Xaneya qoçekî

 Toreya çav wergirên bînînê lixwe digire ko wekî ronahiyewergir, an jî wergirên karomiqnatîsî tên navkirin. Ronahiyewergir du cor in, xaneyên çîlkeyî û xaneyên qoçekî. Di çavê mirov de hejmara xaneyên qoçekî ji ya xaneyên çîlkeyî gellek kêmtir e, loma belavbûna van herdu cor xaneyan a li ser beşên toreyê ne wekhev e.

Asta derazînkê ya xaneyên qoçekî boy kartêkirên ronahiyê gelek bilind e. Loma xaneyên qoçekî tenê di ronahiya geş de çalak in. Ji ber vê yekê xaneyên qoçekî wekî wergirên bînîna ronahiya geş tên navkirin. Herwisa xaneyên qoçekî berpirsiyar in ji boy bînîna zelal û rengîn.

- Pêkhate -

Xaneya qoçekî ronahiyewergir a bi dirêjiya 35- 40 μ (mîkron) e. Tîreya wê bi qasî 5 mîkron e. Xaneya qoçekî ji çar beşan pêk tê; beşa derve, beşa navî, laşê xaneyê û kotahiya gehînkeyî.

Beşa derve piçûk e û bi şêweyîqoçekî ye. Li wê beşê de parzûna xaneyê qat qat dibe lê qatên parzûnê mîna qatên parzûna xaneya çîlkeyî xeple nîn in û Kîsîkokên wekî mîna pêlikin.Di nav kîsikokan depîgmentên(boyax) ronahiyê cih digire. Beşa derve car caran beş bi beş tê nûkirin.

Beşa navî û beşa derve bi kûlkên girêdanê, bi hev re girêdayî ne. Di beşa navî de tevê ko gelek endamokên xaneyê hene, lê hejmara mîtokondrîyê hê pirtir e.

Rîşalên qoçekî yên beşa navî stûr in. Rîşal ji perdeya sinordar a derveyî, derbasî nav çîna navikî ya derve(bi îngilîzî: outer nuclear layer) dibe. Di nav çîna navikî ya dervede, rîşalên qoçekî, laşê xaneyê pêk tînin. Navika xaneya qoçekî di nav laşê xaneyê de cih digire.

Rîşalên laşê xaneya qoçekî ji çîna navikî ya derve ber bi çîna pleksîform a derve dirêj dibin. Çîna ko ji tora demarexane û lûleyên xwînê pêk tê, jê re çîna pleksîform (bi îngilîzî: plexiform layer) tê gotin. Li nav çîna pleksîformê de rîşal pêkhateyek werimî ya bi navê kotahiya gehînkeyî( bi îngilîzî: synaptic terminal)pêk tînin. Di nav kotahiya gehînkeyî de kîsikokên bi navê çikildanên gehînkeyî hene. Çikildan bi demareguhêzer a bi navê glutamet( bi îngilîzî: glutamate) tijî ne.

- Corên xaneyên qoçekî -

Ronahiyewergirên çavê mirov çar cor pîgmentên(boyax)ronahiyê lixwe digirin. Pêkhateya hemû pîgmentên ronahiyê dişibin hev. Pîgmentji proteîna opsîn û molekulek biçûk a bi navê kromofor (bi îngilîzî:chromophore) ko bi opsînê ve girêdayî pêk tên.

Kromofor molekulên taybet in ji boy mijîna enerjiya ronahiyê. Herwisa heke kromofor corek ronahiya bînraw nemijîne, tîrojên wê ronahiyê ji molekula kromoforê şewq didin, bi vî awayî kromofor di çavê mirov bi awayekî rengîn xuya dibe. Kromofora xaneyên çîlkeyî û qoçekî retînal e. Ango her du ronehiyewergir heman molekulê, retînalê lixwe digirin. Cudahiya di navbera xaneyên çîlkeyî û qoçekî ji ber cudahiya proteîna opsîn e. Çavê mirov çar cor opsîn lixwe digire. Ji çar cor opsînan, corek di pêkhateya xaneyên çîlkeyî de, ji boy bînîna di ronahiya kiz, sê cor jî ji boy bînîna rengîn,di pêkhateya xaneyên qoçekî de cih digirin. Cor û rêza asîdên amînî corê opsînan diyar dike . Ji boy opsîn û retînaladi xaneyên qoçekî de peyva fotopsîn (bi îngilîzî: photopsin) tê bikaranîn. Her corek opsîna xaneyên qoçekî mijîna corek ronahiyê ya bi dirêjiya pêla taybet diyar dike.

Li mirov û hin meymûnan de hestêbînînê, bi bînîna rengîn a sêrengî (trichromat) rû dide. Bînîna rengîn a li mirovji aliyê sê cor xaneyên qoçekî ve tê diristkirin. Her yek ji van xaneyan corek ji ronahiya bînraw dimijîne. Pîgmenta corek ji xaneyên qoçekî herî zêde ronahiya şîn, pîgmenta cora din ronahiya kesk, pîgmenta coradawî jî herî zêde ronahiya sor dimijîne. Xaneyên qoçekî tên polenkirin li gor cora dirêjiya pêla ronahiya ji aliyê wanve tên mijandin.

Xaneyên qoçekî yên ko herî zêde ronahiya şîn a dirêjiya pêla wê420nm (nanometre)dimijînin, wekî qoçekên şîn an jî qoçekên kin (bi îngilîzî: S cones) tên navkirin.

Yên ko herî zêde ronahiya kesk a dirêjiya pêla wê 530 nm dimijînin, wekî qoçekên kesk an jî koçekên navîn(bi îngilîzî: M cones) tê navkirin.

Xeneyên qoçekî yên ko herî zêde ronahiya sor a dirêjiya pêla wê 562nm dimijînên, wekî qoçekên sor an jî qoçekên dirêj (bi îngilîzî: L cones) tên navkirin.

Hejmara xaneyên qoçekî di çalika navendî (bi latînî:fovea centralis)ya lekeya zer (bi latînî :macula lutea)a beşa toreyêde hê pirtir in.

- Çalakbûna xaneyên qoçekî -

Li torêya çav de demarexaneyên cor bi cor bi hev re gehînke ava dikin. Ronahiyewergir bi demarexaneyên asoyî û demarexaneyênducemserî, xaneyên ducemserî jî bi demarexaneyên girêkî ve gehînke ava dikin.

