrbirreya piştê ya mirovek pêgehîştî ji 26 hestiyan pêk tê. Ji vana 24 heb birrbirre ne, yek hestiyê sêbende yek jî hestiyê qilênce ne. Ango birrbirreya piştê ji 24 birrbirre û ji 2 hestiyan pek tê. Di laşê mirovên pêgehîştî de sêbende ji 5 birrbireyên bi hev re zeliqî û yekbûyî pêk tê. Hestiyê qilênce jî bi yekbûna 3-5 birbirreyên bi hev re zelîqî pêk tê.

Anatomiya Birrbirreyê

Stûna birrbirreya piştê ji 24 birrbirreyan pêk tê, hemû birrbire bi heman şêwe û qebareyê nebin jî,

birrbirre hin pêkhateyên hevpar li xwe digirin.

Birrbirreyek asayî ji ten (laş), kevaneyê birrbirreyê û hin niçikan pêk tê.

Ten beşa aliyê pêşiya birrbirreyê ye ko destek dide giraniya laş. Loma qebare û stûriya tenê birrbirreyan, her ko ji stû ber bi sêbendeyê ve diçe zêde dibe. Li stûna birrbirreyê de di navbera tenê birrbirreyan de xepleyek (disk) kirkirkî heye. Navê vê kirkirkê, xepleya navbera birrbirreyê ye. Xepleya kirkirkî birrbirreyan bi hev re girê dide, lê nahêle hestiyên birrbirreyan bigihîjin hev û ziyan bidin hev.

Kevaneyê birrbirreyê, beşa paşiya birrbirreyê peyda dike û ji çar pişkan pêk tê. Pedîkula çep û ya raste, lamîneya çep û ya rastê.

Pedîkul, kêlekên kevaneyê birrbireyê ne û bi aliyê paşiya tênê ve girêdayî ne.

Herdu lamîna, paşiya kevaneyê birrbirreyê pêk tînin. Di navbera ten û kevaneyê birrbirreyê de kunek heye. Dirkepetik di nav kuna birrbirreyê de dirêj dibe.

Ji kevaneyê birrbirreyê heft niçik dirêj dibin. Cotek ji niçkan wekî niçikên berwarî tên navkirin. Niçikên berwarî ji xala ko pedîkul bi lamînayê ve girê dibe, dirêj dibin. Li aliyê paş, ji bîrrbîrreyê niçikek dirêj dibe, navê wê, niçika dirrîkî ye. Niçika dirrîkî li bin çermê pişta mirov de bi hesanî xuya dibe. Niçikên berwarî û ya dirrîkî ji boy girêdana masûlkeyan, bingehên giring in.

Cotek niçikên geha jorîn li herdu aliyên birrbirreyê ve ber bi jor dirêj dibin û rûyek piçûk peyda dikin . Cotek niçikên geha jêrîn jî ber bi jêr ve dirêj dibin ew jî rûyek piçûk ava dikin.

Birrbirre bi navbeynkariya niçikên geha jorîn, bi birrbirreya jorê xwe ve girêdan avadike. Herwisa bi birbireya jêrê xwe jî bi navbeynkariya niçikên geha jerîn ve girêdan ava dike. Girêdanên navbera birrbirreyan wekî geha livoka sinordar tê navkirin.

Beşên birrbirreya piştê

Birbireya piştê ya mirov dabeşê 3 beşan dibe; birbirreyên stû (7), birrbirreyên singê (12) û birrbirreyên kêlekê (5)

Birrbirreyên stû

Evana birrbirreyên herî biçûk in. Birrbirreyên stû (bi îngilîzî: Cervical vertebrae) 7 heb in û wekî C1, C2, ..... C7 tên nîşankirin. Ji vana C1 û C2 birbirreyên taybet in. Birrbirreya stû ya yekem (C1) wekî atlas, a duyem, a binê atlasê jî wekî tewere (bi îngilîzî: axis) tê navkirin.

Atlas bi eslê xwe ne birrbirre, lê xelekek ji hestî ye. Kilox li ser atlasê disekine. Birrbirreya tewereyê li bin atlasê de cih digire. Li ser rûyê jorê, niçikek wekî mîna diran (bi îngilîzî: odontoid process), ji tewereyê ber bi jor ve dirêj dibe. Niçika diranî dirêjê nav kuna atlasê dibe û bi besterê tê zeximkirin. Bi vî awayê gehek bi lîvoka sinordar ava dibe. Kilox li ser vê gehê ji aliyek ber bi aliyê din dilive.

Birrbirreyên sîngê

Birrbirreyên sîngê (bi înglîzî: thoracic vertebrae) 12 heb in. Wekî T1, T2,.....T11, T12 tên nîşankrin(--7). Ji ber ko destek didin giraniya laş, birrbirreyên singê ji birrbirreyên stû mezintir in. Li ten (bi îngilîzî: body) û niçikên birrbireyan de rûberên piçûk hene. Gehên navbera parsû û birrbireya piştê bi navbeynkariya van rûberên piçûk ava dibin.

Birrbirreyên kêlekê

Birrbirreyên kêlekê (bi îngilîzî: lumbar vertebrae), destek didin ji bo giraniya beşa jorîn a laş. Loma birrbirreyên herî mezin ên birrbirreya piştê ne. Birrbirreyên kêlekê 5 heb in û wekî L1, L2....L5 tên nîşankirin.

Sêbende

Sêbende (bi îngilîzî: sacrum) ji pênc birrbirreyên seretayî yên bi hevre zeliqî pêk tê. Hestiyê sêbendeyê bi şeweyê sêgoşeyî ye û ber bi pêşî ve rûçal e. Sêbende bi sê aliyan ve girêdayî ye ,loma vî navî girtiye. Beşa jorîn a sêbendeyê bi birrbirreya kêlekê ya pêncem ve girêdayî ye. Sêbende li aliyê rastê û çepê de bi hestiyê kemaxê (kêlek) ve girêdayî ye. Li kotahiya sêbendeyê de hestiyê qilênce cih digire. Hestiyên sêbendeyê naşîbin birrbirreyên asayî, lê kuna birrbirreyê li xwe digirin. Dirkepetik di qada birrbirreya yekem a sêbendeyê de bi dawî dibe. Ango li nav kunên birrbirreyên sêbendeyê de dirkepetik tune lê demarên ji dirkepetikê dirêjî nav sêbendeyê dibin.

