Demar

Demar, (bi îngilîzî:nerve) beşa demarekoendamê ye, demax û dirkepetikê bi hemû beşên laş ve girê dide.
Di hinek ferheng û pirtûkan de ji dewsa lûleyên xwînê ( xwînber, xwînhêner û mûlûleyên xwînê), peyva demar an jî damar tê bikaraîn, lê ev şaşiyekî ye. Pêwendiya demar ne bi xwînê, lê bi koendama demarê ve heye.

Gurza tewereyan a li demarekoendama çêwe(DKÇ) wekî demar tê navkirin. Demar ji demax û dirkepetikê dirêjê hemû beşên laş dibin. Li demarekoendama navendî (DKN) jî gurzên tewereyan heye, lê ji wan re xet (tract) tê gotin. Pêkhateya demarên DKÇ û ya xetên DKN ne wek hev in.

Demar li gel şaneya demarê, bestereşane û lûleyên xwînê jî lixwe digire. Bestereşane beşên demarê dipêçîne û bi hev re girê dide, lûleyên xwînê jî ji boy demarê xurek, oksîjen û madeyên pêwist dabîn dikin.

Bi gelemperî demar ne ji gurzek, lê ji gurza, gurzikên tewereyê demarexaneyan pêk tê. Ango gurza demar hîn ji pîçûktir gurzên demaran pêk tê, gurzên pîçûk jî ji tewereyên demarexaneyan pêk tê.
Rûyê demar ji aliyê derve bi çînek bestereşane ya rîşalî ve dorpêçî ye. Navê vê çînê epînoryum e (bi îngilîzî: epineurium). Di nav demarê de hîn piçûktir ji gurzên tewereyan hene, navê vana gurzik e (bi îngilîzî :fascicles). Her gurzikek jî bi perdeyek bestereşane ya rîşalî pêçayî ye, navê vê perdeyê perînoryum e( bi îngilîzî:perineurium). Di nav gurzikan de gurzên tewereyan heye, her tewereyek jî bi perdeyek pêçayî ye, navê vî perdeyê endonoryum e(bi îngilîzî: endoneurium).

Demar bi kîjan beşa demarekoendama navendî ve girêdayî be li gor wê beşê tê polenkirin. Hin demar bi demaxê ve girêdayî ne û wekî demaxêdemar(kiloxedemar) tê navkirin. Hinek demar jî bi dirkepetikê ve girêdayî ne, ji wan demaran re jî dirkedemar tê gotin.

-Demaxedemar-

Demarên rasterast ji demaxê derdikeve an jî dikeve demaxê, wekî demarên demaxedemar an jî kiloxedemar (bi îngilîzî:cranial nerves) tên navkirin. Demaxedemar 12 cot in û ji demaxê ber bi serî, stû, sing û zikê ve dirêj dibin. Hinek ji van cotan, demarê hestê ne, hinek demarên livînê ne û hinek jî demarên têkel in. Tewereyên hestedemarê, dirêjê nav demax dibin û bi demaxê ve girêdan çê dikin. Tewereyên demarên livînê ji demax derdikevin, bi masûlkeyên serî, stû an jî dil û rûvî ve girêdayî ne.

Ji 12 cotê demaxedemarê, sê cot, gurza demarerîşalên hestê lixwe digirin, loma wekî hestedemar an jî demaxedemarên hestê tê navkirin. Herwisa ji wan re demarên hatî jî tê gotin.
Pênc cotê demaxedemar ji gurzên tewereyên livînê pêk tên, loma wekî demaxedemarên livînê tên navkirin. Demarên derketî navê din e ji boy demarên livînê. Çar cotê demaxedemarê, demarên têkil in.

Demaxedemarên hestê, hestên wekî bîstin, çejtin( tahmkirin), bînîn( dîtin) û bêhnkirinê, bi navbeynkariya hestewergiran ji guh, ziman, çav û difin digire û ber bi demax ve diguhazîne.

Demaxedemarên livînê, ji demax ragihandinan diguhazinin masûlkeyên wekî yên ji boy livîna goga çavê, vekirin û girtina palikên çavê, girjbûn û xavbûna masûlkeyên bîbika (bilbile) çavê, cûtina xurekan, livîna ziman , livîna masûlkeyên dev û lêv û rûyê mirovan.

Yek ji demaxedemar a navdar demara vagus e. Vagus navê demaxedemarê ya dehem e. Vagus demarek têkil a demerakoendama xweyî ye.
Li demara vagusê, gurzên demarerîşalên livînê ji demax dirêj dibe ji boy çalakkirina masûlke û rijênên hin endamên li sing, zik û hewzê de cih digirin. Herwisa ji heman endaman demarên hestê jî bi navbeynkariya vagusê dirêjê demaxê dibe.

Beşa demarên livînê ya demara vagusê li ser çalakiya masûlke an jî rijênên gewrî, qirrik, borrîhewa û liqeborîhewayan,dil, soriçik, gede, rûvî, kîsikê zeravê, gûrçik, spil mîzdank û lûleyên xwînê bandor dike.
Beşa demarên hestê ya demara vagusê ji van endamên jorê ragihandinan digire û ber bi demaxê ve diguhazîne.

-Dirkedemar-

31 cotên dirkedemarê, ji herdu aliyên dirkepetikê derdikevin û demarekoendama navendiyê bi masûlke, rijên û hestewergirên laş ve girê didin. Dirkedemar bi yekbûna hezaran tewereyên demarxaneyên livînê û yên hestê çêbûyî ye. Hemû dirkedemar, ji demarên têkil pêk tên. Ango Hemû coten dirkedemarê ligel tewereyên demarexaneyên hestê, tewereyên demarexaneyên livînê jî lixwe digirin. Dirkdemarên ji endamên hestê ragihandin tînin dirkepetikê, wekî demarên hatî ( bi înglîzî: afferent nervê) tên navkirin. Demarexaneyên demara hatî jî,wekî demarexaneyên hatî tên navkirin. Hin ji dirkedemaran demareragihandinên ji DKN diguhazînin masûlke û rijênan, ji van demaran re demarên derketî(bi îngilîzî: efferent nerve) tê gotin. Herwisa xaneyên van demaran jî wekî demarexaneyên derketî tên navkirin. Piraniya demaxedemaran û hemû dirkedemar herdu cure demar, demarên hatî û demarên derketî lixwe digirin.

Her dirkedemarek bi du rega xwe bi dirkepetikê ve girê dide. Tewereyên demarexaneyên hestê( demarên hatî) ji hêla pîşteregê dikeve dirkepetikê.Laşên demarexaneyên hestê li pişterêgê de kom dibin kombûna laşê xaneyan dibe sedema çêbûna girêkê, ev girêk wekî girêka pişteregê tê navkirin. Tewereyên demarexaneyên livînê ji beşa zikeregê ji dirkepetikê derdikevin. Ango beşa piştê ya dirkepetikê pêşwazîya demarên hestê dike, peşa zikê ya dirkepetikê jî cihê derketîna demarên livînê ye.

