Demax

Demax navê gelemperî ye ji boy pêkhateya nav kilox. Herwisa beşa serekî ya demarekoendama navendî ye. Pir caran ji dewsa demax peyva mejî tê bikaranîn, lê bi eslê xwe mejî beşek ji demaxê ye.
Çêbûna raman, hest, bîranîn, huner û ji hawirdorê agahdarî bûyîna mirov, xavbûn û girjbûna masûlkeyan û livîna mirov bi destê demaxê pêk tê. Lê piraniya xebatê demax ji boy kar û xebata laş û avakirina hevsengiya navîn a laş e.
Giraniya asayî ya demaxê mirovek gehiştî, bi qasî 1400 gram e û 100 bîlyon(mîlyar) demarexane lixwe digire.

Demax ji
-mejî,
-demaxê navê,
-qedê( stûn)demax û ji
-mejikê pêk tê.

Demax di nav hestiyê kiloxê de, ji aliyê perdeyên mejî û şileya mejî-dirkepetik ve dorpêçkirî ye.
Perdeyên mejî û şileya mejî-dirkepetik, valahiya navbera demax û kiloxê tijî dikin.
Şileya demax-dirkepetik ji boy xwedîkirina demaxê, madeyên sûdbexş dabîn digihînin boy xaneyên demax.
Herwiha şileya mejî – dirkepetik mîna balifek destek dide demax û wî ji derbeyên hawirdorê diparêzê.

Kelênên laşê mirov

Kelên, valahî, kilor, boşayî an jî kortik (bi îngilîzî : cavity) navê malikên hundirê laş e ko mêvandariya endamên laş dike. Peyva valahî an jî boşayî ji boy tişt an jî cihên vala tê bikaranîn, lê bi eslê xwe kelênên laşê mirov ne cihên vala ne, bi endam û şaneyan tijî ne. Kelên endamên laş diparêze û cihê wan di nav laş de sabît dike. Kelên li gor hestiyên derdora wan an jî endamên nava wan tên navkirin. Di nav laşê mirov de du kelênên diyarkirî heye. Kelêna piştê û kelêna pêşî du kelênên herî gir û herî fireh in di laşê mirov de. Ev herdu kelên jî kelênên hîn piçûktir lixwe digirin, loma em dikarin bibêjin ko di laşê mirov de pênc kelênên serekî heye.

Kelêna piştê

Kelêna piştê beşa kiloxekelênê lixwe digire. Kiloxekelên bi hestiyên kilox dorpêçî ye demax di nav kiloxekelên de cih digire.
Beşa duyema kelêna piştê, dirkekelên e. Dirkekelên di nav hestiyên birrbirre de cih digire. Dirkepetik di nav dirkekelênê de ye. Kiloxekelên û dirkekelên bi perdeyên mejî dapoşî ne.

Kelêna pêşî

Kelêna pêşî, singekelên, zikekelên û hewzekelênê lixwe digire. Kelêna pêşî firehbûn û tengbûna endaman hêsan dike. Wekî mînak; pişik, gede, kîsikê mîzê bi awayek serbest dikarin fireh bibin an jî teng bibin bê ko tu ziyan bigihîje endam û şaneyên der dora wan.

Singeklên bi hestiyên parsû dorgirtiye. Pişik, dil û soriçik di nav singekelênê de cih digirin. Herwiha singekelên, lûleyên xwînê û beşek ji koendama lîmfê jî lixwe digire.
Navpençik singekelênê ji zikekelênê cihê dike.

Pirraniya zikekelênê jî wekî mîna singekelenê, bi hestiyên parsû dorpêçî ye. Gede, rûvî, kezeb, kîsikê zeravê, gûrçik, mîzkêş(cogên mîzê) û pankreas endamên nav zikekelênê ne. Rûyê zikekelênê bi perdeya perîtonê (bi îngilîzî: peritoneum) dapoşî ye.

Hewzekelên endamên zawzê(zayend), kîsîkê mîzê, û tortorikê li nav xwe digire.

Dirkepetik

Dirkepetik, striya bendik, mêjiyê piştê an jî mejûyê marîpiştê.
Dirkepetik gurzek şaneya demare ye di nav hestiyên birrbirrê de, ji qedê demax dirêj dibê heta jêrê qefesa singê. Dirkepetik, di navbera demax û demarekoendama çêwê de navbeynkariya ragihandinê dike(.

Pêkhateya dirkepetikê

Dirêjiya dirkepetikê bi qasî 45 cm ye.Birgeha panî(bi înglîzî: cross section) ya dirkepetikê bi du çînî ye. Çîna derve bi rengê spî, çîna navî jî bi rengê gewr e.
Dirkepetik jî wek mîna demax, bi sê perdeyan ve pêçandî ye. Ev hersê perde wekî perdeyên mejî (bi latînî: meninges) tê navkirin. Kulbûna van perdeyan a ji ber hokarên nexweşiyê, wekî nexweşiya menenjît tê navkirin. Navbera perdeyên mejî bi bi şileyek ve tijî ye, navê vî şileyê, şileya “mejî-dirkepetik” e( bi îngilîzî:Cerebrospinal fluid). Şileya mejî-dirkepetik wekî mîna balîfek(balgih)destek dide demax û dirkepetikê. Dirkepetik di nav hestiyên birrbirrê de cih digire lê hem bi demax ve hem jî bi navbeynkariya demarexaneyên dirkê, bi demarekoendama çêwe ve girêdayî ye. Loma ji hemû beşên laş ragihandin werdigire û dişîne demax, an jî ragihandinên ji demax dişîne masûlke û rijênan. Aliyê pêşî yê dirkêpetikê wekî zik (bi îngilîzî: ventral) aliyê paşî jî wekî pişt (bi îngilîzî: dorsal)tê navkirin. Tewere û laşexaneyên pîştê, bi gelemperî ragihandinên hestê ji laş ber bi demax ve diguhazînin. Di navenda dirkepetikê de cogek heye. Coga navendî ya dirkepetikê bi şileya mejî-dirkepetikê tijî ye.