Qilênce

Qilênce an jî hestiyê boçikê (bi îngilîzî: coccyx / tailbone) hestiyek piçûk ê sêgoşeyî ye. Bi gelemperî çar birrbirreyên kotahiyê bi hev re dizeliqin bi vî awayi qilênce peyda dibe. Qilênce bi sêbendeyê ve girêdayî ye.

Kevaneyên birrbirreya piştê

Birrbirreya piştê ya mirovek pêgehiştî bi qasî 71 cm ye û piçek kevane ye. Gava mirov li aliyê kêlekê ve (aliyê çepê an jî rastê) lê dinêre, beşên kevaneyî ya bîrrbîreya piştê hê baştir xuya dibe. Her kevaneyek, li kijan beşa birrbirreya piştê de peyda bûye, navê wê beşê girtî ye. Kevaneya singê û ya sêbendê rûçal in. Kevaneya stû û ya kêlekê qoqiz in. Kevanebûna bîrrbîreya piştê, wê zexmtir dike û çemînbariya (bi înglîzî: flexibility) wê zêdetir dike.

Livîna birrbirreya piştê

Di navbera birrbirreyên piştê de geha lîvoka sinordar heye. Lê ev sinor ji boy geha navbera du hestiyan e. Ji boy tevahiya stûna birrbirreyê livîn hê hesantir e. Bi alîkariya masûlkeyan birrbirreya piştê dikare bi hêsanî ber bi pêşî, paşî û çep û rastê biçemîne. Bi taybetî birrbirreyên beşa stû û ya kêlekê dikarin hê pirtir bilivînin.

Besterên birrbirreya piştê

Bester (bi îngilîzî: ligament) birrbirreyan bi hev re girêdayî dihêle. Herwisa cihê xepleyên navbera bîrrbirreyan sabît dike û nahêle ji cihên xwe bilivin. Bestera berwarî ya birrbirreya atlasê, niçika diranî ya birrbirreya tewereyê, di nav atlasê de cih dike. Li aliyê pêşî ya birrbireya piştê, ji serî heta dawî besterek li tevahiya stûna birrbirreyê, li pêşiya tenên birrbirreyê de dirêj dibe. Li aliyê paş de besterek di nav coga birrbirreyê de li seranserê stûnê de dirêj dibe.

Xepleyên navbera birrbirreyan

Hestiyên birrbirreyê li ser hev rêz dibin lê di navbera hestiyan de kirkirk (kirkirage) heye. Navê vê kirkirkê, xepleya navbera birrbirreyê (bi îngilîzî:intervertebral disks) ye. Ango rûyê hestiyan temasê hev nakin. Loma lêkxişandina hestiyan rû nade. Xepleyên navbera birrbirreyên stû û kêlekê hê pirtir stûr in. Xeple wekî mîna balgîhek, şok û darbeyên hawirdorê dimijin, livîn û çemîna laş hêsan dikin. Hebûna xepleyan livîna birrbirreyan hêsantir dike. Gava laşê mirov ber bi pêş û paş an jî ji aliyek ber bi aliyê din dilive, birrbirre jî bi alîkariya xepleyan dilivin.

*Ev xebat li ser wîkîpediyaya kurdî jî hat zêdekirin. https://ku.wikipedia.org/wiki/Birrbirreya_pi%C5%9Ft%C3%AA...

Kilox

 Kilox, kiloxê serî an jî kelleserê mirov, (bi îngilîzî: skull)

    Kilox beşek ji tewerepeykerê ye. Kilox mejiyê diparêze û destek dide bo
pekhateyên ser rûyê mirov. Kilox ji 22 hestiyan pêk tê û hestiyên pan û hestiyên bêserûber li xwe digire. Kilox dabeşî du beşan dibe; hestiyên serî (bi îngilîzî: cranial bones) û hestiyên rûyê (bi îngilîzî: facial bones). Herwisa hestîkên bihîstine û hestiyê zimanê jî wekî hestiyên di kiloxê de tên hesîbandin.

Di laşê mirovê pêgihîştî de 21 heb ji hestiyên kiloxe bi gehên nebizew in, tenê 1 hestiyek kiloxê, hestiyê çena jêrîn bi geha bizew e.

Hestiyên serî

Hestiyên serî 8 in. Di laşê mirovên pêgehiştî de ev 8 hestî bi gehên nebizêw (nelivok) bi hev re girêdayî ne, bi vî awayî kiloxekelênê pêk tînin. Mejî di nav kiloxekelênê de cih digire. Ango mejî di nav kiloxekelênê de ji aliyê hestiyên serî ve tê parastin. Ji bilî wê, hestiyên serî bingehek req e ji bo girêdana masûlkeyên serî û stûyê.

Navê 8 hestiyên serî:

Hestiyê eniyê (bi îngilîzî: frontal bone)

2 Hestiyên beleguhê (bi îngilîzî:temporal bone)

2 Hestiyêncênikê (bi îngilîzî:sphenoid bone)

Hestiyêtasa serî (bi îngilîzî:parietal bone)

Hestiyê patikê (bi îngilîzî: occipital bone)

Hestiyê bêjingî (bi îngilîzî:ethmoid bone)

Hestiyên rûyê

Rûyê mirov ji 14 hestiyan pêk tê. Hestiyên rûyê ji bo endamên hestê (çav, dev û difin) kelênên piçûk (valahî) ava dikin. Bi vî awayî devê coga henaseyê û coga herîsê diparêzin. Herwisa ji bo masûlkeyên rû bingehek req ava dikin.

Navê 14 hestiyên rûyê:

Hestiyên difinê(bi îngilîzî: nasal bones)

Hestiyên çena jorîn (maxillary bones)

Hestiyên hinarikê (bi îngilîzî: zygomatic)

Hestiyê melaşû (bi îngilîzî: palatine)

Hestiyê vomer

Hestiyên kaniya çav (bi înglîzî: lacrimal bones)

Konkaya jêrê difinê (bi îngilîzî:inferior nasal conchae)

Çena jêrîn (bi îngilîzî: mandible)

Hestiyê vomer û çena jêrîn tek, hemû hestiyên din ê rûyê cot in.

Hestîkên bihîstinê

Hestîkên bihîstinê di guhê naverast de , di nav hestiyê beleguhê de cih digirin. Karê sereke yê van hestîkan guhêztina pêlên dengan e. Gava pêlên deng li ser perdeya guh dikevin, perdeya guhê dilerizînin, hestikên bihîstinê hêza lerizên ji perdeya guhê 22 car bilintir dikin û diguhêzinin ser kuna hêlkeyî ya lûlpêçê.

