Sendroma Klinefelter

 

    Sendroma Klinefelter an jî sendroma XXY (bi înglîzî: Klinefelter syndrome or XXY syndrome) di mirovên nêr de têkçûnek bomaweyî ye. Bi gelemperî ji ber bomaweya kromozoma X a cihênebûyî ya bavanek, kurê bi sendroma Klinefelter ji dayik dibe. Kesên bi vê nexweşiyê ne nêr in, lê endamên zayêndê di van kesan de bi têra xwe nediperisin. Hejmara kromozomên kesên bi sendroma Klinefelter (44+XXY), ango 47 kromozom in.

    Sendroma Klinefelter cara pêşîn di sala 1942yê de ji aliyê bijîşkek amerîkî ve hat şîrovekrin. Dr. Harry Klinefelter ji kesên tûşbiyî, komek nîşane bi dest xist. Di kesên di heman rewşê de, koma nîşaneyên hevbeş xuya dibû. Ji ber xebatên Harry Klinefelter, ev nexweşî wekî sendroma Klinefelter hat navkirin.

Peyva sendroma Klinefelter ne ji bo yek, lê ji bo koma têkçûna kromozomî ya nêran tê bikaranîn. Ango gellek corên sendroma Klinefelter hene. Lê di hemû coran de jî di xaneyên kesên tûşbûyî de herî kêm kromozomek X-ê zêde ye. Di sendroma Klinefelter de cora herî navdar, a bi karyotîpa (44+XXY) ye. Corên din ên wekî (44+XXYY), (44+XXXY), (44+XXXXY) jî di nêran de tê dîtin, lê ew bi qasî cora (44+XXY) kromozomî belavbûyî nîn in.

    Hinek ji nêrên bi sendroma Klinefelter dibe ko li gel xaneyên bi (22+XXY), xaneyên bi (22+XY) kromozomî jî lixwe bigirin. Ev reş wekî rewşa mozaîkî tê navkirin. Rewşa mozaîkî piştê pîtînê, di qonaxa geşebûna embriyoyê de peyda dibe. Di dabeşbûna mîtozî de, di xaneyek embriyoyê de cihênebûna X-ê rû dide. Bi vî awayî xaneyek (44+XXY) û xaneyek (46+ Y) peyda dibe. Xaneya (44+ Y) dimire. Xaneya din jî bi dabeşbûnê hin xaneyên nû yên mîna xwe (44+XXY) çêdike. Dibe ko hinek bandorên neyînî ya sendromê di kesên rewşa moazikî de xuya nebin. Wekî mînak, heke di kesek bi sendroma Klinefelter de xaneyên gunan bi (22+XY) kromozomî bin, gun dikarin sperm berhem bikin.

Bi qasî 500-1000 jidayikbûnên nêran de, sendroma Klinefelter di 1 kesek de tê dîtin. Kromozoma X a zêde ji tekçûnên tesadufî yên dema çêbûna xaneya hêkê an jî spermê peyda dibe. Kromozoma X a zêde bi egera %50yê bi spermê (22+XY), bi egera %50yê jî bi xaneya hêkê (22+XX) tê guhaztin. Di xaneyên hêkê yên jinên bi temenê 35 salî mezintir de egera cihênebûna kromozoma X-ê piçek zêde ye.

Peyva “sendrom” destnîşan dike ko ji bo rewşek neasayî an jî ji bo nexweşiyek diyarkirî, komek nîşane hene û di heman demê de bi hev re xuya dibin.

    Di kurên bi sendroma Klinefelter de çaxê herzekariyê (temenê pêgihîşinê) bi awayekî asayî dest pê dike. Lê di laşê wan de bi têra xwe testosteron nayê berhemkirin. Ji ber kêmasiya hormona testosteronê hin nîşaneyên sendromê xuya dibin. Ev nîşaneyên li jêr, nîşaneyên gelemperî ne ji bo sendroma Klinefelter, lê dibe ko di hin kesan de evan hemû nişaneyan bi carek ve xuya nebin. Teşhîsa sendroma Klinefelter bi rêbaza karyotîpê, tê kirin. Di karyotîpa kesên tûşbûyî de kromozomên zayendê 3 ne; ji 2 kromozomên X û 1 kromozoama Y-yê pêk tê.