Demarexane di rewşa asayî de, ango dema ji hawirdor kartêkir wernagirin,di qonaxa bêhnvedanê da ye. Ev rewşa xaneya demarê wekî cemsergirî (bi îngilîzî:polarization)tê navkirin. Di qonaxa cemsergirî de, cogên sodyumê yên li ser parzûna xaneyê girtî ne. Di navbera herdu aliyên parzûna demarexaneyê de cudahiya bargeyê elektrîkê peyda dibe. Ev bargeyê elektrîkî ji ber hebûna iyonan çê dibe. Aliyê hundirê parzûnê bi bargeyênegativ, aliyê derveyî parzûnê jî bi bargeyêpozîtiv ve barkirî tê hiştin. Lê ev rewş ji boy ronahiyewergiran ne wisa ye. Demarexaneyên ronahiyewergiran, di qonaxa bêhnvedanê de ango gava tîrojên ronahiyê li ser wan nakevedi rewşa berevajîbûna cemsergiriyê (bi îngilîzî: depolarization) dimînin. Di vê qonaxê de cogên sodyumê yên ronahiyewergirê vekirî ne û di heman demê de ji kotahiya gehînkeyî ya ronahiyawergirê demareguhêzer a bi navê glutamet tê derdan. Glutamet di gehîkeqelîşê de derbasîser dendrîta demarexaneya ducemserî dibe. Ji ber derdana glutametê xaneya ducemserî di rewşa cemsergiriya hîper de dimîne. Loma ji xaneya ducemserî ber bi xaneyên girêk demareguhêzer an jî demareragihandin nayê şandin, ji ber vê rewşê, cemsergiriya xaneyên girêk hilnaweşe, ji xaneyên girêk sînyal naçe demarên bînînê. Tûkila mejî ji demarên bînîne ragihandin nagire, di mejî de têgihîştina bînînê peyda nabe, loma mirov di tariyê tiştan nabîne.

Di ronahiyê de rodopsîna xaneyên çîlkeyî û fotopsîna xaneyên qoçekî tîrojên ronahiyê dimijin. Ji vê gavê şûn ve berteka herdu cor ronahiyewergir, xaneyên çîlkeyî û yên qoçekî hema mîna hev in, lê ji ber ko xaneyên qoçekî sê cor in, çalakiya her yekî li gor rengê ronahiyêk taybet e.Ango li gor hebûn an jî nebûna rengên kesk, sor û şîn xaneyên koçekî çalak dibin an jî di rewşa berevajîbûna cemsergiriyê de dimînin.

Gava tîrojên ronahiyê li ser fotopsînê( opsîn+retînal)dikevin, retînal enerjiya fotonandimijîne û şeweyîxwe ya cis-retînal diguherîne retînala all- transê û ji rûyê opsînê dûr dikeve, loma şeweyîopsînê digugere.Bi guherîna retînal û opsînê di ronahiyewergir deçalakiya rêzereaksiyonan dest pê dike, li dawiya dawî cogên sodyumê yên li beşa derve ya parzûna xaneya qoçekî (ronahiyewergir) tên girtin. Bi girtina cogên sodyumê, sodyum di nav xaneyê de berhev dibe, di xaneya qoçekî de dawî li rewşa berevajîbûna cemsergiriyê tê, xaneya qoçekî dikeve rewşa cemsergiriya hîper. Xaneya qoçekî di cemsergiriya hîper de derdana glutametê dide sekinandin. Nebûna glutametê îcar xaneya ducemserî ji cemsergiriya hîper derdixe, di xaneya ducemserî de berevajîbûna cemsergirî rû dide. Ji demarexaneyên ducemserî demareguhêzer tê derdan. Demareguhêzer di xaneyên girêk de erkê kar dide destpêkirin, bi vî awayê demareragihandin ji xaneyên girêk , bi navbeynkariya demarên bînînê ber bi navenda bînînê ya tûkila mejiyê ve tên şandin. Di mejî de li gor ragihandinên xaneyên qoçekî, têgihîştina bînîna rengîn rû dide.

- Rengkorî -

Hin caran yek an jî du cor jixaneyên qoçekî têk diçin loma li mirov de nexweşiya rengkorî peyda dibe. Nexweşiya rengkorî ne yek cor e, lê ji wê nexweşiyê, a herî pirtir li mirov peyda dibe, nexweşiya koriya rengên kesk û sor e. Kesên bi vê nexweşiyê, rengê kesk û rengê sor ji hev dernaxin.

* Ev xebat li ser wîkîpediyakurdî jî hat zêdekirin. https://ku.wikipedia.org/wiki/Xaneya_qo%C3%A7ek%C3%AE

Şebenga karomiqnatîsî

Şebenga karomiqnatîsî,(bi îngilîzî: electromagnetîc spectrum) rêzkirinatîrojên karomiqnatîsî li gor dirêjiya pêlên wan.

Gava pirtikek atomî, ya wekî elektron, ji aliyê qada karebayî (elektrîk) ve tê tawdan, dibe sedema livîna elektronan. Livîna elektronan dibe sedema çêbûna qada lerizînê ya karebayî û miqnatîsîyê. Di navbera herdu qadan de goşeya 90 pile heye. Qadên lerzinê di nav gurzeya enerjiya ronahiyê, fotonan de diçin, ev rewş wekî tîrojdana karomiqnatîsî (bi îngilîzî: electromagnetic radiation) tê navkirn. Foton yekeya ronahiyê ye, ji pakêta enerjiyê pêk tê û taybetmendiya pêl û pirtikê (bi îngilîzî: particle) lixwe digire. Rêjeya enerjiya foton û dirêjiya pêlê ya ronahiyê, berevajî ye. Fotonên ronahiya bi dirêjiya pêlên kin, li gor yê pêlên dirêj, hê pirtir enerjî lixwe digire.

Tîrojdana karomiqnatîsî ne di yek, lê di gelek corê tîrojan de rû dide. Li ser xêzekî, rêzkirina van hemû tîrojan li gor dirêjiya pêlên karomiqnatîsî, wekî şebenga karomiqnatîsî tê navkirin.

Tîrojên karomiqnatîsî jî mîna deng, bi şêwaza pêl belav dibin. Pêlên deng di nav madeyên şile, req û di nav hewayê de derbas dibin, cudahiya pelên karomiqnatîsî ji pêlên deng ev e ko pêlên ronahiyê dikare di nav valahiyê de jî derbas bibe.

Li esman gava birûsk lê dide, pêşî ronahiya birûskê paşê dengê birûskê digihîje mirov. Ev rewş ji ber cudahiya leza pêlên ronahiyê û deng e. Leza pêlên ronahiyê li gor ya pêlên deng gelek zêde ye. Tîrojên karomiqnatîsî (ronahî) di valahiyê de di çîrkeyek de 300000 km diçe ango leza tîrojên ronahiyê di valahiyê (feza) de 300000km/çîrke ye. Leza pêlên dengê di hewayêde 343m/çîrke ye. Durahiyadi navbera lûtkeyên du pêlên li du hev, wekî dirêjiya pêlê tê navkirin. Dirêjiya pêla tîrojan bi yekeya nanometre(nm) tê pîvandin. Nanometre ji mîlyaran yekê metreyê ye, ango 1m= 1000 000 000 nm ye. Dirêjiya pêlan dibe ko ji nanometreyek kintir be, mînak, tîrojên gamayê. An jî dibe ko dirêjiya pêlan ji kîlometreyek dirêjtir be, wekî mînak dirêjiya pêlên radyoyê.