Madeyê gewr

Beşa gewr wekî madeyê gewr tê navkirin. Madeyê gewr ji tewereyên bê maylînî, laşê demarexaneyan û xaneyên glîa pêk tê. Madeyê gewr bi madeyê spî dorpeçî ye. Şeweyê beşa gewr dişibe perperperokê, an jî pîta H yê. Beşa gewr li gel hin beşên demarexaneyên hestê û livînê, demarexaneyên navê lixwe digire. Demarexaneyên navê, demarexaneya hestê bi demarexaneya livînê ve girê dide.
Madeyê gewr ji hinek beşan pêk tê, her beşek madeyê gewr wekî şax tê navkirin. Şax li kîjan aliyê beşa gewr be, li gor wê derê tê navkirin. Şaxên piştê ji boy girtin û ragihandina hestan kar dikin. Şaxên zikê erkê kar radigihîne boy peykeremasûlkeyan. Şaxên tenîşite (kêlek) navenda serekî ye ji boy beşa sîmpasavî ya demarekoendama xweyî.

Erkê xaneyên beşa gewr;

-Demarexaneyên hestê yên li beşa gewr ji koendama çêwe ragihandin werdigrin.

-Demarexaneyên livînê,ragihandinan diguhazine ji boy masûlkeyên peyker

-Demarexaneyên navê ji boy çêbûna refleksan, demarexaneyên hestê bi demerexaneyên livînê ve girê dide.

Madeyê spî

Beşa spî ya dirkepetikê ji tewereyên bi maylînî pêk tê. Rîşalên(tewere) demarexaneyên hestê ji laş ber bi demax ve rişalên demarexaneyên livînê jî ji demax ber bi laş ve dirêj dibin. Herwiha rîşalên demarexaneyên navê jî di nav madeyê spî de cih digire.

Beşên madeyê spî li gor stûnan(bi îngilîzî:column) tê polenkirin. Di nav van stûnan de rîşalên koendama demarê yên ber bi demaxê hildikêşin, ji endamên hestê ragihandinên hestê diguhazînin ji boy demaxê. Herwîsa stûnên ji demaxê dadikêşin ji boy masûlkeyan sinyalên livînê diguhazînin. Di navbera herdu şaxên piştê yên madeyê gewr de, stûnên piştê heye. Di navbera herdu şaxên zikê de, stûnên zikê cih digirin. Li herdu aliyên madeye spî ya dirkepetikê de di navbera şaxên pişt û zikê de, stûnên tenîştê heye. Stûnên piştê ji tewereyên hilkêşayî pêk tê. Stûnên zikê û tenîştê hem tewereyên hilkêşayî, hem jî yên dakêşayî lixwe digirin.

Dirkepetik navenda kontrolkirina refleksên livînê ye. Heke mirov bê zanetî destê xwe bide ser tiştek pir germ, di heman demê de bê hemdê xwe destê xwe ji wir dikişîne, ev bertek wekî refleksa livînê tê navkirin. Refleks( perçekirdar) bersîvên xweyî ne li dij kartêkiran.Refleks ne li bin bandora demax, lê di bin kontrola dirkepetikê de çê dibin.

Xaneyên glîa

Xaneyên glîa, demareglîa an jî glîa (bi îngilîzî: glial cells, neuroglial, glia ) xaneyên alîkar in ji boy demarexaneyan.

Di zimanê yewnanî de, ji boy zelîqokê peyva “glia” tê bikaranîn. Xaneyên glîa jî mîna zelîoqok di navbera demarexaneyan de cih digirin. Xaneyên glîa ji demarexaneyan hûriktir in, tewere û dendrîtên wan tune ye. Loma xaneyên glîa ji boy gihandina sinyalên elektrîkî kar nakin. Hin ji xaneyên glîa, xwe li ser tewereyên demarexaneyan ve dipêçînin. Pêçên xaneyên glîa ên li ser tewereyê wekî bergê maylînî tê navkirin. Bergê maylînî çînek negihîner e. Bergê maylînî, tewereyên demarexaneyan ji hev dadibirrine(ji hev cihê dike), bi vî awayê demareragîhandin hêsantir û leztir dibe. Xaneyên glîa li ser demarexaneyan, li hawirdor û navbera demarexaneyan de, an jî li ser mûlûleyên xwînê de hebûna xwe didominin. Di mejiyê mirov de hêjmara xaneyên glîa ji ya demarexaneyan 10 car zêdetir e. Heke xaneyên glîa erkê xwe cih neynin, nexweşiyên metirsdar rû dide. Wekî mînak; sedema piraniya şêrpenceyên mejî ji ber bazdana(mutasyon) xaneyên glîa e. Demarexane nikarin dabeş bibin, lê xaneyên glîa heta dawiya jiyana mirov dikarin dabeş bibin û hêjmara xwe zêde bikin. Tewere û dendrîtên xaneyên glîa tune, lê dîsa jî hem di navbera xaneyên glîa de hem jî di navbera xaneyên glîa û demarexaneyan de alûgorkirina ragihandinan rû dide.

--Erkên serekê yên xaneyên glîa--

*Piştgiriya demarexaneyan dikin.

*Demarexaneyan xwedî dikin.

*Cihê demarexaneyan zexm dikin.

*Li ser rûyê tewereyên demarexaneyan bergê maylînî dirûst dikin.

*Li hember hokarên nexweşiyê bergirî dabîn dikin.

*ji boy livîn û cihbûna tewereya xaneyên nû rêberî dikin.

*Paşmayiyên zîyanbexş ji hawirdorê dûr dixin.

Şeş cureyê xaneyên glîa hene. Ji vana çar heb di demarekoendama navend de, du heb jî di demarekoendama çêwe de cih digirin.