    Hin nîşaneyên sendromê

• Çûk û gunên wî piçûk in.

• Memikên wî gir dibin.

• Bejna wî dirêj e.

• Li rû û laşê wî de mû hindik in.

• Tonusa masûlkeyên wî kêm e.

• Sermilê wî teng e, hestiyên qorika wî fireh e.

• Hestiyên wî lawaz in. Xetera şikestina hestiyan zêde ye.

• Meyla wî ya seksê kêm e.

• Enerjiya wî hindik e, bêtaqet e.

• Di gunên wî de rêjeya berhemkirina sperman kêm e.

• Stewr e, bi rêya asayî zarokên wî çênabin.

    Di temenê herzekariyê de, hormona testosteronê didin kesên bi sendroma Klinefelter, bi vî awayî di wan kesan de peresîna sîfetên zayendî yên duyem (bi înglîzî: secondary sexual characteristics) diperise.

* Ev xebat li ser wîkîpediyaya kurdî jî hat zêdekirin.

https://ku.wikipedia.org/wiki/Sendroma_Klinefelter

Hormona handerê tenê zer (LH)

Hormona handerê tenê zer (bi înglîzî: luteinizing hormone (LH)) hormonek gonadotropî ye, ji hîpofîza pêş a mê û nêran tê derdan û hêkdank û gun ji xwe re dike armanc. Kuratenavê hormona handerê tenê zer “LH” ye. Di destpêkê de ji zanyaran wetrê LH tenê di laşê mêyan de tê berhemkirin û bandor li ser çêbûna tenê zer dike. Loma ji ber erkê wê ya di laşê mêyan de, ev hormon wekî hormona handerê tenê zer hatiyê navkirin. Îro êdî em dizanin dama mirov dikeve temenê pêgihîştinê, LH di laşê mê û nêran detê berhemkirin. Ji hîpotalamusa nêr û mêyan, hormona derpirandinê (bi înglîzî: gonadotropin-releasing hormone (GnRH)) tê derdan, bi bandora hormona derpirandinê, ji hîpofîza pêş LH tê berhemkirin û derdan. --Pêkhate-- Hormonên ko çalakiya hêkdank û gunan han dikin û rêk dixin, wekî hormonên gonadotiropîn tên navkirin. LH û FSH hormonên gonadotropîn in. LH ji polîpeptîdan û koma karbohîdratê pêk tê ango LH hormonek glîkoproteînî ye. LH jî wekî mîna FSH ji du beşan pêk te, glîkoproteîna-α û glîkoproteîna-β. Polîpeptîda-α ji 89 asîdên amînî, polîpeptîda-β jî ji 115 asîdên amînî pêk tê. --Di laşê mêyan de-- LH perisîna tenê zer (bi latînî: corpus luteum) han dide. Ji tenê zer hormona êstrocen, procesteron û înhîbîn tên derdan. Her ko xaneya hêkê di çikildanê de diperise, xaneyên çikildanê hê pirtir ji hormona êstrocen der didin. Zêdebûna rêjeya êstrocena xwînê, li ser hîpotalamus û hîpofîzê bandorek paşaragihandina erenî dike, Ji hîpofîzê bi mêjerek zedê LH tê derdan, di xwînê de asta LH ji nişkê ve zê dibe. Ji ber zêdebûna asta LHyê, çikildan diqelişe, xaneya hêkê ji hêkdankê der dikeve û derbasê coga hêkê dibe. Ji wê gavê şûnve paşargîhandina eranî bi dawî dibe. Piştî hêkdanê (bi înglîzî: ovulation), paşmayîyên çikildanê di hêkdankê de dimînin û diguherên bo tenê zer. Ji tenê zer procesteron û êstrocen tê derdan evan hormonan bi paşaragihandina neyînî derdana LH û FSHyê kêm dikin. --Di laşê nêran de-- Bandor li gunan dike bo berhemanîna testosteronê, testosteron giring e ji bo perisîna sperman û peydabûna taybetiyên zayendî yên duyem. Di gunan de xaneyên Leydig heye. Xaneyên Leydig di navbera spermeborrîkeyan de cih digirin. LH bi wergirên xaneyê leydig girê dibe û derdana testosteronê rêk dixe. Loma di nêran de li dewsa LH, hin caran “hormona handerê xaneyên navber” (bi înglîzî:intersti-tial cell stimulating hormone (ICSH))tê bikaranîn. Testosteron jî bi paşragihandina erenî û neyînî berhemanîn û derdana LH û FSHyê rêk dixe. Dema rêjeya testosteron di xwînê de kêm be, çalakiya hîpotalamus û hîpofîzê zêde dibe bo derdana FSH û LHyê, her ko LH zêde dibe di xaneyên leydig de berhemanîna testosteron zêde dibe. Bi zêdebûna rêjeya testosteronê, rê li ber berhemanîna LH Û FSH tê girtin. Bi vî awayê hormonên testosteron û LH rêjeya hev rêk dixin. *Ev xebat li ser wîkîpediyaya kurdî jî hat zêdekirin.