Çavê mirov hemû tîrojên karomiqnatîsiyê nabîne. Ronahî corek ji pêlên karomiqnatîsî ye.Tîrojên ko dirêjiya pêlên wan ji 400 heta 700 nanometre ne, ji aliyê çav ve dikarin bên dîtin, çav enerjiya van tîrojan veduguherîne sînyalên elektrîkê . Ew ronahiya ko mirov tîrojên wan bi çav dibîne, wekî ronahiya bînraw tê navkirin. Bi têkilbûna tîrojên ronahiya bînraw, ronahiya spî peyda dibe. Heke ronahiya spî di nav Puwazkek (prîzma) sêgoşeyî de derbas bibe, tîrojên ronahiya spî ji hev cuda dibin. Hemû reng li gor dirêjiya pêlên tîroja xwe rêz dibin, bi vî awayê keskesor ava dibe, ji vê rêza rengan re şebenga ronahiya bînraw tê gotin. Şebeng ji ronahiya binefşî, nîl,şîn, kesk, zer, porteqalî û sor pêk tê. Ji van rengan, dirêjiya pêlên ronahiya binefşî (mor), ya herî kin e, lê enerjiya fotonên vî rengê ji ya rengên din zêdetir e. Pêlên ronahiya sor, pêlên herî dirêj ên ronahiya bînraw e, lê enerjiya fotonên ronahiya sor ji ya hemû rengên din kêmtir e. Gava ronahiya bînraw di puwazkê de derbas dibe, herî zêde tîrojên ronahiya binefşî, herî kêm jî yên ronahiya sor ditewin. Ji boy hestê bînînê, enerjiya pêlên ronahiyê tên bikaranîn.

Tîrojên ronahiyêli ser kelûpelan dixe, ji wir şewq dide û tê ser çavê mirov, li gor dirêjiya pêla ronahiyê, çavê mirov ronahiyê bi awayekî rengîn dibîne.

Ronahiya bînraw beşek piçûk a şebenga karomiqnatîsî ye. Li gel ronahiya bînraw şebenga karomiqnatîsî, pêlên karomiqnatîsî yên din jî lixwe digire. Tîrojên gama, tîrojên X, tîrojên serbînefşî, tîrojên jêrsor, pêlên mîkro û pêlên radyo jî pêlên karomiqnatîsî ne.

* Ev xebat li ser wîkîpedyakurdî jî hat zêdekirin

https://ku.wikipedia.org/.../%C5%9Eebenga_karomiqnat%C3...

Şirove

Xaneya çîlkeyî

Xaneyên çîlkeyî (bingilîzî: rod cells) corek ji ronahiyewergirên çavê mirov e.

Ronahiya hawirdor di korniye û hawêneyê de tê şikestin û tîroj li ser toreyê tên tîşkokirin. Çîna toreya çav, jo boy wergirtina ronahiyê, demarexaneyên taybet, ango ronahiyewergir lixwe digire. Ronahiyewergir hestewergirên ji boy hestê bînînê ne. Du cor ronahiyewergir di çîna toreyê de cih digirin. Yek ji wan xaneyên çîlkeyî ne (bi îngilîzî: Rod cells) a din jî xaneyên qoçekî (bi îngilîzî: cone cells) ne. Ev herdu cor hestewergir navên xwe ji şêweyên xwe digirin.

-Pêkhate-

Di her çavek mirov de ji 100 mîlyonê zêdetir xaneyên çîlkeyî cih digire. Xaneyên çîlkeyî dişibin şivê darê, loma vî navê lê kirine. Xaneya çîlkeyî ji du beşên serekî pêk tê, beşa navî û beşa derve. Beşa navî endamokên xaneyê yên wekî mîtokondrî, rîbozom, dezgeha Golgî, navik hvd lixwe digire. Beşa derve taybet e boy wergirtina ronahiyê.

Beşa derve ya xaneya çîlkeyî de, parzûna xaneyê qatên bi şeweyê xeple(dîsk) pêk tîne. Bi vî awayê rûyê parzûnê hê firehtir dibe ji boy mijîna ronahiyê. Di nav xepleyan de pîgmenta rodopsîn cih digire.

Rodopsîn corek ji proteînên heste ye ko boyax (pîgment) lixwe digire û enerjiya ronahiyê vediguherine sinyalên elektrîkê. Rodopsîn ji proteînek bêreng a bi navê opsîn û 11-cis-retînal(11-cis-retînaldehîd) pêk tê. 11-cis retînal pîgment lixwe digire. Retînal ji vîtamîna A çê dibe.

-Çalakbûna xaneyên çîlkeyî-

Di tariyê de opsîn bi retînala cis-11 ve tê girêdan û rodopsîn çê dibe. Gava girêdan rû da, îcar molekula GMP( guanozîna yek fosfatî) cogên îyonên li ser parzûna xaneya çîlkeyî ve dike. Iyonên sodyumê dikevîn nav xaneyê. Ev rewş wekî berevajîbûna cemsergeriyê (bi îngilîzî:depolarization) tê bi navkirin. Xaneyên çîlkeyî di demên berevajîbûna cemsergiriyê de demareguhêzer a bi navê glutamet( bi îngilîzî: glutamate) der dide .Xaneyên çîlkeyî bi xaneyên ducemserî ve bi navbeynkariya gehînkeyê girêdayî ne. Glutamet li ser parzûna xaneyên ducemserî de cemsergeriya hîper (bi îngilîzî:hyperpolarization) ava dike. Bi vê awayê rê li ber demarexaneyan ve tê girtin ko sinyalên bînînê bişînin xaneyên girêk (xaneyên ganglîon). Loma mirov di tariyê de tiştek nabîne.

Gava çav bi ronahiyê ve rûbirû dimîne, 11-cis-retînal a beşa rodopsînê ji aliyê fotonên ronahiyê ve tê guhertin boy all-trans-retînalê. Ev rewş mîheng û şeweyê rodopsînê diguherîne. Guherîna rodopsînê bandor li ser cogên sodyumê yên li ser parzûna beşa derve ya xaneya çîlkeyî dike, cogên sodyumê tên girtin. Bi vî awayê bargeya elektrîkî ya nav xaneyê û derveyî xaneyê diguhere. Xaneya çîlkeyî dikeve rewşa cemsergeriye û derdana demareguhêzer (glutamet) tê sekinandin. Bi kêmbûna glutametê, cemsergeriya xaneya ducemserî hildiweşe. Îcar ji demarexaneya ducemserî demareguhêzer tê derdan. Xaneyên ducemserî bi xaneyên girêk ve girêdayî ne, loma demareguhêzer li ser xaneyên girêk bandor dike û erkê kar dide destpêkirin. Sînyalên bînînê tê şandin boy tûkila mejî. Herwisa bi guherîna rodopsînê opsîn ji retînalê diqete û bêreng dimîne ev rewş wekî rengbirin( bi înglîzî: bleaching) tê navkirin. Xaneyên çîlkeyî di dema rengbirinê de bersîva ronahiyê nadin û çalak nabin. All-trans-retînal ên ji opsînê diqetin, an tên enbarkirin an jî tê guhertin boy 11-cis-retînal, paşê boy ji nû ve çêkirina rodopsînê, tê şandin boy xaneyên çîlkeyî. Xaneyên çîlkeyî di tariyê de cardin ji opsîn û 11-cis-retînalê rodopsîn çê dike.