--Xaneyên glîa yên demarekoendama navendê--

Xaneyên astrosît (stêrkexane)

Di zimanê yewnanî de ji boy sterkan peyva astron tê bikaranîn. Ji ber ko şêweyê van xaneyan dişibe stêrkan, navê astrosît ango stêrkexane lê kirine. Ji laşê stêrkexaneyan gellek niçik dirêj dibin ber bi derve, lê vana ne dendrît û ne jî tewere ne. Stêrkexane bi van niçikan, bi demarexaneyan, mûlûleyên xwînê û bi bestereşaneyê ve alûgorkirina ragîhandinan dike. Stêrkexane palpiştî û alîkariya demarexaneyên li demarekoendama navendê dike. Xestiya madeyên nav şileya navbera demarexaneyan rêk dixe. Demarexaneyan bi xurekên nav xwînê xwedî dike. Demareguhêzeran ji hawirê dûr dixe. Rê li ber hin madeyên jehrî yên nav xwînê digire, nahêle derbasê mejiyê bibin. Rêberiya demarexaneyên nû dike, ji boy cih bûna wan di nav mejî de. Stêrkexane xestiya potasyuma derveyê xaneyê rêk dixe, bi vî awayê di gehînkeyan de guhaztina erkê kar ji demarexanek bo demarexaneya din ve tê rêkxistin.

Xaneyên olîgodendrosîd

peyva “oligo” ji boy çend, hinek, hindek tê bikaranîn. (oligo- = “hindek”; dendro- = “liq”; -cyte = “xane”). Xaneyên ko bi çend(hinek) dendrîdî ne wekî olîgodendrosît tê navkirin. Ji laşê xaneyê hindek niçik dirêjê derve dibin. Her yek ji van niçikan xwe digihînin tewereyekî û rûyê derveyê tewewreyê dipêçînin. Bi vî awayê bergê maylînî çê dibe. Bergê maylînî, tewereyên demarexaneyên demarekoendama navendê ji hev cihê dikin, da ko erkê kar li tewereyê bi şeweyê elektrîkî, leztir û hêsantir bêne guhaztin. Dibe ko xaneyêk olîgodendrosît ne yek lê zêdetir bergê maylînî dirûst bike li ser tewereyek an jî pirtir tewereyan.

Xaneyên mîkroglîa

Xaneya herî hûrik û bi hêjmara herî kêm a xaneyên glîa ye. Loma navê mîkroglîa lê kirine. Wekî xaneya hellûşênera gewre (bi îngilîzî: macrophage cell)kar dike. Ango hokarên nexweşiyê dadiqurtîne û tune dike. Herwisa xaneyên ziyangirtî jî ji aliyê xaneyên mîkroglîa ve tenê têkşikestin û ji hawirdorê tên dûrxistin.

Xaneyên ependîmî

Xaneyên ependîmî, xwînê parzûn dikin, ji xwînê hin made û şilemênî digrin ji boy çêkirina şileya mejî . Xaneyên ependîmî xaneyên kûlkdar in.

--Xaneyên glîa yên demarekoendama çêwe--

Xaneyên peykê (peykexane)

Xaneyên peykê wekî mîna peyka derdora dinyayê, laşê demarexaneyan dorpêç dikin, loma vê navê lê kirine. Xaneya peykê, xaneyek pahn e, bê niçik e. Peykexane palpişta demarexaneyên demarekoendama çêweyê dikin, wan xwedî dikin,

Xaneyên Schwann

Xaneyên Schwan tewereyên demarexaneyan bi bergê maylînî dipêçînin. Berevajî xaneyên olîgodendrosîdê, her yek ji xaneyên Schwann tenê beşek tewereyê dipêçinin. Ango tewereya demarexaneyek ji yekî zêdetir xaneyên Schwann li ser xwe digire.

* Ev xebat li ser wîkîpediyakurdî jî hat zêdekirin:    https://ku.wikipedia.org/wiki/Xaney%C3%AAn_gl%C3%AEa

Demarexane

Demarexane an jî xaneya demar (bi îngilîzî: neuron, nerve cell) yekeya koendama demarê ye. Şaneya demar ji du cure xane pêk tê; demarexane û xaneyên gilîal (bi înglizî: glial cells). Xaneyên gilîal piştevanî ya demarexaneyan dikin û wan xwedî dikin. Demarexane di laşê mirov de belav dibin mîna torek aloz. Di navbera demarexaneyan de peywendî heye. Bi vî awayê erkê kar ji demarexaneyek tê guhaztin ber bi xaneyek din. Kartêkirin ji derveyî (hawirdorê) laş an jî kartêkirin ji nav laş dibin sedema çêbûna erkê kar. Wekî mînak; sarî(sermayî), ronahî, deng û behn kartêkirin ji hawirdorê ne, lê guherîna xestiya glukoza xwînê, zêdebûna xestiya karbona dîoksîda(CO2)nav xwînê an jî êşa diran jî kartêkirin nav laş in. Di demarexaneyê de ragîhandina demarê (demareragîhandin) bi şêweyê elektrîkî û kîmyayî rû dide. Demarexane li gor erkên xwe an jî li gor pêkhate û şêweyên xwe tên polênkirin.

Cureyên demarexane li gor pêkhate û şêweyê wan

Di vê polenkirinê de, niçikên laşê xaneyê ji boy navlêkirina xaneyan tê bikaranîn. Ji laşê demarexaneyan ve sîtoplazma û parzûna xaneyê wekî niçik ber bi derve direj dibin. Niçikên laşê xaneyê wekî cemser tê hesîbandin.Li gor şêwe û pêkhate, çar cureyê demarexane heye.

Demarexaneya yekcemserî (bi îngilîzî: unipolar neuron)

Ajalên bêbirbirage yên wekî kirm, mêş û moz demarexaneyên yekcemserî yên rasteqîn lixwe digirin. Ji laşê xaneyê niçikek direj dibe. Demarexaneyên yekcemserî yên ajalên bêbirbirage, bêdendirîdî ne. Demarexaneyên yekcemserî yên mirov ligel tewereyê, dendrît jî lixwe digire. Ji laşê xaneyê niçikek dirêj dibe, niçik dibe du serî, seriyek niçikê dibe tewere, seriyê din jî mîna dendrîdan ragihandin werdigre loma wekî dendrît(liq û pop) tê binavkirin, lê bi eslê xwe ev beş beşek ji tewereyê ye. Ji ber ko dendrîdên demarexaneyên yekcemserî yên mirov ne yên rasteqîn in, van demarexaneyên yekcemserî, wekî demarexaneyên ziryekcemserî (bi îngilizî: pseudounipolar) tê navkirin. Demarexaneyên yekcemserî demarexaneyên hestê ne.