Li her guhek de sê hestikên bi navê çekûç, dezgeh û zengû heye. Hestîkên bihîstinê, hestiyên herî hûrik in di laş de.

Hestiyê zimanê

Bi eslê xwe hestiyê zimanê (bi îngilîzî: hyoid bone) di kiloxê de cih nagire, lê ev hestî jî beşek ji hestiyên tewerepeykerê ye û nêzê kiloxê ye. Hestiyê zimanê bi şeweyê nalên hespan e. Hestiyê ziman li bin çena jêrîn, li aliyê pêşiyê stû de cih digire. Ji bo ziman wekî bingehek livok kar dike. Hestiyê zimanêbi tu hestî ve girêdayînîn e. Hestiyê zimanê bi masûlkeyên çeneyê, qirrikû ziman ve girêdayî ye.

*Ev xebat li ser wikipediyaya kurdî jî hat zêdekirin.

https://ku.wikipedia.org/wiki/Kilox%C3%AA_mirov

Nînok

    

Nînok, neynok an jî neynûk yek ji endamên poşerekoendama ( bi îngilîzî: integumentary system) mirov e.

Li cîhana ajalan de, serê tilî û pêçiyên mirov û meymûnan bi nînok in, li ajalên din li dewsa nînokan, penc an jî sim heye. Wekî mînak pencê şêran, sîmê hespan heye.

Nînok, epîdermîs û mû ji heman cor xaneyan pêk tên, lê xaneyên nînokê, lewheyên zexm ên keratînî yên bi şeweyî qiloçî (şax) ava dikin. Bi vî awayê serê tilî û pêçiyan diparêzin. Li gel parastinê, hestkirin jî erkêk din a nînokê ye. Serê tilî û pêçiyên mirov gellek hestedemar lixwe digire. Gava mirov tiliyên xwe li ser tiştek digerîne an jî tiştek digire destê xwe, bi alîkariya van hestedemaran, mirov dikare ji qebare û şêweyê wê tiştê ve agahdar bibe. Nînok karê hestkirina serê tiliyan hêsantir dike. Herwisa ji boy xurandina çerm jî nînok tên bikaranîn.

Berevajiyê mûyan, nînok hertim dirêj dibin. Nînokrojê bi qasî 0.1 mîlîmetre dirêj dibin.Nînok zivistanê hedî, havînê zûtir dirêj dibe. Herwisa nînokên dergûş û kal û pîran ji yên ciwanan hedîtir dirêj dibe. Nînokên tiliyê ji yên pêçiyê hê zûtir dirêj dibin.

Pêkhateya Nînokê

Nînok ji şeş beşên serekî pêk tê; reg, besta nînokê, lewheya nînokê, eponîkum (kutîkil), perîonîkum û hîponîkûm.

Reg (kok)

Rega nînokê wekî matrîksa binçîne jî tê navkirin. Reg li binê çerm, li paş nînokê de cih digire. Rega nînokê bi çîna kutîkilê rûpoşî ye. Piraniya qebareya lewheya nînokê û besta nînokê ji rega nînokê peyda dibin.Ango nînok ji regê peyda dibe. Li rega nînokê de xaneyên melanosîtî tune. Loma ev beş bêreng e. Qeraxa matrîksa binçîneyê bi rengê spî ye û bi şêweyê hîvik e, loma ev beş wekî hîvik tê navkirin. Di beşa hivikê de, di binê nînokê de çînek stûr a rûkeşeşane heye, ango lûleyên xwînê ji nînokê dûr in, loma beşa hîvikê ne bi rengê pembeyî lê bi rengê spî xuya dibe. Her wisa hivik, wekî spika ninokê jî tê navkirin. Ji xeynî tiliyên qilîçê , bi gelemperî hemû nînokên tilî û pêçiyan, hivik lixwe digirin.

Besta nînokê

Besta nînokê beşek ji matrîksa nînokê ye û wekî matrîksa stewr (sterîl) tê navkirin. Besta nînokê, ji hîvikê heta cemserê (hîponîkûm) dirêj dibe. Besta nînokê gellek hestedemar, lûleyên xwînê û xaneyên melaninê lixwe digire. Her ko nînok ji regê dirêj dibe, besta nînokê hin madeyan li ser rûyê jêr ê nînokê zêde dike. Bi vî awayê stûriya lewheya nînokê zêde dibe, lewhe zexm dibe. Ji boy derketin û dirêjbûna nînoka asayî, divê rûyê basta nînokê lûs (pehn) be, an na neynûk xiloxawarî derdikeve.

Lewheya nînokê (Tenê nînokê)

Tenê nînokê an jî lewheya nînokê, beşa bingehîn a nînokê ye. Ango di jiyana rojane de lewheya nînokê wekî nînok tê navkirin. Lewheya nînokê li ser besta nînokê ava dibe, serê tilî û pêçiyan ji zexta hawirdore diparêze. Her wisa ji boy hildana(pê girtin)tiştên piçûk jî serê serbest ên nînokêalîkariya tiliyandike. Bi eslê xwe lewheya nînokê nîvçe zelal (ron) e. Lewheya nînokê (tenê nînokê) ji xaneyên keratînî yên mirî pêk tê. Xaneyên lewheya nînokê di rega(kok)nînokê de,ji xaneyên taybet ên epîdermîsê peyda dibin. Besta nînokê dewlemend e bi lûleyên xwînê, loma ji xeynî beşa hîvikê, lewheya nînokanbi rengê pembeyî ne. Li ser rûyê binî ya lewheya nînokê de şovên dirêj û tenik hene, bi navbeynkariya van şovan nînok bi besta nînokê ve tê girêdan.

Hin caran gava tefşû an jî çakûç li tiliya mirov dikeve, li besta nînokê lûleyên xwînê diteqin, xwîn belavê navbera besta nînok û lewheya nînokê dibe. Xwîna ji lûleyan derketî bêoksîjen dimîne loma rengê wê ji sor diguhere ber bi reş û birîna binê lewheya nînokê reş dibe.