Hestiyariya xaneyên çîlkeyî ji boy ronahiyê gelek zêde ye, bi gelemperî xaneyên çîlkeyî ne li navend lê li derdora navenda toreyê de zêde ne. Xaneyên çîlkeyî ji boy bînîna çêweyî (herdu kêlekên çav) û binîna di ronahiya kiz (lawaz) de tên bikaranîn. Di mejî de têgihîştina bînîna reş û spî an jî gewr ji aliyê xaneyên çîlkeyî ve tên rêkxistin.

-Nexweşî-

Heke di xaneyên çîlkeyî de bi têra xwe rodopsîn berhem nebe, çalakiya xaneyên çîlkeyî têk diçe. Têkçûna xaneyên çîlkeyî dibe sedema çêbûna nexweşiya şevkoriyê. Bi eslê xwe nexweşiya şevkorî, nexweşiyek bomaweyî(genetîk) ye. Lê kêmasiya vîtamîna A jî dibe sedama çêbûna nexweşiyê. Xaneyên çîlkeyî ji nav sîtoplazma û xepleyên pîgmentê de vîtamîna A digirin û rodopsîn berhem dikin. Ji ber ko retînal ji vîtamîna A berhem dibe, heke di laşê mirov de bi têra xwe vîtamîna A tune be xaneyên çîlkeyî nikarin rodopsîn berhem bikin loma nexweşiya şevkorî li mirov peyda dibe.

* Ev xebat li sedr wîkîpedyakurdî jî hat zêdekirin

https://ku.wikipedia.org/wiki/Xaneya_%C3%A7%C3%AElkey%C3%AE

Hawêneya çav

 

Hawêne, adese, niske an jî mercek ( bi îngilîzî: lens) pêkhateyek şûşeyî, zelal (ruhnik), qaîşokî û bi herdu rûyê xwe, rûyê pêş û paş qoqiz e.

Ji boy bînîna( dîtin) tiştekî, divê tîrojên ronhiyê li ser wê tiştê bikeve, ji wê tiştê şewq bide û bigihîje çîna toreya çav. Ango ji boy hestê bînînê, ronahî şert e.

Pêkhateya hawêneya çav

Di nav her çavekî mirov de hawêneyek heye. Hawêne li paş bîbikê de cih digire, bi awayekî dardekirî, bi kûlkemasûlkeyên bazneyî ve girêdayî ye. Di navbera hawêne û kûlkemasûlkeyên bazneyî de bendikên hilawestiner heye, ango hawêne bi navbeynkariya wan bendikan, bi kûlkemasûlkeyan ve girêdayî ye.

Hawêne û korniye proteînên taybet lixwe digirin, navê van proteînan, krîstalîn e.( bi îngîlîzî: crystallin). Xaneyên hawêneyê ji bilî proteînên krîstalîn, tu endamok lixwe nagirin, loma xane zelal in, tîrojên ronahiyê bi awayekî hêsanî di nav xaneyan de derbas dibe. Herwiha hawêne lûleyên xwînê jî lixwe nagire, xaneyên hawêneyê xurek û oksîjenê ji şileya avî( bi îngilîzî: aqueous humor) digirin. Zelaliya hawêneyê ji ber nebûna lûleyên xwînê û endamokan e. Hawêneya çavê mirov bi herdu rûyên xwe qoqiz e( bi îngilîzî: convex), lê rûyê aliyê paşî hê pirtir qoqiz e. Hawêne û tenê kûlkdar, çavê dabeşê du kelênan dikin. Valahiya di navbera korniye û hawêne wekî kelêna pêşî tê navkirin. Kelêna pêşî bi şileya avî tijî ye. Valahiya pişt hawêneyê jî wekî kelêna paşî tê navkirin kelêna paşî li gor kelêna pêşî xwediyê qebareyek mezintir e û bi şileya şûşeyî( vitreous humor) tijî ye. Şileya şûşeyî destek dide çîna toreyê û tîrojên ronahiyê ji hawêneyê diguhêzîne ser toreyê. Herwisa şeweyî gogî ya çav jî ji ber hebûna vê şileyê ye.

Erkê hawêneya çav

Mirov carna li tiştên nêzîk, carnan ji li yên dûr dinêre, durahiya navbera tiştan û çav guherbar e, lê ji boy bînînê, divê her car tîrojên derûdor rasterast bikeve ser çîna toreya çav. Karê serekî ya hawêneyê, arastekirina ronahiyê li ser çîna tore û çalika navendî ye. Ango bi rêkxistina hawêneyê, li gel guherbariya durahiya çavkaniya ronahiyê, tîrojên ronahiyê dîsa jî dikevin ser çîna toreyê. Hawêne ji boy vê erkê, qoqiziya xwe diguherîne û tîrojan ditewîne (dîşkîne).

Tîrojên ronahiya hawirdorê, cara pêşîn dikevin ser korniyeyê û di korniyeyê de tên şikestin, tîroj wekî gurzekî ronahiyê, ji korniyeyê derbasî bîbikê dibin, ji wir jî tên ser hawêneyê.

Şêweyî hawêneyê ji aliyê kûlkemasûlkeyan ve tê rêkxistin. Kûlkemasûlke qoqiziya haweneyê diguherînin. Gava mirov li tiştek nezîkê xwe dinêre, wekî mînak, gava pirtûk dixwîne, külkemasülke yên dora hawêneyê girj dibin, bendên hilawestiner sist dibin, hawêne hê pirtir qoqiz debe. Heke mirov li cihek, an jî tiştek li dûr binêre, kûlkemasûlke xav dibin, îcar bendikên hilawestîner tên şidandin û hawêneyê ber bi xwe ve dikişînin, loma qoqiziya hawêneyê kêm dibe, hawêne tenik dibe. Bi zêdekirin û kêmkirina qoqizatiya hawêneyê, tîrojên ronahiyê wisa tên şikestin (tewîn) ko bi awayekî piçûktir û serberjêr (ters), raste rast dikevin ser çîna toreyê.

Heke hawêne zêde qoqiz be, gava tîrojên ronahiyê di nav da derbas dibin, pir ditewin(dişikên), bi kêmbûna qoqiziya hawêneyê, tewîna tîrojan jî kêm dibe.

Tîrojên ronahiyê di dema derbasbûna ji nav hawêneya qoqiz de, piçek ditewin, tên nezîkê hev û li ser xalek de digihîjin hev. Ango ronahî ji aliyê hawêneyê ve tê tîşkokirin. Durahiya navbera hawêne û xala ko tîrojên ronahiyê hatine tîşkokirin, Wekî tîşkoya hawêneyê tê navkirin. Ji ber ko tîşko li paş hawêneyê çê dibe, ev tîşkoya rasteqîn e. Lê heke tîroj di hawêneyek rûçal de derbas bibin, îcar tîroj ji hev dûr dikevin û belav dibin. Di haweneyên rûçal de tîşkoya hawêneyê tîşkoyek xeyalî ye û li pêş hawêneyê çê dibe.

Di rewşa asayî de, ango heke di çavê mirov de nexweşî an jî têkçûna hawêneyê tune be, wê gavê tîşkoya hawêneyê raste rast tê ser çîna toreyê.