Demarexaneya ducemserî (bi îngilîzî: bipolar neuron)

Ji laşê demarexaneyê du niçik ji du aliyên xaneyê de berevajiyê hev, ber bi derve dirêj dibin. Yek ji niçikan dibe dendrît a din jî dibe tewere. Wekî mînak; di nav xaneyên rûkeş ên difin de ji boy hesta bêhngirtinê û di nav xaneyên çîna tora çav de, xaneyên ducemserî kar dikin.

Demarexaneya firecemserî (bi îngilîzî: multipolar neuron)

Cureya demarexaneya herî zêde ye di laşê mirov de. Ji xeynî demarexaneyên yekcemserî û yên ducemserî, hemû demarexaneyên laşê mirov firecemserî ne. Demarexaneyên firecemserî li gel tewereyek, du an jî zêdetir dendrît lixwe digirin. Wekî mînak; demarexaneyên ko demareragîhandin diguhazînin boy masûlkeyan an jî rijênan, demarexaneyên firecemserî ne.

Cureyên demarexane li gor erkê wan

Li gor cih anina erkê xwe û arasteya ragîhandina erkê kar, sê cure demarexane heye;

1.Demarexaneya hestê (bi îngilîzî: sensory neuron)

2.Demarexaneya navê (bi îngilîzî: interneuron)

3.Demarexaneya livînê (bi îngilîzî: motor neuron)

Demarexaneya hestê

Demarexaneyên hestê, bi navbeynkariya wergirên hestê ji derve û hundirê laş kartêkir werdigirin û dişînin boy demarekoendama navend (bi îngilîzî: central nervous system). Ango arasteya demareragîhandinê ji derve an jî ji hundirê laş ve ber bi demarekoendama navend e, loma demarexaneya hestê wekî demarexaneya hatî jî tê navkirin. Demarexaneyên hestê, demarexaneyên yekcemserî nê û dendrîta rasteqîn lixwe nagirin. Bi gelemperî tewereyek dirêj a du serî lixwe digirin. Seriyek tewereyê ber bi demarekoendama navendê, yê din jî ber bi demarekoendama çêwe (bi îngilîzî: peripheral nervous system) dirêj dibe. Dibe ko serê tewereyê bi endamên hestê ve girêdayî be. Hin caran jî kotahiya tewereyê di nav xane û şaneyan de bi awayekî tazî dimîne. Wekî mînak wergirên êşê yên laşê mirov ji tewerekotahiyên demarexaneyên hestê pêk tê.

Demarexaneya navê

Demarexaneyên navê, demareragîhandin ji demarexaneyên hestê werdigirin û diguhazînin demarexaneyên livînê. Gelemperiya demarexaneyên navê di nav demarekoendama navend de cih digirin. Dendrîdên van xaneyan gellek in û liqdar e, teweryê wan kin e. Dibe ko yek demarexaneyek livînê,bi gellek demarexaneyên din ve girêdan çê kirîbe û ji wan hemûyan sînyalan werbigire.

Demarexaneya livînê

Demarxaneyên livînê, demareragîhandin werdigirin ji demarekoendama navend û digihînin xane an jî endamên armanc. Wekî mînak xaneyên masûlkeyan an jî xaneyên rijênan, xaneyên armancin ji boy demarexaneyên livinê. Ji boy demarexaneya livîne navê demarexaneya derçûn (derkevtî) jî tê bikaranîn.

Anatomiya demarexaneyê

Li gor şewe û erkên xwe gellek cureyên demarexane heye, lê hemû demarexane sê pêkhateyên hevbeş lixwe digirin; laşê xaneyê, dendrît(liq û pop) û tewere. Navik û piraniya endamokên demarexaneyê di laşê xaneyê de cih digirin. Beşa herî gewre ya demarexaneyê laşê xaneyê ye.

Ji sîtoplazmaya demarexaneyê niçikên kin ber bi derve dirêj dibin, van niçikên sîtoplazmayê wekî dendrît tê navkirin. Dendrît ji hestewergiran an jî ji demarexaneyên din kartêkir(demareragîhandin) werdigire. Kartêkir bi şêweyê erkê kar ji dendrîdan derbasî tewereyê dibe. Tewere jî mîna dendrîdan ji niçikê sîtoplazmayê pêk te, lê tewere ji dendrîdan gellek dirêjtir e. Di laşê mirov de hin tewere hene ko dirêjiya wan ji metreyek zêdetir e. Bi gelemperî demarexane yek tewereyek lixwe digirin. Tewere demareragîhandinê ji laşê xaneyê diguhazîne ber bi xaneyek din. Ango dendrît kartêkirên ji derdora demarexaneyê ber bi laşê demarexaneyê ve dişîne, tewere jî kartêkiran bi şêweyê elektrîkî diguhazîne dûrê laşê xaneyê.

Di nav sîtoplazmaya tewereyê de hin endamok jî hene, mîtokondrî yek ji wan endamokan e. Tewere hin caran wekî rîşalê demar(demarerîşal) jî tê navkirn. Demar (bi îngilîzî:nerve) ji gurzê tewereyan, ango ji gurzê demarerîşlan pêk tê.