* Ev xebat li ser wîkîpediyakurdî jî hat zêdekirin.
https://ku.wikipedia.org/wiki/Demar

Refleks (Perçekirdar)

Li dij kartêkiran, berteknîşandana masûlkeyan a ji nişke ve û bêhemdî, wekî refleks(perçekirdar) tê navkirin. Navenda kontrolkirina refleksan dirkepetik û qedê demax e. Dirkepetik demareragihadinan ji laş ber bi demaxê dişîne, an jî ji demaxê aresteyê laş dike, lê yek ji karê sereke yê dirkepetikê kontrolkirina çalakiya refleksan e.
Di endamên hestê de wergirên hestê hene. Ji hawirdor kartêkir bi navbeynkariya wergirên hestê tên girtin û ber bi demarexaneyên heste ve tên şandin. Hestedemarexane bêyî ko demareragihadinan bişînê demaxê, di dirkepetikê de, raste rast arasteyê demarexaneyên livînê dikin, loma bi navbeynkariya refleksan berteknîşandan hê leztir çê dibe. Ji ber ko bertekên refleksî ne di bin kontrola mejî de ne, refleks bêyî ko mirov bifikire, şîrove bike û biryar bide rû dide. Loma masûlke, li dij kartêkirek diyarkirî, her tim bi heman şêweyê bertek nîşan dide, ango li dij cureyek kartêkir bersîva laş neguherbar e. Wekî mînak; her cara ko destê mirov bêzaneyî li tiştek germ bikeve, mirov her tim destê xwe ji wî aliyê dikişîne an jî dilopek av bikeve coga henaseya mirov, mirov dest bi kuxikê dike

Li gel dirkepetikê, demaxê naverast û lakêşemox jî hin refleksan kontrol dikin.
Di coga herisê de an jî di coga henasedanê de hebûna tiştek an jî madeyek ko nerehetî dide laşê mirov, navenda refleksan a lakêşemoxê çalak dike. Lakêşemox bi refleksên verişînê, kuxikê an jî bêhnijînê bertek nîşan dide û hewl dike ko ew tiştê nerehetî dide mirov ji laş dûr bixe.

Refleks ne tenê ji boy livîna masûlkeyan e, hin caran jî dibe ko refleks rijênan jî çalak bike ji boy derdanê. Wekî mînak, gava yek li cem mirovek keriyek lîmonê biguvişîne, rijênên lîkê yê mirov girj dibin û lîk (tûk) der didin .

Refleks, laşê mirov li hember rewşên xeterî diparêze. Wekî mînak refleksa çavniqandinê, yek ji refleksên zikmakî ye ko laşê mirov herî zêde bi kar tîne ji boy parastina çavan. Heke mêşek an jî tozek ber bi rûyê mirov ve were û nêzikê çavê mirov bibe, heta ko mirov ji tozê an jî ji mêşê agahdar bibe, palikên çavê mirov diniqin. Hê ko mejî ji xeteriya ser çavan agahdar nebûye, refleksa çavniqandinê rû dide, paşê mejî pê ji xeteriyê û çavniqandinê dihese. Ango çavniqandin bi eslê xwe refleks e, lê mirov hin caran dikare bihemdê xwe jî çavên xwe biniqîne.

Cureya refleksan li gor peydabûnê

refleksên zikmakî:

Refleksên bomaweyî (genetîk) in. Hewce bi fêrbûnê nîn e. Wekî mînak dergûş bi refleksa mijînê ji dayik dibe, kes dergûşê hînê mijîna şîr nake. Çêlikên werdekê piştê ji hêkê derdikeve, bihesanî dikare avjenî bike. Ango çêlikên werdekê avjeniyê paşê hin nabin, avjenî refleksa zikmakî ye ji boy çêlikan. Cureya refleksên zikmakî taybet e ji boy cureya zîndeweran.

Refleksên destkeftî(refleksên hatina fêrbûnê):

Refleksên destkeftî, piştê çendan cerîbandinan bi fêrbûnê peyda dibe. Wekî mînak dîlan girtin, ajotina erebeyê. Evan refleksan bi çalakiya mejî dest pê dikin, paşê dikevîn bin kontrola dirkepetikê.

Cureya refleksan li gor hêjmara gehînkeyan

Hêjmara demarexaneyên ji boy refleksê ragihandin diguhezînin, kêm e, loma berteknîşankirin bi refleksên dirkepetikê gellek bi lez e. Hin ji refleksan, bi alikariya du demarexene, demarexaneya hestê û ya livînê peyda dibe. Wekî mînak refleksa ejnû (refleksa çokê). Di refleksa ejnû de, demarexaneyên hestê yên ji çokê tên di dirkepetikê de, raste rast bi demarexaneyên livînê yên diçin masûlkeyan ve gehînke ava dikin. Ji ber ko di kevanê refleksa ejnû de tenê yek gehînke heye, ev cure refleks, wekî “refleksên yekgehînkeyî “(monosynaptic reflexes) tên navkirin.

Lê di piraniya refleksên dirkepetikê de di navbera demarexaneya hestê û ya livînê de, demarexaneya navê (navberê) cih digire. Ji van refleksan re refleksên firegehînkeyî(Polysynaptic reflexes)tê gotin. Refleksa destkişandinê ji tiştek germ, an jî refleksa çavniqandinê mînak in ji boy refleksên firegehînkeyî.

Kevanê refleksê

Bertek nîşandana bi rêya refleksan, gellek bi lez e, lê çalakiya piraniya refleksan gellek aloz e.
Ji hawirdorê wergirtina kartêkirê, di dirkepetikê de tekuzkarîkirina demareragihandinê û bertek nîşandana bêhemdî wekî “kevanê refleksê tê navkirin”.

Gavên kevanê refleksê

1. Kartêkir ji hawirdorê bi navbeynkariya hestewergirên li endamênên hestê de tê wergirtin.
2. Hestewergir, karikirê bi şêweyê demareragihandin diguhezîne demarexaneya hestê.
3. Demrexaneyên hestê demareragihandinê diguhezînin boy demarexaneya navê ya li dirkepetikê.
4. Tekûzkariya demareragihandinê li dirkepetikê de çê dibe.
5. Bi navbeynkariya demarexaneya livîne, demareragihandin tên şandin ji boy masûlke an jî rijênê guncav.
6. Wekî bersîv ji boy demarexaneya livînê, masûlkeya guncav girj dibe an jî rijênê guncav dest bi derdanê dike.
De em bibêjin destê mirovek bi şaşî li sobeya sor(germ)ket, kevanê refleksa destkişandinê ji sobeya sor, bi hevkariya sê cure demarexaneyan pêk tê.

Gava destê mirov bêhemdî li sobeya sor dikeve, hema di heman demê de bê ko mirov ji germahiya sobê agahdar bibe an jî êşa şewata destê xwe hest bike, refleksa destkişandinê rû dide. Piştê refleksê, haya mirov ji xeterê tê.

Kevanê refleksa destkişandinê bi van gavên li jêr çê dibe.

Gava çermê dest li sobê dikeve, germîhewergir(wergira germahiyê) û êşanewergirên(wergira êşê) nav çermê, germahiya sobê û êşa şewata çermê werdigirin û diguhezînin demarexaneya hêstê.
Demarexaneya hestê demareragihandinên ji wergiran tê, arasteyê dirkepetikê dike.
Di nav dirkepetikê de demarexaneya hêstê demareragihandinê diguhezîne demarexaneya navê.
Demarexaneya navê tekûzkariya demareragihandinê dike, paşê bi şeweyê demareragihandinê sinyal dide demarexaneya livînê ya mil. Demarexaneya derkevtî(livînê) ragihandina girjbûnê dişîne masûlkeyên milê. Bi girjbûna masûlkeyên mil, mirov destê xwe ji sobeya sor dûr dixe. Paşê demarexaneya navê di gehînkeyên xwe yên bi demarexaneyên din ve demareragihandin dişine mejiyê û mejiyê ji rewşê agahdar dike, herwisa heke dest şewitî be, êşa şewatê jî tê şandin ji boy beşa êşê ya mejiyê.