Têkçûna hawêneya çav

Piştî temenê 45-50 saliyê, bi gelemperî qaîşokiya hawêneyê kêm dibe. Kûlkemasûlkeyên bazneyî girj dibin, bendên hilawestîner jî sist dibin lê hawêne bi têra xwe qoqiz nabe. Ji ber wê rewşê, tîrojên ronahiyê yên ji derdora nezikê çav kêm ditewin, bi awayekî rast nakevin ser toreyê loma nexweşiya çav a bi navê piresbîtî li herdu çavên mirov peyda dibe. Ji boy kesên bi çavên piresbît, berçavkên rû qoqiz tên bikaranîn. Navê wan berçavkan di nav gel de wekî berçevka xwendinê jî tê navkirin.

Hin caran jî hawêne mat dibe, zelaliya hawêneyê winda dibe, hawêne bi rengê spî xuya dibe. Ev rewş wekî nexweşiya ava spî (katarak) tê navkirin. Bi gelemperî nexweşiya ava spî di çavek de peyda dibe, çavê din sax dimîne. Ji boy çareseriya nexweşiyê, hawêneya resen a çavê bi ava spî, bi hawêneyek destkar ve tê guhertin.

*Ev xebat li ser wîkîpedyakurdî jî hat zêdekirin.

https://ku.wikipedia.org/wiki/Haw%C3%AAneya_%C3%A7av

Rengîne

 

Rengîne, îrîs (bi îngilîzî: iris) xeleka rengîn a di aliyê pêşîya çavê mirov de. Di zimanê yewnanî de ji boy keskesorê (bi îngilîzî:rainbow) peyva iris  tê bikaranîn. Rengîne firehiya bibikê rêk dixe. Bi vî awayê mêjera ronahiya dikeve nava çav kontrol dike. Her wisa çavên mirov jî rengên xwe ji rengê rengîneyê digire.

Pêkhate

Rengîne beşek ji çîna koroîd a çav e, ji beşa tenê kûlkdar(cilliary body) direj dibe. Li pêşîya rengîneyê de korniye heye, li paşiya rengîneyê de hawêne heye.

Rengîne beşa pêşî ya çavê, dabeşê du beşên biçûktir dike, odeya pêşî û odeya paşî. Odeya pêşî di navbera rengîne û korniye, oda paşî jî di navbera rengîne û hawêneyê de cih digire. Herdu ode jî bi şileya avî (aqueous humor) tijî ne. Şileya avî ji aliyê tenê kûlkdar ve tê berhemkirin û derdan. Rengîne ji du çînên lûsemasûlke û xaneyên pîgment  pêk tê. 

Rengê çav

Xaneyên pîgment madeyek bi navê melanîn lixwe digirin. Melanîn reng dide xaneyên pîgmentê, rengîne jî rengê xwe ji van xaneyan digire. Ango rengê çavê mirov, li gor hebûn an jî nebûna melanîn an jî li gor rêjeya xestiya melanîna nav xaneyên pîgment diyar dibe. Mêjera melanîna xaneyên çavê mirov, li gor zanyariya genetîk (bomaweyî) diyar dibe. Xestiya pîgmenta di çavên qehweyî ji ya çavên şîn zêdetir e. Xaneyên çavên reş herî zêde pîgmenta melanîn lixwe digirin. Herwisa  rengîneyên mirovên bi nexweşiya albîno, an tu pîgment lixwe nagirin, an jî xaneyên pîgment pir hindik melanîn berhem dikin. Rengîneyên van kesan ne bi rengê asayî ye, ji ber kêmasiya melanînê lûleyên xwînê reng didin rengîneyê, loma çavê kesên bi nexweşiya albîno piçek pembeyî ye. 

Kontrola bîbikê

Di naverasta rengîneyê de kunek, bi rengê reş heye, navê wê bîbik e. Bîbik ji boy tîrojên ronahiyê derîçe ye. Ronahî bi rêya bîbikê dikeve nav çav. Bîbik di ronahiya zêde de teng dibe, ronahiya kêm de fire dibe. Firebûn û tengbûna bîbikê bi alîkariya masûlkeyên lûs, bi awayekî xwenewîst rû dide. Du cor rîşalemasûlke ji boy guhertina firehiya bîbikê kar dikin. Masûlkeyên bazneyî û masûlkeyên tîrojî (radial muscle).  Masûlkeyên bazneyî masûlkeyên gûşer in (bi îngilîzî: sphincter muscle), masûlkeyên tîrojî jî masûlkeyên veker in (bi îngilîzî: dilator muscle). Bîbika çav bi girjbûna masûlkeyen bazneyî teng dibe, bi girjbûna masûlkeyên tîrojî jî fire dibe. Guherina ronahiya hawirdorê bandor li ser girjbûn û xavbûna masûlkeyan dike. Heke li hawirdorê ronahî zêde bibe, wê gavê masûlkeyên bazneyî girj dibin, bi vî awayê tîreya bîbikê kêm dibe. Bi tengbûna kuna bîbikê, kêmtir ronahî derbazî nav çav dibe, çîna tore ya çav ji egera ziyana tîrojên ronahiya zêde, tê parastin. Na, heke ronahiya hawirdorê kêm bibe, îcar masûlkeyên bazneyî xav dibin masûlkeyên tîrojî girj dibin. Bi wî awayî bîbik fire dibe, bi têra xwe ronahî dikeve hundirê çav. Çalakiya masûlkeyên rengîneyê ji aliyê demarekoendama xweyî ve tê kontrolkirin.  Beşa sîmpasawî ya demarekoendama xweyî ji boy girjbûna masûlkeyên tîrojî demareragihandin dişîne rengineyê, bîbika çav fire dibe. Beşa parasîmpasawî jî ji boy girjbûna masûlkeyên bazneyî sinyal dişîne rengîneyê bi vî awayî tengbûna bîbika çav rû dide.

* Ev xebat li ser wîkîpediyakurdî jî hat zêdekirn.

https://ku.wikipedia.org/wiki/Reng%C3%AEne

Korniye

 

Korniye an jî perdeya çav (bi îngilîzî:cornea) pêkhateyek ron e di beşa pêşi ya çav de. Goga çav ji aliyê çîna reqe (spîka çav) ve pêçayî ye. Li aliyê pêşî de reqe diguhere, dibe wekî perdeyek ron. Ev beşa reqeyê wekî korniye tê navkirin. Pêkhateya di navbera reqe û korniye jî, wekî lîmbus (bi îngilîzî: limbus) tê navkirin. Ango lîmbus, reqeyê bi korniyeyê ve girê dide.