Parzûna hinek tewereyan tazî ye, lê bi gelemperî

demarexaneyên navê û yên livînê bi xaneyên glîal pêçayî ne. Xaneya Schwann û xaneya olîgodendrosîd mînak in ji boy xaneyên glîal . Parzûna xaneyên glîal, madeyek bi navê maylîn lixwe digirin. Maylîn madeyek çewrî ye û bi rengê xwe spî ye. Pêçanên xaneyên Schwann li ser tewereyê bergek ava dike, ev berg wekî bergê maylînî tê navkirin. Xaneyên Schwann tewereyên demarexaneyên demarekoendama çêwe dipêçinin, herwisa olîgodendrosîd jî tewereyên demarexaneyên demarekoendama navend dipêçînin. Bergê maylînî tewereyan ji hev cuda dike û guhaztina erkê kar leztir dike. Di navbera bergê maylînî yên xaneyên Schwann de hin valahî dimîne, ango xanyen Schwann bi navber rêz dibin li ser tewereyê. Navbera herdu bergê maylînî wekî girêya Ranvier tê navkirin. Beşa ko tewere ji laşê xaneyê dirêj dibe wekî tûmika tewereyê tê navkirin. Erkê kar li vir ava dibe. Kotahiya tewereyê liqdar e. Serê van liqan wekî tewerekotahî an jî demarekotahî tê navkiri. Tewerekotahî bi xaneyên din ve bi navbeynariya gehînkeyê têkilî çê dike.

Fîzyolojiya demarexaneyêGava demarexane ji hawirdorê an jî ji demarexaneyek din sînyal digire, bersîva sînyalan bi tena serê xwe nade. Sinyalên hawirdorê dişîne demarekoendama navend, li vir sînyal tê şîrovekirin. Heke sînyal ji aliyê demarekoendama navend ve hatibe şandin, îcar demarexane van sînyalan dîşîne boy xane an jî şaneya armanc.

Demarexane sînyalan bi şêweyê elektrîkî û kîmyayî diguhazîne. Sînyal li seranserê demarexaneyê, ji dendrîdan hetanî kotahiya tewereyê bi şeweyê elektrîkî tên guhaztin. Lê ji demarexaneyêk ber bi xaneyek din ve ragihandina demarî, di gehînkeyê de,bi gelemperî bi şeweyê kîmyayî rû dide. Li hundir û derveyê demarexaneyan de iyon hene, iyon barê elektrîkê lixwe digirin. Xestiya iyonan li herdu aliyê parzûna tewereyê de ne yek e loma bargeya elektrîkê ya nav xaneyê û derveyê xaneyê jî ji hev cuda ye. Li herdu aliyê parzûnê de cudahiya bargeya elektrîkî dibe sedema çêbûna erkê parzûne (bi îngilîzî: membrane potential). Iyonên sodyum(Na+) û potasyum(K+) iyonên sereke ne ji boy çêbûn û berdewamiya erkê parzûnê. Iyonên Na+ û K+ bi navbeynkariya Pompeya sodyum-potasyum, an jî bi navbeynkariya cogên iyonan ber bi derveyî an jî ber bi nava xaneyê li parzûna xaneyê de tên guhaztin.

Erkê parzûnê du cure ye, erkê bêhnvedanê (bi îngilîzî: resting potentaial) û erkê kar (bi îngilîzî: action potential). Dema demarexaneyêk ji derdora xwe kartêkir negire an jî demareragîhandin nediguhazîne, demarexane di qonaxa bêhnvedanê da ye. Ev rewşa xaneya demarê wekî cemsergirî (bi îngilîzî:polarization)tê navkirin. Di qonaxa cemsergirî de, di navbera herdu aliyên parzûna demarexaneyê de cudahiya bargeyê elektrîkê peyda dibe. Aliyê hundirê parzûnê bi bargeya negativ, aliyê derveyî parzûnê jî bi bargeya pozîtiv ve barkirî tê hiştin. Di qonaxa cemsergirî de xestiya potasyuma(K+) nav xaneyê ji xestiya potasyuma derve zêdetir e. Li derveyê parzûna xaneyê de xestiya sodyumê(Na+) û ya Klorînê (Cl-) ji ya hundir zêdetir e. Wergirtina ragihandinek elektrîkî, kîmyayî an jî mekanîkî ji demarexaneyek din, an jî wergirtina kartêkirek ji hawirdorê, dawî li qonaxa cemsergiriyê, ango erkê bêhnvedanê tîne. Xerabûna erkê parzûnê dibe sedema çêbûna demareragîhandinê. Ji tûmika tewereyê ber bi kotahiya tewereyê li ser parzûna tewereyê de veguhaztina demareragîhandin, wekî erkê kar tê navkirin .

Alûgorkirina iyonên sodyum û potasyumê yên li herdu aliyên parzûnê dibe sedema guherîna cemsergiriya xaneyê. Guherîna cemsergiriyê jî dibe sedema peydabûna herrika elektrîkê, erkê kar ji herrika elektrîkî peyda dibe. Erkê kar li demarexaneyan de dibe sedema çêbûna demareragîhandinê. Bargeyên parzûna demarexaneyê dema erkê kar de, berevajiyê dema erkê bêhnvedanê ye, nava tewereyê pozîtîv, derveyî parzûna tewereyê bi bargeyê negatîv barkirî ye. Di qonaxa erkê kar de, xestiya Na+ li nav xaneyê zêde ye, xestiya potasyumê jî li derveyî xaneyê zêde ye. Ev rewş wekî berevajîbûna cemsergiriyê (bi îngilîzî: depolarization) tê navkirin. Xane tenê di qonaxa erkê bêhnvedanê de ji boy wergirtina kartêkir amade ye, loma divê demarexane demildest vegere qonaxa erkê bêhnvedanê, ango divê li ser rûyê parzûna demarexaneyê de cemsergirî dubare bê avakirin. Ligel cogên potasyumê, pompeyên alûgorkirina sodyum-potasyumê jî kar dikin ji boy vegeriyana cemsergiriyê. Erkê kar ji tûmika tewereyê dest pê dike gav bi gav ber bi tewerekotahiyê didome.

Arasteya erkê kar ji laşê xaneyê ber bi tewerekotahiyê yek alî ye. Kotahiya tewereyê bi demarexaneyêk din ve di nav têkiliyê de ye. Hin caran jî dibe ko kotahiya demarexaneyê bi xaneya masûlke an jî bi xaneya rijên ve di nav têkiliyê de be. Divê demareragîhandin( erkê kar) ji kotahiya tewereya demarexaneyê derbasî xaneyên din bibe. Ew beşa ko demarexane nezikê hev dibin wekî gehînke an jî gehînkeya demarî tê navkirin. Erkê kar ji xaneyek bo xaneya din, bi navbynkariya gehînkeya demarî tê gihandin. Ji boy pirraniya demarexaneyan, ragihandina erkê kar di gehînkeyê de bi navbeynkariya demareguhezeran, bi şêweyê kîmyayî rû dide.