https://ku.wikipedia.org/wiki/Hormona_hander%C3%AA_ten%C3%AA_zer

Hormona handerê çikildanê (FSH)

 

    Hormona handerê çikildanê (FSH)

Hormona handerê çikildanê (bi inglîzî: follicle-stimulating hormone (FSH)) yek ji gonadotropînan e ko di hîpofîza pêş a mê û nêran de tê berhemkirin û derdan. --Pêkhateya FSH-- Koma hormonên ko di hîpofîza pêş de tên derdan û bandor li ser rijênên zaûzê (hêkdank an jî gun) dikin, wekî gonadotiropîn tên navkirin. Hormona handerê çikildanê(FSH) û hormona handerê tenê zer (LH), hormonên gonadotropîn in. Ji bo hormona handerê çikildanê, kurtenavê FSH tê bikaranin. FSH hormonek proteînî ye, ji zincîra polîpeptîdan pêk te, lê ji ber ko koma karbohîdrat jî li zincîra polîpeptîdan girêdayî ye, FSH wekî hormona glîkoproteînî tê navkirin. Glîkoproteîna FSH ji du polîpeptîdan pêk tê; bêşa-α û bêşa-β. Bêşa-β ji 118 asîdên amînî, bêşa-α jî ji 92 asîdên amînî pêk tê. FSH bi bandora hormona derpirandinê (bi înglîzî: gonadotropin-releasing hormone (GnRH)) di hîpofîza pêş de tê berhemkirin û derdan. Temenê nîvbûnê (bi înglîzî: half-life) bo FSH bi qasî 3 heta 4 saet e. Ango FSH di laş de tê têkşikestin û her 3-4 saetan carek, mêjara wê dadikeve nîvê. Bi vê awayê bandora wê jî kêm dibe. FSH li nêran û mêyan de bi temenê pêgihîştênê şûnve, di heman cihê de; di hîpofîzê de tê berhemkirin û derdan, lê endama armanc ji bo FSH a mê û nêrê ne yek e. FSH navê xwe ji erkê xwe ya di laşê mêyan de digire. Di hêkdankan de bandor li ser perisîna çikildanan dike, loma ev hormon wekî hormona handerê çikildanê tê navkirin. Bi temenê pêgihîştinê şûnve di laşê mê û nêran de rêjeya FSHyê zêde dibe. Ji bo derdana FSHyê, ji hîpotalamusê hormona derpirandinê (GnRH) tê derdan, ev hormon hîpofîzê han dike bo derdana FSH. Hormona handerê çikildanê ji hîpofîzê, bi navbeynkariya xwînê ber bi rijênên zaûzê ve tê veguhêztin. --Erkê FSH di laşê nêran de-- Ji bo FSHya nêran endama armanc gun e. FSH ji hîpofîzê bi navbeynkariya xwînê tê guhêztin bo gunan. Di gunên nêran de bandora FSHyê li ser xaneyên Sertolî yên li dîwarê spermeborrîkeyan e. FSH bi wergirên ser xaneyên Sertolî ve tê girêdan û spermatogenesîsê dide destpêkirin. FSH û testosteron bi hev re kar dikin bo perisîna xaneyên spermê. Herwisa FSH xaneyên Sertolî han dike bo derdana hormona înhîbîn. Înhîbîn bandor li hîpofîzê dike û rê li ber derdana