Erk û Pêkhate

Du erkên serekî yê korniye heye, parastina çav û tîşkokirin (bi îngilîzî:focusing) û derbaskirina tîrojên ronahiyê ber bi odeya pêşî ya çav. Korniye ji du çînên rûkeşeşane pêk tê. Di navbera herdu çînan de rîşalên kolojen ( bi îngilîzî: collagen fibers) wek navberemade cih digire. Korniye ber bi aliyê derveyî çav ve qoqiz e (bi îngilîzî: convex). Ronahî, pêşî di nav korniyeyê de derbasî çav dibe. Tîrojên ronahiyê gava di nav korniye de derbas dibin piçek ditewin ko tîroj ber bi torê ve were arastekirin. Di çavê mirov de li du beşan de tîrojên ronahiyê tên tîşkokirin, peşî di korniyeyê de, paşê di hawêneyê de. Tîşkoya hawêneyê guherbar e, li gor durahiya çavkaniya tîrojên ronahiyê, şeweyî hawêneyê tê guhertin, bi vî awayê pileya tîşkoya hawêneyê jî diguhere. Şêweyî korniyeyê neguherbar e, loma tîşkokirina wê jî sabît e. Korniye bergekî parêzer e. Rengîne, bîbik û odeya pêşî ji aliyê korniye ve tên dapoşîn û parastin. Tîreya korniye bi asoyî 12 mm, bi stûnî 11 mm ye. Di korniyeyê de lûleyên xwînê tune, loma divê ji boy xaneyên herdu çînên rûkeşeşaneyê bi awayek alaternatîf xurek bêne dabînkirin. Ji boy çîna derve, xurek û oksîjen ji hêsîrê çav (rondik) tê bi destxistin. Hêsîrê çav ji aliyê rijênên hêsîrê ve tê berhemkirin û derdan. Di nav odeya pêşî ya çav de şileya avî heye, çîna navî ya rûkeşeşaneya korniyeyê, xurek û oksîjenê ji wê şileyê peyda dike . Korniye li dij êş, pesto, serma û temasê gellek hestiyar e. Di navenda korniyeyê de hê pirtir êşanewergir hene loma ew beş hê zûtir û pirtir diêşe .

* Ev xebat li ser wikipediyakurdi jî hat zêdekirin

https://ku.wikipedia.org/wiki/Korniye

Hevsengî

Hevsengî (bi îngilîzî: balance, equilibrium ) ji boy rastkirin an jî parastina pozîsyona laş, belavkirina giraniya laş a bi awayekî yeksanî.

Li gel erkê nasîna dengan, parastina hevsengiya laş jî bi alîkariya guhê navî pêk tê.

Bi alîkariya hestê hevsengiyê, mirov dikare li ser lingê xwe bisekine û li erdê nekeve. Ango hestê hevsengiyê laşê mirov ji xeteriyê diparêze, karên rojenê yê mirov hêsantir dike. Hevsengiya laş bi hevkariya mejîk, guhê navî, çav û masûlkeyên peykerê tê parastin. Heke hevsengiya laş ne rêkxistî be, dewxa mirov tê, li mirov gêjî peyda dibe, dibe ko mirov nikaribe li ser lingan bisekine an jî dibe ko mirov biverişe. Bi taybetî dema rêvîtiyê de ev rewş hê pirtir rû dide. Hin mirov gava di erebê an ji di keştiyê de rêvîtî dikin, hevsengiya laşê wan serûbin dibe, gêjî û hestê verişînê li wan peyda dibe.

Di guhê navî de pênc pêkhate berpirsiyar in ji boy dabînkirin û parastina hevsengiya laş, evana sê cogên kevaneyî û du kîsikok in. Cogên kevaneyî û kîsikok bi navbeynkariya dalanê bi hev re girêdayî ne û wekî dezgeha dalanî (bi îngilîzî: vestibular apparatus) tê navkirin. Dezgeha dalanî bi şileya endolîmf tijî ye. Li guhê navî, beşa dalanê de mûxane hene, mûxane bi eslê xwe mîkanîkewergirin û dişibin mûxaneyên endamê Cortî yê di nav lûlpêçê de, lê erkê van mûxaneyan ne ji boy wergirtina pêlên deng, lê ji boy dabînkirina hevsengiya laş e.

Erk û pêkhateya cogên kevanî

Di her guhekî mirov de sê cogên kevaneyî heye. Cogên kevaneyî pêkhateyên lûleyî ne, li ser dalanê de wisa cih bûne ko di navbera her yekê de goşeya 90 pile heye. Cogên kevaneyî li gor cihê(pozîsyon) xwe tên navkirin.
1. coga pêşî (coga jorî)
2. coga paşî
3. coga asoyî (coga teniştê)
Coga pêşî û ya paşî bi awayek stûnî, a teniştê jî bi awayek asoyî bi kîsikê utrîkilê( utricle) ya hundirê dalanê ve girêdayî ne. Her yek ji cogên kevaneyî ji kîsikê utrikilê dest pê dike û disa li utrikilê dawî dibe. Ji herdu seriyên lûleya her cogê, seriyek teng e ya din li nezikê qulika utrikilê piçek fire û werimî ye. Ev beşa fire ya coga kevaniyê wekî ampul( ampulla)tê navkirin. Li nav ampulê de hestewergirên hevsengî yê coga kevaneyî heye.

Livîna goşeyî( bi îngilîzî: angular motion) ya serî, a ber bi jor û jêr, pêş û paş, çep û rast ji aliyê hersê cogên kevaneyî ve tê hestkirin.

Coga kevaneyî ya asoyî, livîna serî ya ji hêla rastê ber bi ya çepê an jî ji hêla çepê ber bi aliyê rastê ve dinase. Wekî mînak, kurdên misliman li dawiya nimijê de silav didin “Esselâmu aleykum ve rahmetûllah” û serê xwe ber bi aliyê rastê ve vedigerînin, paşê ji aliyê rastê ber bi aliyê çepê dizivirînin. Di vê demê de coga kevaneyî ya asoyî ji livîna serî agahdar dibe.

Coga jorî (coga pêşî), livîna serî ya ber bi pêş û paş dinase. Wekî mînak, gava mirov serê xwe dihejîne û dibêje erê erê.

Coga paşî, livîna serî ya ji sermilêk heta ya dinê dinase. (stû ber bi rastê an jî çêpê ditewe) wekî minak, gava av dikeve guhê mirov, mirov serê xwe ber bi sermile ve ditewîne.

Di nav ampulên hersê cogên kevaneyî de pêkhateyek bi navê kupul(cupula) heye, kûlkên mûxaneyên hestê hevsengiyî di nav kupulê de cih digirin. Kupul pêkhateyek nermokî ya mîna jel e. Ji ber herika endolîmfa nav cogên kevanî, kupul bi hêsanî dilive û kûlkên mûxaneyan ditewîne.

Erk û pekhateya kisikên dalanê

Dalan du kîsikok lixwe digire navê van kîsikokan utricle û saccule e (bilêvkirin: utrîkil û sekul). Di nav van kîsikokan de mûxane hene, cihê(pozîsyon) serî ji aliyê van herdu kisikokan ve tê hestkirin. Ango livîna serî ji aliyê cogên kevanî, pozisyona serî ji aliyê utrîkil û sekul ve tê hestkirin. Hestewergirên van herdu kîsokokan ji boy hestkirina tawdana hêllî (bi îngilîzî: linear acceleration) ye. Wekî mînak, tewdana erdkêşê cureyek ji tewdana hêllî ye. Çavê mirov girtî be an jî mirov di cihekî tarî be, dîsa ji mirov bi alîkariya van kîsikan hest dike ko kîjan alî jêr, kîjan alî jor e. Hestewergir di nav utrîkilê de bi awayê asoyî, di sekulê de bi awayê stûnî cih bûne. Ango di navbera hestewergirên herdu kîsikokan da goşeya 90 pile heye.