Eponîkum

Kutîkila nînokê wekî eponîkum tê navkirin. Kutîkil di navbera çermê tilî lewheya nînokê de cih digire, nînokê bi çerm ve girê dide. Eponîkum li dij avê berbestek sirûştî ava dike, nahêle av an jî hokarên nexweşiyê derbasî rega nînokê bibe. Loma divê ev beş ji nînokê neyê rakirin û jêkirin.

Perîonîkum (Perionychium )

Perîonîkum navê qatên çermên li herdu aliyên nînokê ye, herwisa wekî qatên kêlekî yên nînokê (Lateral nailfold) jî tên navkirin.

Qatên kêlekî yên nînokê li herdu aliyan ve nînokê dipêçin, bi vî awayê lewheya nînokê bi tilî û pêçiyan ve girêdayî dimîne. Hin caran nînok di qata kêlekî de diçe. Qata kêlekiya nînokê diwerme, kul dibe û birîn çê dibe. Bi taybetî nînokên pêçiyê wisa ne.

Hîponîkum

Li binê beşa qeraxa serbest (cemser) a nînokê de hîponîkum ( hyponychium) heye. Hîponîkum di navbera lewheya nînokê û çermê serê tiliyê de cih digire. Hîponîkûm, çînek stûr e, ji qata hişk (stratum corneum ) a epîdermîsê pêk tê. Hîponîkum besta nînokê ji hawirdorê diparêze.

* Ev xebat li ser wîkîpediyaya kurdî jî hat zêdekirin.

https://ku.wikipedia.org/wiki/N%C3%AEnok?veaction=edit 

Mû

 

Mû, qij, pirç an jî pûrt beşekî ji poşerekoendama (bi îngilîzî: integumentary system) laşê mirov e.

Mû bi eslê xwe taya proteîna keratînê ye ko ji epîdermîsê dirêjê derva dibe. Heke ev tayên keratînî li ser çîp, zend, dest, mil an jî li ser zik û pişta mirov be, navê wî mû ye. Lê li hin deverên Kurdîstanê, ji boy koma van mûyên laş, peyva pirç jî tê bikaranîn. Herwisa mûyên laşê ajalan jî wekî pirç an jî pûrt tê navkirin.

Komên mûyên laş, li gor cih û erkê xwe tên navkirin. Koma mûyên serê mirov wekî por, mûyê li ser lêva jorîn wekî simbêl, mûyê li rûyê mirov wekî rî, mûyên palikên çav wekî bijang, mûyên jorê çav jî wekî birû tên navkirin.

Herwisa koma mûyên li derdora endamê zawzê (zayend) jî wekî rêv tê navkirin. Gava mirov digihêje temenê pêgihîştinê (bi îngilîzî: puberty), ango devrûberê salên 12-14 yê, di laşê mirov de rêv dirêj dibe. Berê temenê pêgihîştinê, mûyên laşê kur û keçan bê reng e, mîna hirî nerm e, zirav û kin e. Piştê temenê pêgihîştinê ji ber hormonên nêrî (androjen), bi taybetî ji ber hormona testosteronê (testosterone) mûyê laşê xortan diguhere, dirêj dibe, melanîn û stûriya mû zêde dibe, dibe mûyên mayînde (bi îngilîzî: terminal hair). Bi taybetî rî, simbêl, mûyên li sing, zik, mil û çîpên xortan hê pirtir diguherin û dibin mûyên mayînde. Di laşê keçan de mêjera testosteronê pir hindik e, loma ji xeynî mûyên binçeng û rêv bi gelemperî, mûyê laşê wan lawaz dimîne.

== Pêkhateya taya mûyê ==

Taya mûyê ji xaneyên keratînî yên mirî pêk tê û dabeşî du beşen sereke dibe; rega mûyê û doxa mûyê .

=== Rega mûyê ===

Beşa mûya nav çikildanê wekî rega mûyê tê navkirin. Taya mûyê ji çikildana mûyê peyda dibe. Xaneyên epîdermîsê di nav xaneyên dermîsî de dirêj dibin û kîsikok çê dikin ji van kîsikokan re tê gotin çikildana mûyê. Beşa mûyê ya di nav çikildanêde dimîne, zindî ye. Rijênên çewriyê jî bi çikildana mûyê ve girêdayî ne, rijên çewrî der didin nav çikildanê. Yek ji karê sereke yê mûyan hestkirin e. Derûdora hemû çikildanên mûyê bi demarên hestê dorpêçî ye. Pestan û berkewtin (temas) a doxa mûyan ji aliyê van hestedemaran ve tê wergirtin.

Rega (kok) mûyê heta jêrê çîna dermîsê dirêj dibe, kotahiya rega mûyê, pîvazoka mûyê ye. Pîvazoka mûyê xaneyên binçîne lixwe digire. Xaneyên binçîne xaneyên bineratî ne, bi dabeşbûna mîtozî xaneyên nû çê dikin. Beşa pîvazokê ya xaneyên binçînê tê da ne, wekî matrîks tê navkirin. Matrîks ji xaneyên rûkeşeşeneyê (epitelî)û xaneyên melanînê (melanosît) pêk tê. Xaneyên rûkeşeaneyê di matrîksê de dabeş dibin, bi vî awayê mû peyda dibe. Di binê çikildanê de pêkhateyek heye bi navê goçkeya mûyê. Pîvazoka mûyê, goçkeya mûyê dorpêç dike. Goçkeya mûyê ji bestereşaneyê, girêkên mûlûleyên xwînê û demarên hestê pêk tê. Goçke bi şeweyê helkeyî ye.

=== Doxa mûyê ===

Beşa mûya li dervayê çikildanokê wekî doxa mûyê (bi îngilîzî: hair shaft) tê navkin. Doxa mûyê ji çîna epîdermîsê dest pê dike ber bi rûyê dervayê çerm, dirêjê dervayê laş dibe. Ango mûyê li ser rûyê çerm ve xuya dibe, bi eslê xwe beşa doxa mûyê ye. Xaneyên binçîne yên pîvazoka mûyê, dabeş dibin û xaneyên nû ji rega mû ber bi doxa mûyê tên paldan. Li nav xaneyan de keratîn berhev dibe, xane dimirin û li ser hev rêz dibin, bi vî awayê doxa mûyê peyda dibe.

Panî birgeha doxa mûyê ji sê beşên sereke; kirok, tûkil û kutîkil pêk tê.