FSH digire, bi vî awayê derdana FSH tê rêkxistin. --Erkê FSH di laşê mêyan de-- Endama armanc a FSHya mêyan hêkdank e. FSH di nav xwînê de ji hîpofîzê digihîje hêkdankan. FSH di hêkdankan de perisîna xaneya hêkê û çikildanan han dide. Xaneyên hêkê bi xaneyên granuloza dorpêçî ne. Li ser xaneyên granuloza wergirên taybet hene ji bo FSHyê. FSH bi wergirên li ser xaneyên granuloza ve tê girêdan û perisîna xaneya hêkê û çikildanê dide destpêkirin. Her wisa FSH ji çikildanan, derdana hormona êstrocen jî han dike. Ji xaneyên çikildanê li gel hormona êstrocenê, hormona înhîbîn jî tê berhemkirin. Înhîbîn derdana FSHyê kêm dike. --Rêkxistina asta FSHya xwînê-- Rêjeya FSHya nav xwînê bi rêbaza paş ragîhandinê tê rêkxistin. Di laşê mêyan de: Di mêyan de derdana FSH ji aliyê hormona êstrocîn, procesteron û înhîbîn ve tê rêkxistin. Gava rêjeya êstrocena nav xwînê piçek nizm be, ev rewş hîpotalamusê han dike bo derdana FSHyê, eva paşragihandina erenî ye (bi înglîzî: positve feedback). Lê dema asta rêjeya êstrocen an ji înhibina xwînê bilind dibe, vê gavê bi paşragîhandina neyînî (bi înglîzî: negative feedback) rê li ber derdana hormona derpirandinê tê girtin. Yek ji rêbazên rêgirtina ducaniyê jî bi navbeynkariya heban, avakirina paşragihandina neyî ya destkarî ye. Dermanên ji hormona êstrocen û procesteron pêk tê, bi şêweyê heb tên bikaranin. Gava ev heban tên xwarin, di xwîna mêyê de rêjeya êstrocen zêde dibe. Bi kêmbûna FSH û LHê xaneya hêkê û çikildan naperisin, bi vî awayê egera rûdana dûcaniyê namîne. Di laşê neran de: Heke di xwînê de asta rêjeya testosteron bilind bibe, ev rewş rê li ber hîpotalamusê digire ko hormona derpirandinê der nede. Bi kêmbûna derdana hormona derpirandinê, ji hîpofîzê derdana FSH jî kêm dibe. Herwîsa zêdebûna testosteronê jî bandora paşaragihandina neyînî dike ji bo derdana FSH. Heke asta testosteronê ya nav xwînê bilind be, testosteron bi tena serê xwe dikare jî hîpofîzê derdana FSHê rawestîne. Gava xaneyên Sertolî tên handerkirin, ji van xaneyan hormona Înhîbîn tê derdan. Hormona înhîbîn bi paşragîhandina neyînî derdana FSHê dide rawestandin. *Ev xebat li ser wîkîpediyaya kurdî jî hat zêdekirin. https://ku.wikipedia.org/wiki/Hormona_hander%C3%AA_%C3%A7ikildan%C3%AA

Oogenesîs

    Di laşê mêyan de pêvajoya çêbûna xaneya hêkê wekî oogenesîs an jî ovogenesîs tê navkirin.