Di nav utrîkil û sekulê de pêkhateyek heye bi navê makul (macula). Makul li gel xaneyên din mûxaneyan ji lixwe digire. Makul jî bi perdeyek nermokî dapoşî ye. Navê vê perdeyê, perdeya otolîtî e. Kûlkên mûxaneyan di nav perdeya otolîtî de dirêjkî ne. Perdeya otolîtî belûrên kalsiyuma karbonat(CaCO 3) lixwe digire. Hêza erdkêşê bandor li ser pirtikên kalsiyuma karbonatê (kevirên guh) dike.
Ji ber ko rêzbûna hestewergiran di nav utrîkil û sekul de ne yek e, şeweyî çalakbûna wan jî ji hev cuda ye. Hestewergirên utrîkilê bi tewdana asoyî (horizontal acceleration) çalak dibin. Wekî mînak, gava mirov di erebê(otomobîl) de diçe ji ber kêmbûn an jî zêdebûna leza otomobîlê tewdan çê dibe, utrîkil li gor vê tewdanê ji pozîsyona serî û laş agahdar dibe. Hestewergirin sekulê taybet in ji boy wergirtina tewdana stûnî ( vertical acceleration). Wekî mînak, gava mirov di esansorê (elevator) de hildikişe an jî dadikeve tewdana stûnî çê dibe, sekul ji vê guherînê agahdar dibe. Tewdan dibe sedama tewîna kûlkên mûxaneyan, bi vî awayê mûxane erkê kar dide destpêkirin.

Rêbaza rêkxistina hevsengiya laş

Gava mîrov dilive di heman demê de serê mirov jî dilive an jî pozîsyona serî diguhere. Livîana serî dibe sedama livîna şileya endolîmfê ya Cogên kevanî, utrîkil û sekulê. Endolîmf jî mûxaneyan ditewîne. Tewîna mûxaneyan hestewergirên mîkanîkî yên li ser parzûna mûxaneyan çalak dike û ji boy alûgorkirina iyonan cogên parzûnê ve dike. Alûgorkirina iyonan, erkê kar dide destpêkirin. Ango enerjiya pestoya şileyê ji boy enerjiya elektrîkê tê veguherîn ( hesteveguherandin). Bi erkê kar demareragihandin ji mûxaneyan tê guhêztin boy demarên hevsengiyê(demarên dalanî). Bi navbeynkariya demarên hevsengiyê demareragihandin digihîje lakşemoxê, ji wir jî tê şandin boy mejîkê.
Mejîk li gel guhê navî, ji çav, masûlke û gehan jî demareragihandin werdigire. Mejîk hemû ragihandinan rêk dixe, tekûz dike, paşê dişîne tûkila mejî, masûlke û gehan. Bi vî awayê heke pozisyona laş de guherîn hebe, bi alîkariya masûlke û gehan ji boy pozîsyona nû ya laş hevsengî tê avakarin. Bi rêkxistina hevsengiyê, pozîsyona laş ji boy rewşa nû tê guhertin ko mirov li ser lingan bimîne û nekeve erdê. Her çiqas serê mirov bilive jî çavên mirov dikarin rasterast li xalek sabît binêrin. Bi vî awayê gava pozîsyona laş diguhere, çav hê jî bi awayekî çalak ji derdor agahî digirin.

Heke mirov çavên xwe bigire û li dora xwe 5- 6 caran bizivire, paşê bisekine û çavên xwe veke, gêjayî li mirov peyda dibe, mirov li erdê dikeve, nikare li ser piyan bisekine. Sedema vê rewşê xirabûna hevsengiya laş e.
Gava mirov li dora xwe dizivire, wekî hemû beşên laş, cogên kevaneyî jî bi serê mirov re dizivire. Di nav cogên kevaneyî de şileya endolîmf heye. Di destpêka zivirînê de ji ber tewdana erdkêşê endolîmf di cihê xwe de dimînê. Ango cogên kevaneeyî dilivin lê endolîmfa nav cogan paşê dilive. Ev rewş dibe sedema tewîna mûxaneyan û destpêkirina erkê kar. Di demek kurt de endolîmf jî dilive, leza zivira endolîmf û cogên kevaneyî yeksan dibe, mûxaneyên tewandî rast dibin. Îcar li dawiya zivirê, gava mirov disekine, cogên kevaneyî jî disekinin, lê herrika şileya endolîmfê di nav cogan de ji boy demek kurt didome. Endolîmf bi livîna xwe mûxaneyan disa ditewîne û erkê kar dide destpêkirin. Demareragihandin tê şandin boy mejîkê. Ango ji mejîkê wetrê serî he jî dizivire. Lê di heman demê de çav û masûlke jî demareragihandin dişînin mejîkê û mejîkê jî rawestana laş agahdar dikin. Ev rewş dibe sedema çêbûna tevlihevî di mejîkê de. Mejîk ji aliyekî de hewl dide ko pozîsyona laşê rawsetî rast bike, di heman demê de jî ragihandin dişîne masûlke û çavan bo berdewamiya zivira laş. Ji ber vî tevliheviyê mirov nikare bi hêsanî li ser piya bisekine, dewxa mirov tê û mirov dikeve erdê. Demek şûn ve livîna endolîmfê disekine, îcar li gel çav û masûlkeyan, ji guhê navî jî agahiya rawestîna laş digihîje mejîkê. Mejîk jî ragihandin dişîne masûlke, geh û çavan ji boy serastkirina pozîsyon û parastina hevsengiya laş.
Rêwîtiya di erebeyê an jî di keştiyêde endolîmfê bi awayek ne asayî dilivîne demareragihandin bi awayek tevlihev digihîje mejîkê. Demareregihandinên ji guhê navî ji mejîkê re dibêjin serî û laş dilive, lê ragihandinên ji çav û masûlkeyan jî ji mejî re dibêjin serî û laş rawestî ye. Loma di rêwîtiyê de dewxa hin mirovan tê û diverişin. Di rewşek wisa da divê mirov li kêleka şofêr runê û li aliyê pêşiya erebê mêze bike. Bi vî awayê çav jî êdî ji mejîk re dibêjin serî û laş dilive.

* Ev xebat li ser wîkîpediyakurdî jî hat zêdekirin.
https://ku.wikipedia.org/wiki/Hevseng%C3%AE…

Bihîstin

Bi navbeynkariya guh, veguherandina pêla dengê boy demareragihandinê wekî bihîstin tê navkirin..
Hemû deng di nav hewayê de dibin sedema çêbûna pêlên dengê an jî lerizînê. Pêlên deng di nav hewayê de di çirkeyek(saniye) de 332 metre cih diguherîne, ango leza deng di nav hewayê de 332metre/çirke ye.