* Ev xebat li ser wîkîpediyakurdî jî hat zêdekirin
https://ku.wikipedia.org/wiki/Refleks

Demarekoendama navendî (DKN)

Demarekoendama navendî (DKN), ( bi îngilîzî: central nervous system(CNS) ) ji demax û dirkepetikê pêk tê. Ji ber ko ji her beşê laş ragihandin werdigirin û rêkxistina çalakiya tevahiya laş li wir rû dide, vê beşa demarekoendamê wekî “navend” tê navkirin.

Destekkirin û parastin

Demax di nav kiloxekelênê de ji aliyê hestiyê kiloxê , dirkepetik di nav dirkekelênê de ji aliyê hestiyên birrbirre ve tên parastin.
Demarekoendama navendî bi sê perdeyên parêzger ve dapoşî ye. Navê gelemperî yê van hersê perdeyan “perdeyên mejî “ye( bi latînî: yekjimar meninx, pirjimar meninges ).
Ji perdeyên mejî, perdeya req , perdeyek qalind û zexm e, ji du çînên bestreşaneyê pêk tê. Çîna aliyê derve rûyê hundir ê hestiyê kiloxê dapoş dike û wekî bergê hestî kar dike. Çîna navî ya perdeya req, demax û dirkepetikê ji aliyê derve ve dorpêç dike. Karê sereke ya perdeya req, parastina demax û dirkepetikê ye. Di navbera perdeya req û ya tenik de perdeya tevnepîrikî cih digire. Şêweyê vî perdeyê dişibe tevnepîrikê, loma vî navê lê kirine. Ji bestereşaneya rîşalî pêk tê. Navê perdeya seyemîn a perdeyên mejî “perdeya tenik” e. Perdeya tenik ji çînek tenik a bestereşaneyê pêk tê. Perdeya tenik raste rast bi rûyê demax û dirkepetikê ve di nav tekilî de ye, rûyê demax û dirkepetikê mîna pêçek plastîkî dapoş dike.

Valahiyên di navbera perdeyên mejî û hestiyê kiloxê, perdyên mejî û dirkepetikê bi şileya mejî- dirkepetik tijî ye. Şileya mejî-dirkepetik ji boy xwedîkirina xaneyên demarekoendama navendî, madeyên sûdbexş dabîn dikin. Herwiha şileya mejî – dirkepetik mîna balifek destek dide demaxê û wî ji derbên hawirdorê diparêzê. Şileya mejî-dirkepetik di nav zikokên demaxê de (bi îngilîzî: brain ventricles) tê çêkirin. Xaneyên ependîmî cureyek ji xaneyên glîa ne û kûlkdar in. Xaneyên ependîmî di zikokan de ji mûlûleyên xwînê, xwînê parzûn dikin. Ji xwînê hin made û şilemênî digirin ji boy çêkirina şileya mejî-dirkepetik. Şileya mejî-dirkepetik, av, hin pêkhateyên xwînê, molekulên sade, hin îyonan û gazên henasedanê lixwe digire. Ev molekulên di nav şileya mejî-dirkepetikê, di navbera şaneya demar û zikokan de bi hêsanî alûgor dibin.

Dirkepetik

Dirkepetik gurzek şaneya demarê ye di nav hestiyên birrbirrê de, ji qedê demax dirêj dibê heta jêrê qefesa singê. Dirkepetik, di navbera demax û demarekoendama çêwe de navbeynkariya ragihandinê dike. Ji bilî veguhaztina demareragihandinan, dirkepetik wekî navenda refleksên livînê jî kar dike. Li dij kartêkiran, bi navbeynkariya demarên livînê, bertek nîşandana bi lezgînî û bêhemdî wekî refleks tê navkirin.
Refleks tevgera masûlkeyan a lezgîn ve û bêhemd e. Hestedemarên hatî, ragihandinên xwe bêyî ko bişînin bo demaxê, di dirkepedikê de raste rast diguhazînên demarexaneyên livînê. Loma berteka refleks a li dij kartêkiran lezgîn e. Dirkepetik navenda kontrolkirina refleksên livînê ye. Heke mirov bê zanetî destê xwe bide ser tiştek pir germ, di heman demê de bê hemdê xwe destê xwe ji wir dikişîne, ev bertek wekî refleksa livînê tê navkirin. Refleks( perçekirdar) bersîvên xweyî ne li dij kartêkiran. Refleks ne li bin bandora demax, lê di bin kontrola dirkepetikê de çê dibin .

Demax

Demax (bi înglîzî:''brain'') navê gelemperî ye ji boy pêkhateya nav kilox. Herwisa beşê serekî yê demarekoendama navendî ye. Pir caran ji dewsa demax peyva mejî(bi îngilîzî: ''cerebrum'') tê bikaranîn, lê bi eslê xwe mejî beşek ji demaxê ye.
Demax çavdariya kiryarên laşî yên rojane dike. Çêbûna raman, hest, bîranîn, huner û ji hawirdorê agahdarî bûyîna mirov, xavbûn û girjbûna masûlkeyan û livîna mirov bi destê demaxê pêk tê. Erkê sereke yê demaxê ji boy kar û xebata laş û avakirina hevsengiya navîn a laş e.

Demax ji demarexane, xaneyên glîa û demarexaneyên bineretî pêk tê. Giraniya asayî ya demaxê mirovek gehiştî, bi qasî 1400 gram e û zêdetirê 100 bîlyon(mîlyar) demarexane lixwe digire.

Demax ji çar pişkan pêk tê; mejî, demaxê navê, qedê demax û mejik.

Mejî

Mejî' (bi îngilîzî: ''cerebrum'', ''telencephalon'') beşa herî gir e di demaxê mirov de. Navanda çêbûna hizir, hest, bîrhatin, hînbûn, peyvîn, dîtin û kontrola masûlkeyan e. Ji derdor û nav laş de ragihandin û kartêkir ji aliyê demarexaneyên hestê ve tên şandin bo demax. Mejî ji aliyê derve ve werpêçik e. Mejî ji du pişkan pêk tê, nîvê rastê û nîvê çepê. Her nîvek mejiyê dabeşê çar pila dibe. Her pilek ji hev cudaye li gor erkê xwe. Pila li aliyê herî pêşî ya li kiloxê wekî pila eniyê (navçavepil) (bi îngilîzî: ''frontal lobe'') tê navkirin. Li paş navçavepilê de pila tasê (dîwarepil) (bi îngilîzî: ''parietal lobe'') cih digire. Li paş dîwarepilê de pila patikê (patikepil) (bi îngilîzî: ''occipital lobe'') heye. Li bin navçevepil û dîwarepil de pila cênikê (cênikepil) (bi îngilîzî: ''temporal lobe'') cih digire. Her nîvek mejiyê ji aliyê derve madeyê gewr lixwe digire. Ev beşa gewr wekî tûkil tê navkirin. Tewereyên demarexaneyên tûkila mejî bê bergê maylînî ne.
-Erkên bingehînên çalakiya hîşî yên wekî, bîr, raman, fêrbûn, biryar dayîn, hesta berpirsariyê
-Hestkirin. Ango girtin û şîrovekirina hesten wekî mînak hêstkirina êşê, germahiya hawirdore, tahmkirina xurekan, bêhngirtina kulîlkan.
-Kontrola çalakiyên masûlkeyên kakûtê.
Sê karên sereke yên têkiliye bi tûkila mejî ne.