Oogenesîs bi xaneyên bineratî yên hêkdankê dest pê dike. Xaneyên bineratî yên hêkdankê wekî xaneyên çêkera hêkê tên navkirin.

Pêvajoya çêkirina hêkan berê zayînê dest pê dike. Çawa ko di laşê korpeleyê de endamên wekî dil, gede, mejî hwd çêdibin herwisa cotek hêkdank jî çêdibe. Di nav hêkdankê de xaneyên çêkera hêkê bi dabeşbûna mîtozî, hejmara xwe zêde dikin. Di ducaniya 4-5 mehî de di hêkdankên korpeleyê de hejmara xaneyên çêkera hêkê digihîje 1-2 milyonan. Paşê xaneyên çêkera hêkê dest bi dabeşbûna miyozê dikin.

Miyoza xaneyên çêkera hêkê, li dawiya qonaxa profaza yekem de radiweste. Di wê qonaxê de xaneyên çêkerê hêkê êdî wekî oosîta yekem tên navkirin. Oosîta yekem bi xaneyên granuloza dorpêçî ye û ev pêkhate wekî çikildan tê navkirin.

Çikildan heta destpêka temenê pêgihîştinê neçalak e. Dema ji dayikbûnê de di hêkdankên zaroka mê de, her çikildanek, oosîda yekem lixwe digire.

Di dirêjiya temenê zaroktiyê de di hêkdankan de hinek çikildan hildiweşin û oosîtên yekem dimirin, lê bi qasî 400 hezar ji oosîtên yekem heta 12-14 sal bi awayek neçalak di hêkdankan de dimînin.

Bi destpêka temenê pêgihîştinê, ji hîpofîzê hormona handerê çikildanê(FSH) tê berhemkirin û derdan. Di xwînê de bilindbûna rêjeya asta FSHê hêkdankê han dike û her meh ji hêkdankek, hinek çikildanên neçalak dest bi perisînê dike û miyoza yekemê didomînin.

Di despêkê de bi qasî 20 çikildan dest bi perisînê dikin lê ji vana tenê yek çikildan dimîne û hêkek gihîştî peyda dike. Bi geşbûna çikildanê, miyoza yekem a oosîta yekem jî bi dawî dibe.

Li dawiya miyoza yekem de du xane peyda dibe. Qebareyê herdu xaneyan ne yek e. Sîtoplazmaya xaneyekî zêde ye loma qebareya wê jî gir e. Ev xaneya gir wekî oosîta duyem(bi înglîzî: secondary oocyte) tê navkirin. Sîtoplazmaya xaneya din hindik e loma, ew xaneyek biçûk e û wekî xaneya cemsereten a yekem tê navkirin.

Oosîda duyem û cemseretena yekem dest bi miyoza duyem dikin. Oosîda duyem ji qonaxên profaz û metafaza miyoza duyem derbas dibe û radiweste. Bi bandora hormona handerê tenê zer (LH), çikildana oosîta duyem diqelişe û oosîta duyem ji hêkdankê ber bi coga hêkê tê berdan.

Heke pîtîn rû bide, oosîda duyem dest bi dabeşbûnê dike û piştî qonaxên anafaz û telofaza miyoza duyem, xaneya hêkê (ovum) û cemseretena duyem peyda dibe. Cemseretena duyem jî wekî mîna a yekem sîtoplazmaya wê hindik e loma cemseretena duyem jî biçûk e û nayê pîtandin. Dibe ko cemseretena yekem jî bi miyoza duyem dabeşê du xaneyan dibe , ev herdu xane jî wekî cemseretenên duyem tên navkirin.

Li dawiya oogenesîsê de ji xaneyek çêkera hêkê, piştî miyozê, xaneyek hêkê û sê xaneyên cemsereten peyda dibe. Hemû xaneyên cemsereten tên hilweşandin. Bi gelemperî, piştî temenê pêgîhîştinê her meh çikildanek tenê bi tewahî diperîse û hêkexaneyek gehiştî çêdibe.