Pêvajoya bihîstinê

1. Wergirtina pêlên deng.
2. Veguherandina enerjiya pêlên deng boy erkê kar.
3. Gihandina pêlên deng boy demax.
4. Di tûkila mejî de şîrovekirina pêlên deng û têgihîştina bihîstinê.

1.Wergirtina pêlên deng

Kiryara bihîstinê ji guhê derve dest pê dike, di beşa bihîstinê ya tûkila mejî de dawî dibe. Şêweyî perrê guh, girtin û komkirina pêlên dengan hêsantir dike. Perrê guh pêlên dengan ber bi coga bihîstinê araste dike. Li dawiya coga bihîstinê de perdeya guh heye. Pêlên deng gava rastê perdeya guh tên, dibin sedema lerizîna perdeyê. Ango enerjiya pêlên dengê ji boy lerizandina perdeya guh tê xerckirin. Hestîkên bihîstinê bi perdeya guh ve girêdayî ne, loma leriza perdeyê di heman demê de hestikên bihîstinê jî dilerizîne. Lerizên perdeyê ji çakûç derbasî dezgehê dibe ji wir jî derbasî zengûyê dibe. Zengû bi kuna hêlkeyî ve girêdayî ye. Ji zengû leriza pêlên deng digihîjin ser kuna hêlkeyî. Bi vî awayê leriza perdeyê ber bi guhê navî ve tê guhêztin. Tundiya leriza pêlên dengên hewayê li guhê naverast de bi qasî 17- 20 car tê zêdekirin paşê derbasî guhê navî dibe. Li aliyê derveyî kuna hêlkeyî de zengû, li aliyê navî jî şileya endolîmf heye. Endolîmf di nav coga lûlpêçê( coga naverast) de ye. Lerizên zengû kuna hêlkeyî ber bi aliyê navî pal dide, kuna hêlkeyî jî şileya nav coga naverastê tehn dide, şile cih diguherîne. Bi vî awayê leriza pêlên dengê tên veguherandin boy pêlên pestoya şileyê.

2. Veguherandina enerjiya pêlên deng boy erkê kar

Pêlên pestoyê li guhê navî, di kuna hêlkeyî de dest pê dike û di nav şileya perîlîmfê ya coga serî (dalanî) de pêl bi pêl pêş ve diçe. Di vê gavê de perdeya dalanî jî ji ber pestoyê dilerize. Leriza perdeyê dibe sedama çêbûna pêlên pestoyê di nav şileya endolîmfê ya coga naverastê. Pêlên pestoyê perdeya binî ya coga naverastê dilivîne. Li ser perdeya binî de endamê Corti heye. Endamê Corti hestewergirên mîkanîkî yen ji boy wergirtina deng lixwe digire. Ji ber livîna perdeya binî, kûlkên mûxaneyên endamê Corti ditewin(diçemin). Bi tewîna kûlkan, mûxane demareguhêzer der dide, demareguhêzer di demearexaneyên bihîstinê de erke kar didin destpêkirin. Bi vî awayê pelên dengê tên veguherandin boy demareragihandinê.

3. Gihandina pêlên deng boy demax

Demareragihandin bi demarên bihîstinê ber bi talamusê ve tê guhêztin. Piştî tekuzkirinê, demareragihandin tê şandin ji boy beşa bihîstinê ya tûkila mejî.

4. Di tûkila mejî de şîrovekirina pêlên deng û têgihîştina bihîstinê.

Şîrovekirin û têgihîştina deng di pila cênikê (cênikepil) ya mejî de rû dide. Hinek ji pêlên pesto ya şileya lûlpêçê heta kuna baznî didome, gava pêlên pestoyê li ser rûyê kuna baznî dixin, enerjiya pelên pestoyê tê xerckirin.
Li gor hejmara mûxaneyên tewandî tundiya deng tê şîrovekirin. Heke gellek mûxane ji ber pestoya endolîmfê hatîbin tewandin, mejî vê reweşê wekî dengek bilind hest dike. Perdeya binî ya lûlpêçê, li nezikê kuna hêlkeyî de teng e û li gor beşên din şidayî (req) ye. Herwisa li hêla serikê lûlpêçê de perdeya binî hê firetir û qaîşokî( nerm) ye. Loma her beşêk lûlpêçê taybet e ji boy frekansek diyarkirî ya deng. Dengên bi frekansa bilind li nezikê kuna hêlkeyî, yên bi frekansa nizim li nêzîkê serikê lûlpêçê de tên veguherandin.

Diyarkirina hêla dengê

Gava dengek tê guhê mirov, mirov dikare bi du rêbazê bingehîn hêla çavkaniya dengê diyar bike.
1. Di wergirtina pêlên dengê de çêbûna cudahiya demê.
2. Tundiya dengê

Heke çavkaniya deng rasterast li pêşî an jî li paşiya mirov be, durahiya çavkaniya deng ji boy herdu guh yeksan e. Loma deng di heman demê de digihîje guhan. Lê heke çavkaniya deng li aliyê çepê an jî rastê be, vê gavê guhek nezîkê çavkaniya deng dibe, guhê din piçek dûrî çavkaniyê dimîne. Wekî mînak, heke çavkaniya deng nezîkê guhê rastê be, deng berê digihîje guhê rastê, paşê digihîje guhê çepê. Derengketina wergirtina deng, ji aliyê mejî ve ji boy diyarkirina hêla dengê tê bikaranîn.
Heke deng ji aliyê rastê an jî çepê were, tundiya dengê ji boy herdu guhan yeksan nabe. Wekî mînak, heke çavkaniya deng li aliyê rastê be û tundiya wî jî 80 desîbel be, deng berê digihîje guhê rastê. Di navbera guhê rastê û ê çepê de serê mirov heye, pêlên dengê gava rastê serî tên, serî wekî mîna berbestek, rê li ber pêlên dengê digire, loma tevahiya deng derbasî aliyê çepê nabe, tundiya deng kêm dibe. Ango guhê rastê dengek bi tundiya 80 desîbelê werdigire lê guhê çepê heman dengê ji 80 desîbelê kêmtir werdigire. Cudahiya navbera tundiya deng ji boy diyarkirina çavkaniya deng tê bikaranîn. Ev herdu rêbaz ji boy diyarkirina çavkaniya dengên lê hêla çep û rastê ye, lê mirov dikare çavkaniya dengên ji hêla jor, jêr, paş û pêşî jî diyar bike. Ev kar, karê perrê guh e. Şêweyî perrên guh ji boy berhevkirina dengan taybet e. Perrên guh, li gor hêla çavkaniyê, tundiya deng rêk dixin, paşê aresteyê coga bihîstinê dikin. Ango li ser perrên guh, bandora dengê ji hêla pêşî tê, û dengê ji hêla jore tê ne wekhev e, loma ji aliyê perrên guh ve berhevkirin û arestekirina van dengan ji hev cuda ye. Ev rewş jî ji boy diyarkirina hêla dengan tê bikaranîn.

* Ev xebat li ser wîkîpedyakurdî jî hat zêdekirin.
https://ku.wikipedia.org/wiki/Bih%C3%AEstin