Nîvên mejiyê ji aliyê hundirê ve madeyê spî lixwe digirin. Madeyê spî ji tewereyên bi maylînî pêk tê. Tewerêyên bi maylînî di navbera beşên demaxê de girêdan ava dike.

Demaxê Navberê

Navberedemax di navbera mejî] û beşên din ên koendama demarê de girêdanan ava dike, belavkirina agahiyên ji mejî an jî ber bi mejî li vir rû dide.Ango ji bilî hestê bêhngirtinê, agahiyên ji dirkepetik û demarekoendama çêwe, pêşî li vir tên tekûzkirin û yekkirin paşê tên şandin ji boy mejî. Talamus û hîpotalamus beşên demaxê navberê ne û pêwendiya wan raste rast bi koendama demarê heye.

Hestewergir ji her aliyê laş de demareragihandin werdigirin, bi navbeynkariya demarexaneyên hestê, demareragihandin tên şandin boy talamusê. Talamus ragihandinan ji hestedemarexane yên hatî digire, ragihandinan tekûz dike. Li talamusê ragihandinên(kartêkir) girîng ji yê ne girîng tên cihê kirin. Hêza (bandora) ragihandinan tên kêmkirn an jî zêdekirin. Piştî polenkirinê, talamus ragihandinan dişîne boy beşa guncav a tûkila mejîyê.
Hîpotalamus kontrola berhremkirin û derdana hormonan dike. Loma di navbera koendama demar û koendama hormonan de navbeynkarî dike. Karê esasî ya hîpotalamusê rêkxistina hevsengiya navî ya laş e.

Qedê demax

Qedê demax ( bi îngilîzî: ''brain stem'') ji pirik, demaxê naverastê û lakêşemox pêk tê.
Qedê demax demaxê bi dirkepetikê ve girê dide. Navendên xewê û hişyariyê li qedê demax in henasedan, heriskirin, rêjeya lêdana dil, daqurtîn, pestoya xwînê, meşîn, ji hawirdorê agahdarbûn hin ji erkên bingehîn ên laş in ko bi navbeynkariya qedê demax ve tên rêkxistin.

Demaxê naverastê (bi înglîzî: ''midbrain''), mejikê bi beşên jêrê laş û dirkepetikê ve girê dide. Ji boy refleksên bihîstinî û dîtinî rola demaxê naverastê girîng e.

Pirik (bi îngilîzî:''pons'') bi gelemperî ji rîşalên demarê, ango ji madeyê spî pêk tê. Hinek ji van rîşalan di navbera herdu nîvên mejiyê de girêdanê ava dike, hinek ji rîşalên demar jî ji mejî dirêj dibin ber bi dirkepetikê. Girêdanên di navbera qedê demax û mejikê jî ji aliyê pirikê ve tê çêkirin.

Lakêşemox (bi îngilîzî: ''medulla oblongata''), navendên giring ên wekî navenda dilelûleyan, navenda henasedanê, navenda refleksên vereşînê, kuxikê, daqurtîne, bêhnijînê (pişkinîn) di lakeşemoxê de cih digirin û tên rêkxistin

Mejîk

Her wekî mîna mejî, mejîk jî ji du pişkan pêk tê. Heke mejîk bi dirêjkî were jêkirin, şêweyê nexşên birgeha dirêjkî ya madeyê spî ya nîvê mejikê dişibe darê, loma her yekê van beşan wekî '''dara jiyanê''' ( bi latînî: ''arbor vitae'') jî tê navkirin.
Mejîk ji masûlkeyan, Jêyan, gehan, çavan û ji guhan demareragihandinên hestê werdigire, bi vî awayê ji rewşa laş agahdar dibe ü karê masûlkeyan rêk dixe. Ji bilî wê mejîk ji tûkila mejî jî demareragihandinên livîne werdigire. Piştî tekûzkirina van ragihandinan, mejîk demareragihandinên livînê bi navbeynkariya qedê demax dişîne masûlkeyan.

* Ev xebat li ser wîkîpedyakurdî jî hat zêdekirin.
https://ku.wikipedia.org/wiki/Demarekoendama_navend%C3%AE

Perdeyên mejiyê

Demax di nav hestiyê kiloxê de, dirkepetik di nav hestiyên birrbirre de tên parastin. Herwiha demax û dirkepetik ji aliyê perdeyên mejî ve dorpêçkirî ne.

Di navbera perdeyên mejî û hestiyê kiloxê de şileya mejî- dirkepetik heye.
Perdeyên mejî û şileya mejî-dirkepetik, valahiya navbera demax û kiloxê tijî dikin. Şileya mejî-dirkepetik ji boy xwedîkirina xaneyên demaxê, madeyên sûdbexş dabîn dikin. Herwiha şileya mejî – dirkepetik mîna balifek destek dide demaxê û wî ji derbên hawirdorê diparêzê.

Demax û dirkepetik bi sê perdeyên parêzger ve dapoşî ne. Perdeyên mejî ( bi latînî: yekjimar meninx, pirjimar meninges ) navê gelemperî ye ji boy van hersê perdeyan.

Perdeya req

Perdeya req (bi latînî: dura mater ) di navbera hestiyên kiloxê û perdeya tevnepîrikî de cih digire. Perdeya req, perdeyek qalind û zexm e, ji du çînên bestreşaneyê pêk tê. Karê sereke ya perdeya req, parastina demax û dirkepetikê ye. Çîna aliyê derve rûyê hundir ê hestiyê kiloxê dapoş dike û wekî bergê hestî kar dike. Çîna navî ya perdeya req, demaxê ji aliyê derve ve dorpêç dike. ji boy demaxê parêzgerî dike.
Di perdeya req te, hin pêkhateyên mîna xwînhêneran hene, xwînê ji mejî ber bi dil ve diguhazîne.

Perdeya tevnepîrikî

Di navbera perdeya req û ya tenik de perdeya tevnepîrikî ( bi latînî: arachnoid mater ) cih digire. Şêweyê vî perdeyê dişibe tevnepîrikê, loma vî navê lê kirine. Ji bestereşaneya rîşalî pêk tê. Navbera perdeya tevenepîrikî û perdeya tenik bi şileya mejî-dirkepetik tijî ye.

perdeya tenik

Perdeya tenik (bi latînî: pîa mater) ji çînek tenik a bestereşaneyê pêk tê. Perdeya tenik raste rast bi rûyê demax û dirkepetikê ve di nav tekilî de ye, rûyê demax û dirkepetikê mîna pêçek plastîkî dapoş dike. Lûleyên xwînê yên ko demarekoendama navendî xwedî dikin, di navbera perdeya tenik û şaneyên demar de cih digirin.

Ji ber hokarên nexweşiyê, kulbûna perdeyên mejiyê wekî nexweşiya menenjîtê tê navkirin.