Ev xebat li ser malpera wîkîpediyakurdî jî hat zêdekirin https://ku.wikipedia.org/wiki/Demarexane

Gehînkeya kîmyayî

 Gehînkeya kîmyayî, qada ragihandina erkê kar bi navbeynkariya madeyên kîmyayî.
Kartêkirên hawirdorê dibin sedema çêbûna erkê kar, ango demreragihandinê. Erkê kar ji tûmika tewereyê dest pê dike heta kotahiya tewereyê bi şêweyê elektrîkî tê guhaztin. Kotahiya tewereyê bi demarexaneyêk din ve di nav têkiliyê de ye. Hin caran jî dibe ko kotahiya demarexaneyê bi xaneya masûlke an jî bi xaneya rijên ve di nav têkiliyê de be. Divê erkê kar (demareragihandin) ji kotahiya tewereya demarexaneyê derbasî xaneyên din bibe. Ew beşa ko demarexane nezikê hev dibin wekî gehînke an jî gehînkeya demarî tê navkirin. Erkê kar ji xaneyek bo xaneya din, bi navbeynkariya gehînkeya demarî tê gihandin.

Cureyê gehînkeyan

Du cure gehînke heye, gehînkeya elektrîkî û gehînkeya kîmyayî.

Gehînkeya elektrîkî

Li gehînkeya elektrîkî de firehiya gehînkeqelîş a navbera xaneya pêşgehînke û ya xaneya paşgehînke pir hindik e, ji 2 nanometeyê kêmtir e, ango tewerekotahî hema bigire raste rast bi xaneya paşgehînkê ve di temasê de ye. Di navbera xaneya pêşgehînke û ya paşgehînke de pirikên sîtoplazma ava dibe, bi vî awayê erkê kar bi şêweyê elektrîkî derbasî xaneya paşgehînke dibe. Wekî mînak, koendama demarê ya medûz (bi îngilîzî: medusa, jelly fish) gehînkeyên elektrîkî lixwe digire. Erkê kar di gehînkeyên elektrîkî de, li gor gehînkeyên kîmyayî hê leztir tê gîhandin. Aresteya gihîhandinê bi du alî rû dide. Di laşê mirov de masûlkeyên dil û masûlkeyên lûs(lûsemasûlke) bi gehînkeyên elektrîkî erkê kar radigihînên xaneyên din.

Gehînkeya kîmyayî

Gehînkeyên demarî yên piraniya ajalan bi firehiya 2 heta 20 nanometre ye. Ji ber ko gehînkeqelîş fire ye, ango di navbera herdu xaneyan de valahî heye, herrika elektrîkê di valahiyê de radiweste, erkê kar bi şêweyê elektrîkî derbasî xaneya paşgehînke nabe. Ragihandina erkê kar di gehînkeyê de bi navbeynkariya demareguhezeran, bi şêweyê kîmyayî rû dide. Piraniya ajal xwediyê gehînkeyên kîmyayî ne.
Pêkhate û taybetmendiya gehînkeya kîmyayî
Gehînkeya kîmyayî ya nûmûne van pêkhate û taybetmendiyan lixwe digire

• Xaneya pêşgehînke (erkê kar radigihîne)
• Demareguhezer (di nav çikildanên demarî de embarkirî ye)
• Qelîşa gehînkeyê (gehînkeqelîş)
• Proteînên wergir (li ser parzûna xaneyê de ne)
• Xaneya paşgehînke (erkê kar werdigirîne)
• Hilweşandin û dubare mijandina demareguhêzeran.
  

Di tewerekotahiyê xaneya pêşgehînke de kîsikên hûrikên bi qasî tîreya 20 nanometre hene, ji van kîsikan re dibêjin çikildanên gehînkeyê. Di nav çikildanên gehînkeyê de madeyên kîmyayî heye, ev madeyan wekî demareguhêzer tê navkirin. Demereguhezer bi awayek rêkûpêk (sîstematîk) di tewerekotahiyê de tê berhemkirin. Ji boy berhemkirinê, enerjiya ATP ji mîtokondriyên li tewerekotahiyê tê bi destxistin. Enzîmên ji boy berhemanîna demareguhêzeran di laşê xaneyê de tê berhemkirin, bi navbeynkariya tewereyê ber bi tewerekotahiyê tê guhaztin.

Rêbaza gîhandina erkê kar li gehînkeya kîmyayî de

Li ser parzûna tewerekotahiyê de cogên kalsiyumê (Ca²⁺) yên jêrdestê voltajê heye. Gava erkê kar digihîje kotahiya tewereyê, cogê sodyumê vedibin, sodyum (Na⁺)belavbunê nav tewereyê dibe û cemsergiriya wê beşê hildiweşe. Ji ber hilweşîna cemsergiriya parzûnê, cogên kalsîyumê ve dibin, iyonên kalsîyumê belavbûnê nav tewerekotahiyê dibin. Her ko xestiya kalsiyumê di nav tewerekotahiya xaneya pêşgehînke de zêde dibe, hin iyonên kalsîyumê bi proteînên li ser rûyê çikildanan ve tên girêdan. Girêdana kalsiyumê çikildanên gehînkeyê hander dike, çikildanên bi demareguhêzer tijî, xwe bi parzûna tewerekotahiyê ve dizeliqînin. Parzûna çikildanê yek dibe bi parzûna tewerekotahiyê, bi vî awayê her carê bi sedan çikildan demareguhêzerên nav xwe der didin nav gehînkeqelîşê û demareguhêzer di nav gehînkeqelîşê de belav dibin. Li ser rûyê derve ya parzûna xaneya paşgehînke de hin proteînên wergir hene. Her proteînêk wergir taybet e ji boy cureyek demareguhêzerek. Demareguhêzerên derdanî, xwe bi proteînên wergir ve girê didin. Ev rewş dibe sedema vebûna cogên iyonê yên jêrdestê kîmyayî li ser parzûna xaneya paşgehînkeyê. Bi vebûna cogan, iyonên nav gehînkeqelîş diherrikin nav xaneya paşgehînkeyê. Hinek ji demareguhêzeran dibin sedema hilweşîna cemsergiriya xaneya paşgehînke, bi vê awayê di xaneya paşgehînke de erkê kar dest pê dike. Hin cureyên demareguhêzeran jî xaneya paşgehînkeyê vedigerînin qonaxa cemsergeriyê. Ango bi bandora demareguhezeran dibe ko cogên iyonên sodyumê ya xaneya paşgehînke vebin, sodyum ji gehînkeqelişê biherrCureyê gehînkeyanCureyê gehînkeyanike nav xaneyê û bibe sedema destpêkirina erkê kar. An jî hin demareguhêzer jî dibin sedema girtina cogên sodyumê û vekirina cogên potasyumê, bi vî awayê potasum ji nav xaneya paşgehînke ber bi derveyî xane diherrike, vegeriyana cemsergiriya xaneya paşgehînke rû dide. Bi her awayê, demareguhêzer dibe sedema guherîna erkê perdeya xaneya paşgehînke.