Kirok beşa heri navi ya doxa mûyê ye. Kirok bi çîna tûkilê dorpêçî ye. Beşa herî derva, ji çînêk zexm a xaneyên keratînî yên dewisandî pêk tê û wekî kutîkil (bi îngilîzî: cuticle) tê navkirin. Ji van çînan, çîna kirok di pêkhateya hemû mûyan de cih nagire, hinek mû tenê ji du çînan pêk tên. Beşa mûyê li jorê çerm bi tevahî ji keratînê pêk tê û mirî ye. Loma kurkirina por an jî rî û simbel tu ziyan nade pêkhateya mûyan. Heta ko ziyan negihîje pîvazoka mûyê, piştê kurkirinê mû ji nû ve dirêj dibin.

== Reng û şêweyê taya mûyê ==

Rengê por û mûyan bi navbeynkariya zanyariya bomaweyî(genetîk), li gor mêjer (miqtar) û cora melanîna nav xaneyan diyar dibe. Li ser rûyê erdê, her ko ji xêza ekvatorê ber bi cemsera bakûr ve diçe, rengê mûyên mirovan ji reş ber bi zer û spî diguhere û çûr dibe. Her wisa rengê porê mirov li gor temenê mirov jî diguhere. Bi gelemperî piştî temenê 40 saliyê, di laşê mirov de melanîna xaneyên mûyan kêm dibe û li dewsa melanînê, bilqên (peq) hewayê dikeve nav xaneyan, loma porê mirov spî dibe. Ango spîbûna mû, ji ber kêmbûna melanîna nav xeneyên mûyê ye. Herwisa tirojên rojê jî bandor li ser rengê mûyan dike, melanîna mûyan kêm dibe.

Şeweyê mû ji aliyê pêkhate û şeweyê tûkil û kiroka doxê mûyê ve tê diyarkirin. Şêwe û pêkhateya tûkil û kirok jî ji aliyê şêweyê çikildana mûyê ve tê diyarkirin. Ango ji ber şêweyê çikildana mûyê, hin mirov bi porê kurişkî (lûlî), hin jî bi porê rast (xav) in.

== Sûra (Çerx) jiyana taya mûyê ==

Bi dabeşbûna xaneyên keratînî yên binçîneya pîvazoka mûyê, dirêjbûna mû jî dest pê dike. Bi zêdebûna xaneyên nû, doxa mûyê ji çikildanê ber bi rûyê çerm ve tê tehnkirin (paldan). Gava doxa mûyê li ser rûyê çerm xuya dibe, keratinîbûna xaneyan jî diqede û xane dimirin. Bi vî awayê rûyê dervayê doxa mûyê bi qata keratînê tê pêçandin. Xaneyên mirî bi şeweyê taya mû ber bi jorê çerm ve tên paldan , dawiya dawî ji rûyê çerm diweşin. Li dewsa xaneyên weşiyayî, di çikildanokê de xaneyên nû tê çêkirin. Çêbûn, dirêjbûn û weşîna taya mûyê, wekî sûra (çerx) jiyana taya mûyê tê navkirin.

Sûra jiyana tayek mûyê di 3 qonaxên serekê de rû dide.

=== Qonaxa anajen (bi îngilîzî: anagen phase) ===

Di vê qonaxê de xaneyên çikildanê bi lez dabeş dibin, rega mûyê dirêj dibe. Bi vî awayê doxa mûyê ber bi jorê çerm ve dirêj dibe.

=== Qonaxa katajen (bi îngilîzî: catagen phase) ===

Qonaxa katejen, qonaxek temen kin e. Di qonaxa katejenê de çikildan piçek piçûk dibe û ji goçkeya mûyê diqete. Loma mû ji xaneyên bineratî û lûleyên xwînê dûr dikeve, destpêkirina vê qonaxê, dirêjbûna mûyê dide sekinandinê.

=== Qonaxa telojen (bi îngilîzî: telogen phase) ===

Qonaxa bêhnvedanê ye. Mû di vê qonaxê de dirêj nabin, lê bi gelemperî naweşin jî. Heta ko qonaxa anajen a nû dest pê bike, mû di qonaxa telojenê de dimîne. Gava di çikildanê de mûyek nû dirêj dibe, ango qonaxa anajen dest pê dike, mûya nû, mûya di qonaxa telojenê ber bi jorê çerm ve têhn dide, bi vî awayê mûya kevn diweşe. Li ser çermê kiloxê mirov de bi qasî 300 000 tayên por heye. Ji porên asayî, bi gelemperî rojê 100-150 tayên por diweşe.

Di rewşa asayî de li derûdora %90ê çikildanên mûyê di qonaxa anajenêde ne. Bi qasî % 10- 14yê çikildanan di qonaxa telojenê de, % 1-2yê çikildanan jî di qonaxa katajenê de ne.

Dirêjiya sûra jiyana mûyê, li hemû beşên laş de ne yek e. Wekî mînak; sûra mûyên birû 4 meh, ya mûyên kiloxê (por) 3- 4 sal didome. Tayên mû di qonaxa anajen de dirêj dibin. Maweya qonaxa anajenê ya tayên porê li gor tayên mûyên birûyê gellek dirêj e, loma tayên porê ji mûyên birûyê dirêjtirin.

* Ev xebat li ser wîkîpediyaya kurdî jî hat zêdekirin.

https://ku.wikipedia.org/wiki/Por_(anatom%C3%AE)

Çermê mirov

 Çerm, pêst an jî pîst, endamê herî gewre yê mirov e.

Laşê mirov ji aliyê derve bi çerm ve dapoşî ye. Çerm endamê herî gewre yê laş e.

%15yê giraniya laşê mirov ji çerm pêk tê. Çerm ji boy hokarên nexweşiyê berbestek sirûştî ye. Rê li ber bakterî, vîrus û hemû hokarên nexweşiyê digire, nahêle bikevîn nav laşê mirov. Herwisa ji rijênên çerm, xwêdan û çewrî jî tê derdan. Çewrî û xwedan liser rûyê çerm belav dibin, pHa rûyê çerm dadixînin 5 heta 3yê, ango rûyê çerm piçek asîdî ye. Asîd derfet nade hokarên nexweşiyê ko li ser çerm bijîn. Di nav şileya xwêdanê (araq) de enzîmek heye bi navê lîzozîm (lysozyme), lîzozîm dîwarê xaneyên bakterîyan diherisînê, bi vî awayê bakteriyên li ser rûyê çerm tên kuştin.