Mejîk

Mejîk, mejîkok, mêjîkok, mêşkole an jî mejiyê piçûk (bi îngilîzî:cerebellum)

Mejîk li jêrê patikepilê li paş qedê demax de cih digire. Her wekî mejî, mejîk jî ji du pişkan pêk tê. Herdu nîvên mejîkê bi şerîdek zirav a navî ji hev tên cudakirin, navê vî şerîdê vermîs e.

Anatomiya mejîkê

Mejîk ji aliyê derve de werpêçik e. Aliyê derveyî mejikê ji çînek tenik a medeyê gewr pêk tê. Li bin madeyê gewr de çînek stûr (qalind) a madeyê spî heye. Heke mejîk bi dirêjkî were jêkirin, şêweyê nexşên birgeha dirêjkî ya madeyê spî ya nîvê mejikê dişibe darê,loma her yekê van beşan wekî dara jiyanê (bi latînî: arbor vitae) jî tê navkirin.

Erkê mejîkê

Mejîk ji masûlkeyan, jêyan, gehan, çavan û ji guhan demareragihandinên hestê werdigire, bi vî awayê ji rewşa laş agahdar dibe û karê masûlkeyan rêk dixe. Ji bilî wê mejîk ji tûkila mejî jî demareragihandinên livîne werdigire. Piştî tekûzkirina van ragihandinan, mejîk demareragihandinên livînê bi navbeynkariya qedê demax dişîne masûlkeyan. Bi kontrolkirina masûlkeyan mejîk hevsengiya laş dabîn dike.

Di jiyana rojane ya asayî de masûlkeyên peykerê (peykeremasûlke) yên mirov dema neçalak e, ango dema girj nîn e, bi temamî xav nabe, piçek girj dimîne, ev rewşa masûlkeyan wekî tonusa masûlke(bi îngilîzî: muscle tone) tê navkirin. Eger mirov jixwe biçe an jî bimire tonusa masûlkeyan jî winda dibe. Tonus ji aliyê mejîk ve tê rêkxistin.

Fêrbûn û bîrnekirina hunera livîna masûlkeyan ên wekî avjenî, li piyanoyê xistin an jî erebe ajotin bi alîkariya mejikê rû dide. Gava mirov fêrê tevgerek dibe, wekî mînak mirov hînê ajotina duçerxeyê(bîsîklet) bibe, mejîk tevgera masûlkeyan a ji boy ajotina duçerxeyê embar dike. Piştê ferbûnê, mirov deh sal qet li duçerxeyê siwar nebe jî, piştî deh salan dema li duçerxeyê siwar dibe, mejîk ajotina duçerxeyê bi bîr tîne, bi vî awayê piştî demek dûr û dirêj jî mirov dikare bi hêsanî duçerxeyê bajo.

Ji boy xavbûn an jî girjbûna masûlkeyên peykerê, ferman ji aliyê mejî ve tê dayin, lê ahenga çalakiya masûlkeyan ango kordînasyona masûlkeyan karê mejîk e.
mejîk ragihandinên ko ji mejî hatîne û yên ji koendama çêwê tên dide berhev, piştê berhevdanînê heke pêwîstî hebe mejik ji bo avakirina ahengê di navbera masûlke, jê û gehan de fermana rêkxistinê dişîne. Şeweyê sekiniya laş ango rawesta laş( bi îngilîzî:posture) di bin kontrola mejîkê de ye.

* Ev xebat li ser wîkîpediyakurdî jî hat zêdekirin.
https://ku.wikipedia.org/wiki/Mej%C3%AEk…

Qedê demax

Qedê demax (bi îngilîzî: brain stem) ji pirik, demaxê naverast û lakêşemox pêk tê.
Demar û demarexaneyên hatî û derkevtî yên ji mejî, demaxê navber û mejikê heta dirkepetikê dirêj dibin, loma qedê demax demaxê bi dirkepetikê ve girê dide. Navendên xewê û hişyariyê li qedê demax in.

Qedê demax demareragihandinên ji mejiyê ji boy masûlkeyan rêk dixe. Ji bilî wî, gellek erkên laş ji aliyê qedê demax ve tên kontrolkirin. Wekî mînak; henasedan, heriskirin, rêjeya lêdana dil, daqurtîn, pestoya xwînê, meşîn, ji hawirdorê agahdarbûn hin ji erkên bingehîn ên laş in ko bi navbeynkariya qedê demax ve tên rêkxistin. Bi kurtasî, qedê demax kar dike ji boy hevsengiya laş, rêkxistina livînê û guhaztina demareragihadinan ji mejî ber bi laş an jî ji laş ber bi mejî. Herwiha qedê demax navendên ji boy kontrolkirina xewê û hişyarî lixwe digire.

Demaxê naverast

Demaxê naverast (bi înglîzî: midbrain) Li jorê pirikê de demaxê naverast cih digire. Rîşalên demar û navikan lixwe digire, mejikê bi beşên jêrê laş û dirkepetikê ve girê dide. Rîşalên demarê li demaxê naverast çaperast dibin, bi vî awayê nîvê çepê mejiyê aliyê rastê laş, nîvê rastê mejiyê aliyê çepê laş kontrol dike. ji boy refleksên bihîstinî û dîtinî rola demaxê naverast girîng e. Tewereyên hesta bihîstinê jî tê de, hemû tewereyên hestê ya di demaxê naverast de bi dawî dibin an jî ji wir ber bi mejî ve dirêj dibin.

Pirik

Pirik(bi îngilîzî:pons) li pêşiya mejikê, li jêrê demaxê naverast, li jorê lakeşemoxê de cih digire.
Pirik bi gelemperî ji rîşalên demarê, ango ji madeyê spî pêk tê. Hinek ji van rîşalan di navbera herdu nîvên mejiyê de girêdanê ava dike, hinek ji rîşalên demar jî ji mejî dirêj dibin ber bi dirkepetikê. Girêdanên di navbera qedê demax û mejikê de ji aliyê pirikê ve tê çêkirin. Di nav pirikê de hin pilên taybet hene, ko bi rengê gewr in, van pêkhateyên gewr, wekî navik (bi îngilîzî: nuclei ) tê navkirin. Demarexaneyên beşa madeyê gewr a pirikê, demareragihandinên ji mejî tên, dişîne mejikê. Di pirikê de navendên refleksê hene ji boy livîna kiloxê. Li vir livîna serê mirov li gor kartêkirên dîtinî an jî bihîstinî (guhdarî) tê rêkxistin. Navendên henasedanê û xewê jî li pirikê ye. Pirik û lakêşemox bi hev re kar dikin ji boy rêkxistina rêjeya henasedanê.

Lakêşemox

Lakêşemox (bi îngilîzî: medulla oblongata) ji pirikê ber bi dirkepetikê ve dirêj dibe. Dirêjiya wî bi qasî 2,5 cm e. Navendên giring ên ji boy berdewamiya jiyanê li lakeşemoxê ne. Navenda dilelûleyan, navenda henasedanê, navenda refleksên vereşînê, kuxikê, daqurtîne,
bêhnijînê (pişkinîn) di lakeşemoxê de cih digirin û tên rêkxistin.