Hilweşandin û dubare mijandina demareguhêzeran

Demareguhêzer ji boy demek kin di nav gehînkeqelîşê de dimîne. Bi vî awayê li ser xaneya paşgehînke de bandora demaraguhêzer tê rawestandin. Erkê parzûna xaneya paşgegînke vedigere qonaxa asayî. Ji boy rawestandina bandora demareguhêzeran, sê rêbaz heye. Rêbaza yekem heriskirin û hilweşandina demareguhêzeran e. Ji boy wê karê, hin ezîm tên derdan. Wekî mînak; asetîlkolîn cureyek ji demareguhezêran e, enzîma kolînesteraz (bi îngilîzî: cholinesterase) asetîlkolînê diherisîne, bi vî awayê bandora demareguhêzerê namîne li ser xaneya paşgehînkeyê. Rêbaza duyêm jî dubare mijandina demareguhêzeran e. Xaneya pêşgehînke demareguhêzerên nav gehînkêqelîşê dimijîne nav tewerekotahiyê, bi vî awayê ragihandin tê rawestandin. Rêbaza sêyem belavbûniya demareguhêzeran a ji gehînkeqelişê ye, bi dûrxistina demareguhêzeran jî ragihandin tê rawestandin.
Ev xebat li ser wîkîpediakurdî jî hat zêdekirin. https://ku.wikipedia.org/wiki/Gehînkeya_kîmyayî

Erkê kar

             Hemû tişt an jî guherîn ko li hawîrdora zîndewer de peyda dibe û koendama demar a zîndewerê hander dike boy têkeve tevgerê û li dij vê guherînê bersîv bide, wekî kartêkir (bi îngilîzî: stimulus) tê navkirin. Mirov ji kartêkirên hawirdorê bi navbeynkariya hestewergiran hayadar dibe.

Wergirtina ragihandinek elektrîkî, kîmyayî an jî mekanîkî ji demarexaneyek din, an jî wergirtina kartêkirek ji hawirdorê, dawî li qonaxa cemsergiriyê, ango erkê bêhnvedanê tîne. Xerabûna erkê parzûnê (bi îngilîzî: membrane potential) dibe sedema çêbûna demareragihandinê. Ji tûmika tewereyê ber bi kotahiya tewereyê li ser parzûna tewereyê de veguhaztina demareragihandin, wekî erkê kar tê navkirin(bi îngilîzî:action potential). Alûgorkirina iyonên sodyum (Na⁺) û potasyumê(K⁺)yên li herdu aliyên parzûnê dibe sedema guherîna cemsergiriya xaneyê. Guherîna cemsergiriyê jî dibe sedema peydabûna herrika elektrîkê, erkê kar ji herrika elektrîkî peyda dibe.Erkê kar li demarexaneyan de dibe sedema çêbûna demareragihandinê, lê li xaneyên masûlkeyan de dibe sedema girjbûna masûlkeyan.

              Demarexane bi dirustkirina sinyalên elektrîkî, bertek nîşan dide ji boy hin kartêkiran. Erkê kar, ragihandinên demarî an jî sînyalên demarî ne ko li ser parzûna tewereyê de tên veguhaztin. 

Rêbaza "hemû yan hîç"

Demarexane li dij kartêkiran li gor rêbaza “hemû yan hîç” (îngilîzî: all or none) bertek nîşan dide bi. Her kartêkir nikare cemsergeriya xaneyê hilweşîne, ji boy destpêkirina erkê kar divê hêza kartêkir ji asta derazînkê (bi îngilîzî: threshold level) ya demarexaneyê bilindtir be. Kartêkirên ko hêza wan ji asta derazînkê kêmtir in, nabin sedema çêbûna erkê kar, lê heke asta hêza kartêkir bi asta derazînkê re wekhev be, an jî ji asta derazînkê zêdetir be erkê kar dest pê dike. Gava hêza kartêkir ji asta derazînkê pir zêdetir be jî, şêwe û hêza erkê kar naguhere.