Stûriya çerm li her aliyê laş de ne ne bi yekşêwe ye. Li gor asta stûriyê, du cor çerm heye, çermê stûr û çermê tenik. Çermê kefa dest, çermê binê pî mînak in ji boy çermê stûr. Radeya asayî (average ) ya stûriya çerm 1 heta 2 mm ye. Stûriya çermê stûr, bi qasî 5 mm ye.

Pêstê mirov ji du çînên serekî pêk tê.

1. Epîdermîs : aliyê derve yê çerm

2. Dermîs : aliyê navî yê çerm (ji şaneya bester pêk tê)

dermîs bi navbeynkariya çîna hîpodermîs (binçerm) bi masûlke û hestiyan ve girêdayî ye.

Epîdermîs

Epîdermîs an jî rûçerm, çîna li jorê çerm e. Rûyê derve yê çerm ji aliyê epîdermîs ve dapoşkirî ye.

Epîdermîs ji rûkeşexaneyên firerêz pêk tê. Ango gellek qatên xaneyên rûkeş li ser hev rêz dibin, bi vî awayê çîna epîdermîs peyda dibe. Di nav çîna epîdermîsê de lûleyên xwînê tune, xaneyên epîdermîsê xurek û madeyên pewîst ji mûlûleyên çîna dermîsê digirin. Stûriya epîdermîsê di çermê binê pî û çermê kefa dest ya herî zêde ye, epîdermîsa vana wekî çermê stûr tê navkirin. Epîdermîs ji boy hokarên nexweşiyê berbestek sirûştî ye. Rê li ber bakterî, vîrus û hemû hokarên nexweşiyê digire, nahêle bikevîn nav laşê mirov. Herwisa epîdermîs ava laş jî diparêze, nahêle laşê mirov zuha bibe.

Çîna epîdermîs ji 5 qatan pêk tê.

1. Qata hişk (Stratum corneum )

Qata herî jor a epîdermîsê ye. Ji xaneyên pehnkirî yên mirî pêk tê. Di nav sîtoplazmaya xaneyan de keratîn heye. Keratîn proteînek rîşalî(rîsî) ye. Proteînên keratînê req in û rê nadin avê. Qata hişk peş bi beş diweşe. Xaneyên ji qata zelal dewsa xaneyên weşiyayî digirin.

2. Qata zelal (Stratum lucidum) ji rêzên rûkeşexaneyên pehn pêk tê. Navikên piraniya xaneyên vê çînê riziyayî ne, hinek xane jî bê navik in. Rêza xaneyên bênavik di bin mîkroskobê de wekî çînek zelal (ron) xuya dibin. Ev qat tenê di epîdermîsa çermê stûr de heye.

3. Qata danikî (Stratum granulosum) çînek tenik a epîdermîsê ye. Ji 2 heta 5 rêzên xaneyên pehn pêk tê. Di nav sîtpolazmaya xaneyên qata danîkî de bi navê keretohaylîn(eratohyalin) danikên proteîn heye. Keretohylîn pêşkerê keratîn e.

4. Qata striyokî (Stratum spinosum), ji sîtoplazmaya xaneyên vê çînê, niçikên mîna dirriyên darê ji parzûna xaneyê ber bi derve dirêj dibin. Ev pêkhateyên striyokî xaneyên qata striyokê bi hev re girê dide.

5. Qata binçîne (Stratum basale/germinativum) çînek stûr e. Rûyê vê çînê ji rêzên xaneyên firegoşeyî pêk tê. Li aliyê jêrê çînê rûkeşexaneyên şeşpaloyî(cuboidal) an jî yên stûnî ( columnar) cih digirin. Ji xaneyên vê derê, bi dabeşbûna mîtozî, xaneyan nû tên çêkirin. Xaneyên nû ber bi qata hişk cih diguherin. Xaneyên ko bi dabeşbûnê xaneyên nû çê dikin, wekî xaneyên bineratî (stem cells) tên navkirin. Di qata binçîneyê de xaneyên keratînê (keratinocytes), xaneyên bineratî ne. Di nav xaneyên keratînê de hinek ji xaneyên melanînê (melanocytes) heye. Xaneyên melanînê pîgmenta (boyax) melanînê berhem dikin. Rengê pêstê mirov li gor rêjeya melanîna nav xaneyên epîdermîsê diyar dibe.

Hin beşên qata binçîneyê ber bi nav çîna dermîsê (çerm) dirêj dibin, bi vî awayê çîna epîdermîsê bi çîna dermîsê ve girê didin. Herwisa ji çîna dermîsê xurek û madeyên pêwîst dabîn dikin ji boy xaneyên epîdermîsê.

Dermîs

Dermîs li bin epîdermîsê de dirêj dibe, pêkhateyên wekî lûleyên xwînê, demarên hestê, çikildanokê mû, lûsemasûlke, lûleyên lîmfê, rijênên xwedanê û rijênên çewrî lixwe digire. Li gel van pêkhateyan xaneyên fîbroblast, xaneyên hellûşêner û xaneyên çewrî jî xaneyên sereki yên dermîsê ne.

Dermîs ji bestereşaneyê pêk tê. Navbera pêkhateyên bestereşaneyê de rîşalên kolajen( bi îngilîzî :collagen fibers) û rîşalên qaîşokî (bi îngilîzî:elastic fibres)heye. Stûriya dermîsê 0.5 mm heta 3 mm ye.

Rîşalên kolajen taybetmendiya qaîşokî dide pêst. Herwisa rîşalên kolojen avê bi xwe ve girê didin, bi vî awayê rê li ber ji destçûna ava pestê digirin. Rîşalên kolojen enzîma kolojenaz( collagenase) lixwe digirin, ev enzîm berpirsiyare ji boy saxbûna birînan.

Dermîs li aliyê jêr ve bi hîpodermîsê ve girêdayî ye, hîpodermîs beşek çerm nîn e.Hîpodermîs bestereşaneyên sist û şaneya çewrî lixwe digire

Dermîs ji du çînê sereke pêk tê; çîna goçkeyî(bi îngilîzî: papillary layer) û çîna torî (bi îngilîzî: reticular layer)

Çîna goçkeyî

Çîna goçkeyi ji bestereşaneyê pêk tê, lê bestereşaneya vê çînê sist e, ango rîşalên kolojen û rîşalên qaîşokî torek lawaz ava dikin. Pêkhateyên mîna tilî ji çîna goçkeyî ber bi jorê, di nav qata binçîne ya dermîsê dirêj dibin, evan pêkhateyan wekî goçkeyên çermê tên navkirin.