Pêkhateya torî

Tevahiya qedê demax bi tora demarexanayan ve dagirtî ye û wekî pêkhateya torî (bi îngilîzî: reticular formation) tê navkirin. Pêkhateya torî alîkariya kontrola henasedanê û gera xwînê dike herwiha kartêkirên girîng ji yên negirîng cuda dikin. Fêrbûn dikare li ser hin erkên pêkhateya torî de guhertinan çê bike. Wekî mînak mirov hînê dengê radyoyê dibe û dengê radyoyê vekirî be jî dikare bikeve xewê. Lê mirovê di xewê de, bi dengê derî ji xewê hişyar dibe. Ango mirov hin dibe ko dengê muzîka radyoyê negirîng e, lê dengê derî girîng e loma divê bertêk bê nîşandan. Rêkxistina masûlkeyên peykerê û berdewamiya hevsengiya laş jî ji aliyê pêkhateya torî ve tê birêvebirin. Pekhateya torî biryar dide ko kîjan ji demareragihandinên hatî, bên şandin boy tûkila mejî.

* Ev xebat li ser wîkîpediyakurdî jî hat zêdekirin
https://ku.wikipedia.org/wiki/Qed%C3%AA_demax

Demaxê nabvberê

Navberedemax, demaxê navber, nêwanedemax an jî demaxê navê ( bi îngilîzî: interbrain, diencephalon) beşa demaxê yê di navbera mejî û qedê demaxê de cih bûye.

Navberedemax di navbera mejî û beşên din ên koendama demarê de girêdanan ava dike, belavkirina agahiyên ji mejî an jî ber bi mejî li vir rû dide. Ango ji bilî hestê bêhngirtinê, agahiyên ji dirkepetik û demarekoendama çêwe, pêşî li vir tên tekûzkirin û yekkirin paşê tên şandin ji boy mejî. Beşên koendama demarê yên bi karê bêhngirtinê ve mijûl dibin awarte ne, hestewergirên bêhngirtinê û demarexaneyên hestê bêhngirtinê raste rast bi mejî ve girêdayî ne.

Talamus( lanik), hîpotalamus(jêrlanik), subtalamus, hîpofîz û epîtalamus beşên sereke ne di navberedemax de. Epîtalamus rijênê kajî ( bi îngilîzî: pineal gland) lixewe digire. Ji van beşên navberademaxê, talamus û hîpotalamus pêwendiya wan raste rast bi koendama demarê heye.
Di demaxê mirov de çar kelênên piçûk heye, navê van kelênan bi îngilîzî “ventricle” e. Talamus û hîpotalamûs li derdora kelêna sêyem( bi îngilîzî: third ventricle) de cih digirin.

Talamus

Talamus ji du pişkên madeyê gewr pêk tê. Ev herdu pişk li jor û kêlekên kelêna sêyem de, li jêrê tenê req de cihbûyî ne.
Hestewergir ji her aliyê laş de demareragihandin werdigirin, bi navbeynkariya demarexaneyên hestê, demareragihandin tên şandin boy talamusê. Talamus ragihandinan ji hestedemarexane yên hatî digire, ragihandinan tekûz dike. Li talamusê ragihandinên(kartêkir) girîng ji yê ne girîng tên cihê kirin. Hêza (bandora) ragihandinan tên kêmkirn an jî zêdekirin. Piştî polenkirinê, talamus ragihandinan dişîne boy beşa guncav a tûkila mejîyê. Wekî mînak gava mirov li cihekî qerebalix de hewla xwendina pirtûkek bike, talamus dengên derdorê parzûn dike û naşîne mejiyê, bi vî awayê mirov di nav dengê bilind a qerebalixê de dikare bala xwe bide ser xwendina pirtûkê. Herwisa talamus mejiyê agahdar dike ko demareragihandin ji kîjan hestewergirê tê û bi kîjan hestê re têkiliye. Wekî mînak, talamus ji mejî re dide zanin ko demareragihandina hatî ji çavan tê, loma agahiyên dîtinî lixwe digire. Ji bilî van karan, talamus ji mejî û ji beşên din ên demaxê agahî yên ji boy rêkxistina hest û arezûyan(tehrîk) jî digire.

Hîpotalamus

Li jêrê (xwarê) talamusê de cih digire. Hîpotalamus kontrola berhremkirin û derdana hormonan dike. Loma di navbera koendama demar û koendama hormonan de navbeynkarî dike. Hîpotalamus sinyalan dişîne rijenê hîpofîzê, Ji rijênê hîpofîzê çend hormon tên derdan, van hormonên hîpofîzê bandor li ser rêjênên din û xaneyan dike.
Karê esasî ya hîpotalamusê rêkxistina hevsengiya navî laş e. Ta (germahî) ya laş, xwarin û vexwarin ji aliyê hipotalamusê ve tê rêkxistin.
Rijênê kajî jî li navberedemaxê de cih digire. Hormona melatonîn ji aliyê rijenê kajî ve tê berhemkirin û derdan.

* Ev xebat li ser wîkîpediyakurdî jî hat zêdekirin.
https://ku.wikipedia.org/wiki/Demax%C3%AA_navber%C3%AA

Mejî

Mejî, mêjî, mejû, mêşik, (bi îngilîzî: cerebrum, telencephalon) beşa herî gir di demaxê mirov de. Navanda çêbûna hizir, hest, bîrhatin, hînbûn, peyvîn,dîtin û kontrola masûlkeyan.

Erk û pêkhateya mejî

Ji derdor û nav laş de ragihandin û kartêkir ji aliyê demarexaneyên hestê ve tên şandin bo demax. Piraniya kiloxekelênê bi mejî tijî ye. Ango mejî pişka herî gir ê demaxê ye. Mejî navenda herî dawî û armanc e ji boy girtin û yekxistina ragihandinan. Mejî bi beşên din ê demax ve di nav danûstandinê de ye, çalakiya van beşan ji aliyê mejî ve tê rêkxistin. Li gor kartêkir û ragihandinên ji derdor tên şandin, mejî ji boy girjbûn an jî xavbûnê ferman dişîne masûlkeyan. Ango, mejî agahiyên ji derdorê hatî saz dike, bi vî awayê bertekên guncav û rêkxistî çê dike.

Mejî ji aliyê derve ve werpêçik e. Qurmiçên mejiyê mirov ji yên ajalên din zêdetir e.
Mejî ji du pişkan pêk tê, nîvê rastê û nîvê çepê. Her yekê nîvên mejiyê kontrola nîvêk laş dike, lê ev nîvê laş li aliyê beramberê nîvê mejiyê ye. Wekî mînak heke mirov destê xwe yê çepê dayine ser cemedê, ji cemedê sinyalên sermayê bi navbeynkariya demarên hestê, digihîjin pişka rastê ya mejî. Ango kartikir û ragihandinên ji beşa çepê ya laş, ji aliyê nivê rastê ya mejî ve tên hestkirin.

Nîvê çepê mejiyê bi gelemperî bi hunera axivînê, hunera analîtîkê, û matematîkê ve mijûl dibe. Li piraniya mirovan de nîvê çepê mejiyê li ser nîvê rastê serdest e.
Herdu nîvên mejiyê bi navbeynkariya tenê req, bi hevre girêdayî ne. Tenê req (bi îngilîzî: corpus callosum) ji gurzek tewereyên demarexanayan pêk tê. Tenê req di navbera herdu nîvên mejî de ragihandin saz dike.