Berevajîbûna cemsergeriyê

            Kartêkir an jî sinyalên ji hawirdorê, bandor li ser parzûna demarexaneyê dikin û dibin sedema vebûna hinek cogên sodyumê. Dema erkê bêhnvedanê de xestiya iyonên sodyumê li rûyê derveyî parzûnê ji ya nav xaneyê 10 car zêdetir e. Loma bi vebûna cogan, sodyum ji devera xestiya bilind (derveyî parzûnê), ber bi devera xestiya nizim ve di nav cogên iyonî yên sodyumê de diherikin. Bi hatina iyonên sodyumê, di wê beşa tewereyê de bargeyê nava xaneyê dibe pozîtîv, û bargeya nav xaneyê ji -70mV ber bi -55mV ve zêde dibe. Lê hê jî erkê kar dest pê nake. Ji boy destpêkirina erkê kar divê guherîna bargeya elektrîkî ya nav xaneyê heta astek diyarkirî bidome. -55mV ji bo destpêkirina erkê kar asta derazînkê(asta şêmûkê) ye, heke bargeya nav xaneyê ji -55mV zêdetir bibe, wê gavê hê pirtir ji cogên sodyumê vedibin û erkê kar ango guhaztina iyonan a li ser parzûnê dest pê dike. Di asta derazînkê de cemsergeriya parzûnê hildiweşe ev rewş wekî berevajîbûna cemsergiriyê (bi îngilîzî: depolarization) tê navkirin. Pêçewanebûna cemsergirî ji ber cudahiya xestiya sodyumê rû dide, iyonên sodyumê bi belavbûnî, bê ko ATP xerc bike ji parzûnê derbasî nav xaneyê dibe. Ango bargeyên parzûna demarexaneyê dema erkê kar de, berevajiyê dema erkê bêhnvedanê ye, nava tewereyê pozîtîv, derveyî parzûna tewereyê bi bargeyê negatîv barkirî ye. Di qonaxa erkê kar de, xestiya Na+ li nav xaneyê zêde ye, xestiya potasyumê jî li derveyî xaneyê zêde ye. 

            Hilweşîna cemsergeriyê ango guherîna erkê parzûnê bi carekî de, li tevahiya rûyê tewereyê de rû nade. Cogên sodyumê ji tûmika tewereyê heta kotahiya tewereyê li ser parzûna tewereyê de rêzbûyî ne. Vebûna cogên sodyumê di laşê xaneyê de, ji tûmika tewereyê dest pê dike, ji parzûnê derbasbûna sodyume dibe sedema çêbûna herrika elektrîkê. Elektrîk cogên sodyumê yên cîran hander dike ji boy vebûnê. Gava cogên sodyumê yên jêrdestê voltajê yên cîran vedibin, cemsergiriya wê beşa tewereyê hildiweşe, îcar ev rewş dibe sedema çêbûna herrika elektrîkê, ev herrika elektrîkê jî hin cogen din ên sodyumê yen jêrdestê voltajê hander dike. Bi vî awayê erkê kar ji tûmika tewereyê dest pê dike gav bi gav ber bi tewerekotahiyê didome. Arasteya erkê kar ji laşê xaneyê ber bi tewerekotahiyê yek alî ye.

Ragihandina bazdar

                  Li tewereyên bi bergê maylînî pêçayî, erkê kar di gireyên Ranvier de çê dibe. Bergê maylînî rê nade ji boy guhaztina iyonan, loma erkê kar ji gireya Ranvier a pêş, baz dide giriya Ranvier a paş. Ew veguhaztina li ser parzûna tewereyê wekî ragihandina bazdar tê navkirin( bi îngilîzî: saltatory conduction). Xane bi ragihandina bazdar, hê kêmtir ATP xerc dike û erkê kar hê lêztir rû dide. Girêyên Ranvier cogên jêrdestê voltajê yên sodyum û potasyumê lixwe digirin. Leza veguhaztina demareragihandin li tewereyên bê bergê maylînî de çîrkeyek de bi qasî mêtreyek e. Tewereyên bi bergê maylînî demareragihandinan bi leza 100 metre serê çîrkeyek de diguhazînin. Herwiha erkê kar li tewereyên stûr(qalind) de li gor tewereyên zirav hê leztir tê ragihandin.

Vegeryana cemsergirî

                 Her ko iyonên sodyumê diherrikin nav xaneyê, bargeya xaneyê ji -55mV diguhere, heta +40 mV . Cemsergeriya demarexaneyê di bargeya +40mV de bi tevahî hildiweşe.

Xane tenê di qonaxa erkê bêhnvedanê de ji boy wergirtina kartêkir amade ye, loma divê demarexane demildest vegere qonaxa erkê bêhnvedanê, ango divê li ser rûyê parzûna demarexaneyê de cemsergirî dubare bê avakirin. Di heman demê de cogên potasyumê yên jêrdestê voltajê jî vedibin. Ji ber ko xestiya potasyumê li nav xaneyê de zêde ye, iyonên potasyumê ji xaneyê, ber bi derve belavbûnî dibin. Bi derketina iyonên potasyumê, bargeya hundirê xaneyê cardin ber bi negativê diguhere. Belavbûniya potasyumê didome heta xestiya potasyumê li herdu aliyê parzûnê de yeksan dibe. ji ber kêmbûna iyonên potasyumê bargeya xaneyê ji cemsergeriya asayî ya -70mV kêmtir dibe. Bi vî awayê dawî li erkê kar tê, lê xane hê jî cemsergiriyê ango erkê bêhnvedanê ava nake. Gava asta bargeya nav xaneyê gihîşt +40mV, cogên sodyumê tên girtin û heta dawiya vegeriyana cemsergeriyê girtî dimînin, loma xane di vê demê de nikare ji hawirdorê kartêkir werbigire. Vê dema xaneyê wekî ‫maweya nehêlanî‬ (bi îngilîzî refractory period) tê navkirin.

Pompeya sodyum-potasyumê

                    Pompeyên alûgorkirina sodyum-potasyumê kar dikin ji boy vegeriyana cemsergiriyê. Pompeya sodyum- potasyumê ji boy alûgorkirina iyonan enerjiya ATP xerc dike. Ango Sodyum û potasyum bi veguhaztina çalak di parzûna demarexaneyê de tên alûgorkirin.

Pompeya sodyum -potasyume her carêk sê iyonên sodyumê derdixe derveyî parzûnê, di heman demê de ji derveyî parzûnê du iyonên potasyumê digire nav xaneyê. Bi çalakiya pompeyên sodyum -potasyumê rêjeya iyonên sodyum û potasyumê li herdu aliyê parzûna demarexaneyê de digihîje asta asayî ya erkê bêhnvedanê. Ji vî gavê şûn de êdî xane amade yê ji boy wergirtina kartêkirek nû.

* Ev xebat li ser wîkîpediyakurdî jî hat zêdekirin: https://ku.wikipedia.org/wiki/Erk%C3%AA_kar