Di goçkeyên çermê de gellek mûlûleyên xwînê, mûlûlyen lîmfê, xaneyên hellûşêner, rîşalên demarê, hinek ji xaneyên çewrî, wergirên berkevtinê û xaneyên fîbrobalst heye. Xaneyên hellûşêner, xaneyên bergiriyê ne, heke ji hawirdorê, hokarên nexweşiyê bikevin nava çerm, xaneyên hellûşêner li hember wan bergirî dabîn dike. Herwisa goçkeyên çermê gellek hestewergir jî lixwe digirin.

Çîna torî

Li bin çîna goçkeyî de çîna torî dirêj dibe. Bestreşaneya li vê çînê gellek gurr e. Ji ber gurahiya rîşalan, ev çîn bi şeweyê torî xuya dibe. Li vê çînê de rîşalên qaîşokî û rîşalên kolojên li nav hev dirêj dibin, lê piraniya rîşalên vê çînê ji rîşalên kolojen pêk tê. Rîşalên qaîşokî nermahî didin çermê, rîşalên kolajen jî girjiya (şidayî) çerm xurtir dike. Rîşalên vê çînê bi gelemperî li derûdora çikildanokê mûyan, rijênên xwêdanê û rijênên çewrî hê zêdetir in. Çîna torî li gel mûlûleyên xwînê, gellek hestewergir û demarên hestê, rijênên xwêdanê, rijênên çewrî, regên (kok) mû lixwe digire. Herwisa li vê çînê de xaneyên mast, xaneyên fîbroblast û lûleyên lîmfê jî cih digirin.

Hîpodermîs

Hîpodermîs li bin çîna dermîsê de dirêj dibe, loma wekî çîna binçerm tê navkirin. Hîpodermîs beşek çerm nîn e. Çerm bi navbeynkariya hîpodermîsê bi masûlke û hestiyan ve tê girêdan. Herwisa mûlûleyên xwînê û hestedemarên çerm jî ji aliyê hîpodermîsê ve tê dabînkirin. Hîpodermîs ji çîna bestereşaneya sist û proteîna elastînê pêk tê. Xaneyên sereke yên hîpodermîse; xaneyên fîbroblast, xaneyên hellûşêner û xaneyên çewrî ne. % 50yê çewriyê laş di hîpodermîsê de cih digire. Çewriya hîpodermîsê laşê mirov ji sermayê diparêze, nahêle sermaya hewayê derbasî nav laş bibe.

Erkên Çerm

Parastin

Çerm ji boy hokarên nexweşiyê berbestek sirûştî ye. Rê li ber bakterî, vîrus û hemû hokarên nexweşiyê digire, nahêle bikevîn nav laşê mirov. Herwisa ji rijênên çerm xwêdan û çewrî jî tê derdan. Çewrî û xwedan liser rûyê çerm belav dibin, pHa rûyê çerm dadixînin 5 heta 3yê, ango rûyê çerm piçek asîdî ye. Asîd derfet nade hokarên nexweşiyê ko li ser çerm bijîn. Di nav şileya xwêdanê (araq) de enzîmek heye bi navê lîzozîm (lysozyme), lîzozîm dîwarê xaneyên bakterîyan diherisînê, bi vî awayê bakteriyên li ser rûyê çerm tên kuştin.

Çerm laşê mirov ji tîrojên serbinefşî diparêze. Tîrojên serbinefşî, tîrojên ziyanbexşên ji boy şane û xaneyên laş. Çerm, laşê ji tîrojên serbinefşî yên rojê diparêze. Gava tîrojên serbinefşî dikeve ser çermê mirov, ji xaneyên çerm melanîn tê derdan. Melanîn boyaxek (pîgment) bi rengê qehweyî ye û tîrojên serbinefşî dimijîne, nahêle tîroj bigihîje şaneyên binê çerm. Herwisa di bin tîrojên rojê de sitûriya qata hişk a çîna epîdermîsê jî zêde dibe. Li gel melanînê, qata hişk a epîdermîsê jî tîrojên serbinefşî dimijîne.

Derdan

Li koendama poşêrê çar cor rijên heye; rijênên çewrî, rijênên xwedanê, rijênên şima û rijênên şîr.

Rijênên çewriyê, madeya çewrî der didin ser rûyê çerm. Li ser rûyê çerm de bakteriyên sûdbexş bi vê çevriyê tên xwedîkirin. Herwisa çîna çewrî, rê nade avê ko ji laş derbikeve an jî ji derva bikeve nav laş.

Rijênên xwedanê (araqerijên) şileya xwedanê der didin ser rûyê çerm. Gava şileya xwedanê dukel dibe û wekî madeyek gaz ji rûyê çerm dûr dikeve, di heman demê de rûyê laş jî sar dike. Ango rijênên xwedanê pileya germahiya laş rêk dixe. Di nav şileya xwêdanê (araq) de enzîmek heye bi navê lîzozîm (lysozyme). Lîzozîm dîwarê xaneyên bakterîyan diherisînê, bi vî awayê bakteriyên li ser rûyê çerm tên kuştin. Li bin çerm de qata şaneya çewrî heye, çewriya binê çerm, laşê mirov ji sermayê diparêze.

Rijênên şimayê li nav çermê coga guh(coga bihîstinê) de şimaya (mûm) guh der didin. Şimaya guh

rûyê perdeya guh nerm dike, nahêle perdeya guh zuha bibê. Bi vî awayê perdeya guh qaîşokî dimîne û gava pêlên deng lê dixin, perdeya guh bi hêsanî dilerize.

Rijênên şîrê, ji memikan şîr der dide. Ango şîrê ji boy dergûşê, ji aliyê van rijênên dayikê ve tê berhemkirin û derdan.

Hestkirin

Di nav endamên hestê yên laş de, çerm mezintirîn endam e. Di nav xaneyên çerm de gellek hestewergir hene. Mîkanîkewergir, êşanewergir û germahiyewergir, wergirên nav çerm in. Hestewergirên çermê ji demarekotahiya demarexaneyên hestê pêk tê.

Hestewergir ji aliyên kartêkirin wekî berkewtin (temas), pestan (pesto), êş , germahî û sermahî tên çalakkirin. Sinyalên ji kartêkiran bi bi navbeynkariya demarên hestê bi şêweyê sînyalên elektrîkî ber bi dirkepetikê tê guhêztin, ji vir jî ber bi mejî ve tên şandin. Têgihîştina hestan li mejî rû dide.