Pilên mejiyê

Şêweyê werpêçikî ya tûkila mejî dişibe kendalok û newalokan. Beşên kendalokî wekî jîrî (bi îngilîzî:gyrus) tê navkirin. Pekhateyên nevalokî wekî sulçî tê navkirin. Jîrî ji aliyê sulçî ve ji hev tên cudakirin. Ango di navbera badokên jîrî de sulçî hene. Sulçî her nîvek mejiyê dabeşê çar pila dike. Her pilek ji hev cudaye li gor erkê xwe. Navbera pilan de xetek berçav tune ye.

Pila li aliyê herî pêşî ya li kiloxê wekî pila eniyê (navçavepil)(bi îngilîzî: frontal lobe) tê navkirin. Li paş navçavepilê de pila tasê (dîwarepil) (bi îngilîzî: parietal lobe) cih digire. Li paş dîwarepilê de pila patikê (patikepil) (bi îngilîzî: occipital lobe) heye. Li bin navçevepil û dîwarepil de pila cênikê (cênikepil) (bi îngilîzî: temporal lobe) cih digire.

Navçavepil bi karên wek kontrola masûlkeyan, peyvîn, plan çêkirin, biryar dayîn û kesayetî re tekîldare. Pîvazokên bêhngirtinê di navçavepilê de cih digirin,li vir bêhna hawirdorê tê şîrovekirin. Herwisa navçavepil beşa tûkila livînê jî lixwe digire. Ev beş ji bo plansazkirin û bicihanîna livînê girîng e. Ango beşa tûkila livînê( bi îngilîzî: motor cortex) cihê kontrolkirina masûlkeyên laş e.

Dîwarepil bi gelemperî karê bîr û hestê re tekîldare. Wekî mînak gava mirov destê datîne ser tiştekî, nîrxandina şêwe û pêkhatina tiştan di pila tasê de tê hest kirin

Cênikepil bi bîhistina dengan û bêhngirtina tiştan re tekîldare. Herwisa ji serpêhatiyên me yên borî de çêbûna bîr(hiş) jî li vir rû dide.

Agahdariyên dîtinî yên ji çavan tên li patikepilê de tê şîrovekirin. Herwisa, bîrhatinên derbarê dîtina tiştan de li patikepilê de tê embarkirin.

Tûkila mejî

Her nîvek mejiyê ji aliyê derve madeyê gewir lixwe digire. Ev beşa gewir wekî tûkil tê navkirin. Tewereyên demarexaneyên tûkila mejî ne maylînî ne. Li tûkila mejî de 100 bîlyonê(mîlyar) zêdetir laşê demarexaneyan heye. %80yê mejiyê mirov ji tûkila mejî( bi îngilîzî: cerebral cortex) pêk tê. Tûkila mejiyê mirov gellek werpêçik( lozdar) e. Werpêçikî ango qurmiçînî rê dide mejî ko bi rûyek fireh, li cihek teng de cih bibe.

Erkê tûkila mejî

Sê karên sereke têkiliye bi tûkila mejî:

-Erkên bingehînên çalakiya hîşî yên wekî, bîr, raman, fêrbûn, biryar dayîn, hesta berpirsariyê
-Hestkirin. Ango girtin û şîrovekirina hesten wekî mînak hêstkirina êşê, germahiya hawirdore, tahmkirina xurekan, bêhngirtina kulîlkan.
-Kontrola çalakiyên masûlkeyên peykerê.

Beşên tûkila mejî

Li gor pêkanîna erkê xwe, tûkila mejî dabeşî sê beşan dibe;

1.Beşên livînê (bi îngilîzî: motor areas); li beşa pişt(para) ya navçavepilê de cih digire. Kontrola girjbûn û xavbûna masûlkeyên peyker dike.

2.Beşên hestê (sêhkirin)( bi îngilîzî: sensory areas); Beşa hestelaşê li aliyê pêşî yê dîwarepilê de cih digire. Bi navbeynkariya hestewergiran, ji endamên hestê yên wekî çav, guh, pest, ziman û difin agahî digire û şîrove dike.

3.Beşên pêwendîkirinê( bi îngilîzî: association areas); Her çar pilên mejî beşa pêwendîkirinê lixwe digin. Beşên pêwendîkirinê navend e ji boy karê entelektuelî, bîr û ziman (peyvîn). Herwisa şîrovekirina agahdariyên hestê li vir rû dide.

Madeyê spî

Nîvên mejiyê ji aliyê hundirê ve madeyê spî lixwe digirin. Madeyê spî ji tewereyên bi maylînî pêk tê. Tewerêyên bi maylînî di navbera beşên demaxê de girêdan ava dike. Tewereyên madeyê spî bi şeweyê gûrzek li ba hev dirêj dibin.

Erkê madeyê spî

-Demarexaneyên heman nîvê mejiyê bi hev re girê dide.
-Nîvê rastê bi nîvê çepê mejî ve girê dide.
-Mejiyê bi beşên din ên demax û dirkepetikê ve girê dide.

Navikên bingehîn

Di nav madeyê spî yên nîvên mejî de li hin cihan madeyê gewir heye. Van pêkhateyên gewir wekî navikên bingehîn( bi îngilîzî: basal nuclei) tên navkirin. Navikên bingehîn, Ji boy girjkirin an jî xavkirina masûlkeyên guncav, fermanên livînê , tekûzkarî dike. Bi tekûzkariye rêkxistina livîna masûlkeyan tê piştraskirin. Heke hin ji demarexaneyên navikên bingehîn têk bişke, bimire, li mirov de nexweşiya parkinson peyda dibe.

* Ev xebat li ser wîkîpediyakurdî jî hat zêdekirin. https://ku.wikipedia.org/wiki/Mejiy%C3%AA_mirov

Demax

Demax navê gelemperî ye ji boy pêkhateya nav kilox. Herwisa beşa serekî ya demarekoendama navendî ye. Pir caran ji dewsa demax peyva mejî tê bikaranîn, lê bi eslê xwe mejî beşek ji demaxê ye.
Çêbûna raman, hest, bîranîn, huner û ji hawirdorê agahdarî bûyîna mirov, xavbûn û girjbûna masûlkeyan û livîna mirov bi destê demaxê pêk tê. Lê piraniya xebatê demax ji boy kar û xebata laş û avakirina hevsengiya navîn a laş e.
Giraniya asayî ya demaxê mirovek gehiştî, bi qasî 1400 gram e û 100 bîlyon(mîlyar) demarexane lixwe digire.

Demax ji
-mejî,
-demaxê navê,
-qedê( stûn)demax û ji
-mejikê pêk tê.

Demax di nav hestiyê kiloxê de, ji aliyê perdeyên mejî û şileya mejî-dirkepetik ve dorpêçkirî ye.
Perdeyên mejî û şileya mejî-dirkepetik, valahiya navbera demax û kiloxê tijî dikin.
Şileya demax-dirkepetik ji boy xwedîkirina demaxê, madeyên sûdbexş dabîn digihînin boy xaneyên demax.
Herwiha şileya mejî – dirkepetik mîna balifek destek dide demax û wî ji derbeyên hawirdorê diparêzê.