Rêkxistina germahiya laş

Asta pileya germahiya asayî ya laş 36.8 santîgrat pile ye. Germahiya laş ji aliyê demarekoendama xweyî ve tê rêkxistin. Hin caran ji ber germahiya hawirdore an jî ji ber çalakiya masûlkeyan, germahiya laş ji asta asayî bilindtir dibe. Zêdebûna germahiya laş, beşa sîmpasawî ya demarekoendama xweyî çalak dike. Demarên sîmpesawî rijênên xwêdanê hander dikin ji boy derdana xwêdanê. Şileya xwedanê ji boy dûkelbûnê (hilmbûn) germahiya laş bi kar tîne. Ango gava şileya xwêdanê ji rûyê çerm dûkel dibe, germahiya çerm digire bi vî awayê rûyê laş hênik dibe. Li gel rijênên xwedanê, xwînberên çerm jî alîkarî dikin ji boy hênikkirina laş.

Gava germahiya laşê mirov zêde dibe, lûleyên xwînê yên çerm fire dibin û ber bi rûyê çerm ve bilind dibin. Xwîna nav lûleyên firebûyî germahiya xwe dide hewayê, laş hênik dike.

Heke germahiya laş ji asta pileya asayî nizimtir bibe, vê gavê rijênên xwêdanê, derdana xwedanê kêmtir dikin û lûleyên xwînê jî teng dibin, ji rûyê çerm dûr dikevin. Bi vî awayê germahiya xwînê di nav laş de tê parastin.

Çêkirina vîtamîna D

Hinek ji vîtamîna D di laşê mirov de,bi alîkariya çerm tê berhemkirin. Bi eslê xwe ne rasterast vîtamîna D lê pêşenga vîtamîna D di çerm de tê berhemkirin. Li bin tîrojên rojê de pêşenga vîtamînê, diguhere boy vîtamîna D. Xaneyên çerm vîtamîna Dyê rasterast der didin nav xwînê.

*Ev xebat li ser wîkîpediya ya kurdî jî hat zêdekirin

https://ku.wikipedia.org/wiki/%C3%87erm%C3%AA_mirov

Çêja şîrîn

 

Çêja şîrîn an jî tama şîrîn yek ji pênc corên çêjê ye.

Mirov bi navbeynkariya xaneyên çêjewergir, çêja xurekan ji hev derdixe. Xaneyên çêjewergir, li gel xaneyên palpişt û xaneyên binçîne, di nav çêjegopkeyan de cih digirin.

Çêja xurekan bi navbeynkariya kîmîkewergirên xaneyên çêjewergir tê nasîn. Ji boy naskirina çêja xurekê, divê xurek di nav lîkê de bihele û bikeve nav çêjegopkeyan.

Her corek xaneya çêjewergir, bi rêbazek taybet molekulên çêjdar dinase. Pênc çêjên serekî ji aliyê çêjewergirên mirov ve tên nasîn.

Evana; çêja şor, çêja tirş, çêja tal, çêja umamî û çêja şîrîn e.

Bi gelemperî awêteyên endamî (bi îngilîzî: organic compounds) yên nav xurekan dibin sedema çêbûna hestê çêja şîrîn. Glukoz, fruktoz, sukroz, glîserol, alkol mînak in ji boy awêteyên kîmyayî ko şîrîniya wan ji aliyê çêjewergirên boy çêja şîrîn ve tên naskirin.

Wergirên çêja şîrîn, corek ji“wergirênbi proteîna-G ve gêrêdayî” ne.

Şekirên nav xurekan, ên wekî glukoz, fruktoz, sukroz di nav lîkê de dihelên. Bi vî awayê li derdora çêjegopkeyan de xestiya molekulên şekir zêde dibe. Molekula şekir gava rastê wergira guncav a li ser parzûna xaneyê te, bi wergirê ve girê dibe . Piştê girêdanê, proteîna-G ji wergirê diqete. Serbestmayina binebeşên proteîna-G, adenîl sîklazê çalak dike, bi vî awayê di nav xaneyê de rêzereaksiyonan dide destpêkirin. Adenîl sîklaz, adenozîna sêfosfatî (Adenosine triphosphate (ATP)) hander dike ko biguhere û ji wê, molekula cAMPpeyda bibe. Molekula adenozîna yekfosfatî ya sîklîk ( bi îngilîzî: cyclic adenosine monophosphate (cAMP)) di nav xaneyê de wekî peyambera duyem kar dike. cAMP cogên potasyumê digire û berevajîbûna cemsergiriya xaneya çêjewergirê dide destpêkirin. Li dawiya van gavan, ji xaneyê demareguhêzer tê derdan.

Ev rêbaz ji boy wergirtina çêja şîrîn a şekirên asayî ye. Lê ji boy çêja şîrîn a ji madeyên din, wergirek din a ji wergirên bi proteîna-G ve giredayî çalak dibe. Wekî mînak, sakkarîn şîrîndarek çêkirî (sentetîk) ye. Gava sakkarîn bi wergira çêja şîrîn ve girê dibe, di nav xaneya çêjewergir de enzîma fosfolîpaz C çalak dike ko IP3( Inositol trisphosphate) û DAG (diacylglycerol) berhem bike. Bi zêdebûna IP3, retîkûlûma endoplazmî kalsiyum (Ca+2) der dide nav sîtoplazmayê. Herwisa zêdebûna DAG jî dibe sedema çalakbûna PKA (Protein Kinase A). PKA cogên potasyumê digire. Ev rewş berevajîbûna cemsergiriya xaneya çêjewergir dide destpêkirinê û ji xaneyê demareguhêzer tê derdan.

Derdana demareguhêzer demarexaneya hestê çalak dike. Demarexaneya hestê sînyalên kîmyayî yên ji molekula çêja şîrîn, bi şêweyê demareragihandin, ji ziman ber bi demax ve dişîne. Sînyalên çêjtinê pêşî digihîjin talamusê, ji wir jî tên guheztin boy navenda çêjtinê ya tûkila mejî. Têgihîştina çêjtinê di mejî de peyda dibe.

* Ev xebat li ser wîkîpedyaya kurdî jî hat zêdekirin.

https://ku.wikipedia.org/.../%C3%87%C3%AAja_%C5%9F%C3%AEr...