Kelênên laşê mirov

Kelên, valahî, kilor, boşayî an jî kortik (bi îngilîzî : cavity) navê malikên hundirê laş e ko mêvandariya endamên laş dike. Peyva valahî an jî boşayî ji boy tişt an jî cihên vala tê bikaranîn, lê bi eslê xwe kelênên laşê mirov ne cihên vala ne, bi endam û şaneyan tijî ne. Kelên endamên laş diparêze û cihê wan di nav laş de sabît dike. Kelên li gor hestiyên derdora wan an jî endamên nava wan tên navkirin. Di nav laşê mirov de du kelênên diyarkirî heye. Kelêna piştê û kelêna pêşî du kelênên herî gir û herî fireh in di laşê mirov de. Ev herdu kelên jî kelênên hîn piçûktir lixwe digirin, loma em dikarin bibêjin ko di laşê mirov de pênc kelênên serekî heye.

Kelêna piştê

Kelêna piştê beşa kiloxekelênê lixwe digire. Kiloxekelên bi hestiyên kilox dorpêçî ye demax di nav kiloxekelên de cih digire.
Beşa duyema kelêna piştê, dirkekelên e. Dirkekelên di nav hestiyên birrbirre de cih digire. Dirkepetik di nav dirkekelênê de ye. Kiloxekelên û dirkekelên bi perdeyên mejî dapoşî ne.

Kelêna pêşî

Kelêna pêşî, singekelên, zikekelên û hewzekelênê lixwe digire. Kelêna pêşî firehbûn û tengbûna endaman hêsan dike. Wekî mînak; pişik, gede, kîsikê mîzê bi awayek serbest dikarin fireh bibin an jî teng bibin bê ko tu ziyan bigihîje endam û şaneyên der dora wan.

Singeklên bi hestiyên parsû dorgirtiye. Pişik, dil û soriçik di nav singekelênê de cih digirin. Herwiha singekelên, lûleyên xwînê û beşek ji koendama lîmfê jî lixwe digire.
Navpençik singekelênê ji zikekelênê cihê dike.

Pirraniya zikekelênê jî wekî mîna singekelenê, bi hestiyên parsû dorpêçî ye. Gede, rûvî, kezeb, kîsikê zeravê, gûrçik, mîzkêş(cogên mîzê) û pankreas endamên nav zikekelênê ne. Rûyê zikekelênê bi perdeya perîtonê (bi îngilîzî: peritoneum) dapoşî ye.

Hewzekelên endamên zawzê(zayend), kîsîkê mîzê, û tortorikê li nav xwe digire.

Dirkepetik

Dirkepetik, striya bendik, mêjiyê piştê an jî mejûyê marîpiştê.
Dirkepetik gurzek şaneya demare ye di nav hestiyên birrbirrê de, ji qedê demax dirêj dibê heta jêrê qefesa singê. Dirkepetik, di navbera demax û demarekoendama çêwê de navbeynkariya ragihandinê dike(.

Pêkhateya dirkepetikê

Dirêjiya dirkepetikê bi qasî 45 cm ye.Birgeha panî(bi înglîzî: cross section) ya dirkepetikê bi du çînî ye. Çîna derve bi rengê spî, çîna navî jî bi rengê gewr e.
Dirkepetik jî wek mîna demax, bi sê perdeyan ve pêçandî ye. Ev hersê perde wekî perdeyên mejî (bi latînî: meninges) tê navkirin. Kulbûna van perdeyan a ji ber hokarên nexweşiyê, wekî nexweşiya menenjît tê navkirin. Navbera perdeyên mejî bi bi şileyek ve tijî ye, navê vî şileyê, şileya “mejî-dirkepetik” e( bi îngilîzî:Cerebrospinal fluid). Şileya mejî-dirkepetik wekî mîna balîfek(balgih)destek dide demax û dirkepetikê. Dirkepetik di nav hestiyên birrbirrê de cih digire lê hem bi demax ve hem jî bi navbeynkariya demarexaneyên dirkê, bi demarekoendama çêwe ve girêdayî ye. Loma ji hemû beşên laş ragihandin werdigire û dişîne demax, an jî ragihandinên ji demax dişîne masûlke û rijênan. Aliyê pêşî yê dirkêpetikê wekî zik (bi îngilîzî: ventral) aliyê paşî jî wekî pişt (bi îngilîzî: dorsal)tê navkirin. Tewere û laşexaneyên pîştê, bi gelemperî ragihandinên hestê ji laş ber bi demax ve diguhazînin. Di navenda dirkepetikê de cogek heye. Coga navendî ya dirkepetikê bi şileya mejî-dirkepetikê tijî ye.

Madeyê gewr

Beşa gewr wekî madeyê gewr tê navkirin. Madeyê gewr ji tewereyên bê maylînî, laşê demarexaneyan û xaneyên glîa pêk tê. Madeyê gewr bi madeyê spî dorpeçî ye. Şeweyê beşa gewr dişibe perperperokê, an jî pîta H yê. Beşa gewr li gel hin beşên demarexaneyên hestê û livînê, demarexaneyên navê lixwe digire. Demarexaneyên navê, demarexaneya hestê bi demarexaneya livînê ve girê dide.
Madeyê gewr ji hinek beşan pêk tê, her beşek madeyê gewr wekî şax tê navkirin. Şax li kîjan aliyê beşa gewr be, li gor wê derê tê navkirin. Şaxên piştê ji boy girtin û ragihandina hestan kar dikin. Şaxên zikê erkê kar radigihîne boy peykeremasûlkeyan. Şaxên tenîşite (kêlek) navenda serekî ye ji boy beşa sîmpasavî ya demarekoendama xweyî.

Erkê xaneyên beşa gewr;

-Demarexaneyên hestê yên li beşa gewr ji koendama çêwe ragihandin werdigrin.

-Demarexaneyên livînê,ragihandinan diguhazine ji boy masûlkeyên peyker

-Demarexaneyên navê ji boy çêbûna refleksan, demarexaneyên hestê bi demerexaneyên livînê ve girê dide.

Madeyê spî

Beşa spî ya dirkepetikê ji tewereyên bi maylînî pêk tê. Rîşalên(tewere) demarexaneyên hestê ji laş ber bi demax ve rişalên demarexaneyên livînê jî ji demax ber bi laş ve dirêj dibin. Herwiha rîşalên demarexaneyên navê jî di nav madeyê spî de cih digire.

Beşên madeyê spî li gor stûnan(bi îngilîzî:column) tê polenkirin. Di nav van stûnan de rîşalên koendama demarê yên ber bi demaxê hildikêşin, ji endamên hestê ragihandinên hestê diguhazînin ji boy demaxê. Herwîsa stûnên ji demaxê dadikêşin ji boy masûlkeyan sinyalên livînê diguhazînin. Di navbera herdu şaxên piştê yên madeyê gewr de, stûnên piştê heye. Di navbera herdu şaxên zikê de, stûnên zikê cih digirin. Li herdu aliyên madeye spî ya dirkepetikê de di navbera şaxên pişt û zikê de, stûnên tenîştê heye. Stûnên piştê ji tewereyên hilkêşayî pêk tê. Stûnên zikê û tenîştê hem tewereyên hilkêşayî, hem jî yên dakêşayî lixwe digirin.

Dirkepetik navenda kontrolkirina refleksên livînê ye. Heke mirov bê zanetî destê xwe bide ser tiştek pir germ, di heman demê de bê hemdê xwe destê xwe ji wir dikişîne, ev bertek wekî refleksa livînê tê navkirin. Refleks( perçekirdar) bersîvên xweyî ne li dij kartêkiran.Refleks ne li bin bandora demax, lê di bin kontrola dirkepetikê de çê dibin.