Cudahiyên çêbûna xaneya hêkê û xaneya spermê

Oogenesîs û spermatogenesîs corên çêbûna xaneyên gametê ne. Ango li dawiya herdu pêvajoyan jî ji xaneyên dîploîdî, xaneyên haploîdî çêdibin. Lê di navbera oogenesîs û spermatogenesîs de gellek cudahî heye.

-Oogenesîs di hêkdankên mêya de spermatgenesîs di gunên nêrê de rû dide.

-Mîrovê nêr ê bi temenê pêgihîştî dikare heta dawiya jiyana xwe her roj spermên nû çêbike. Mîrova mê tenê di temenê korpeleyê de dikare oosîtên yekem çêdike.

-Bi kiryara spermatogenesîsê ji xaneyek çêkerê sperm ve bi dabeşbûna miyozê, çar xaneyên sperm çêdibe. Li dawiya oogensîsê ji xaneya çêkerê hêkê tenê yek hêka çalak peyda dibe.

-Pêkhate û qebareyên xaneyên sperm û hêkê jî ji hev cuda ye. Sperm li gor xaneya hêkê gellek biçûk in û bi navbeynkariya kilikê dikarin cih biguherin. Hêk gellek sîtoplazma û xurek lixwe digire loma gellek gir e û bi gelemperî bi awayekî çalak nalive.

-Piştê dawîbûna spermatogenesîsê sperm ji gunan tê derkirin. Lê oogenesîs di hêkdankê de dest pê dike di coga hêkê de heke sperm hebe bi dawî dibe.

* Ev xebat li ser wîkîpediyaya kurdî jî hat zêdekirin.

https://ku.wikipedia.org/wiki/Oogenes%C3%AEs

Lûleya guhêzer

 

Lûleya guhêzer an jî coga guhêzer (bi latînî: vas deferens an jî ductus deferens) navê borriyên masûlkî ye di navbera alozeyan û mîzerê de.

Di zimanê latînî de ‘vas’ bi wateya lûle, ‘deferens’ bi wateya guhêztin, kişandin,birin tê bikaranîn. Ango ‘wateya vas deferens’ lûleya guhêzer e. Hin caran li dewsa vas deferens, peyva ductus deferens, ango coga guhêzer jî tê bikaranîn. Du erkên lûleya guhêzer heye; embarkirina sperman û guhêztina sperman.

--Anatomiya lûleya guhêzer--

Ji her gunek lûleyek guhêzer dirêj dibe, ango di laşê mirovê nêr de du lûleyên guhêzer heye. Spermên ji alozeyê derdikevin, dikevin nav lûleya guhêzer.

Lûleya guhêzer borriyek bi dirêjiya 50 cm ê, ji alozeyê di nav bendikê gunê (bi înglîzî: spermatic

cord) de ber bi jor dirêj dibe, di nav zikekelênê de ji bendikê gunê cihê dibe, li ser mîzdankê derbas dibe û li paş mîzdankê ber bi jêr dirêj dibe, digihîje coga avêtinê. Dirêjiya lûleya guhêzerê ji bo embarkirina sperman tê bikaranîn. Li nêzikê rijênê prostat, kotahiya lûleyên guhêzer piçek fireh dibe ev beşa firehbûyî dişibe kûpê. Di zimanê latînî de ji bo kûpên biçembil ên ji axê hatine çêkirin re peyva ‘amphora’ tê bikaranîn. Di zimanê înglîzî de amphora guheriye û bûye ampulla. Loma kotahiya firehbûyî ya lûleya guhêzer wekî ampulla tê navkirin. Kûp (ampulla) ji bo sperman wekî embar kar dikin. Cogên avêtinê bi mîzerê yê ve girêdayî ne. Heke ji bo demek dirêj sperm ji lûleya gûhêzer neyên avêtin, ji aliyê xaneyên li ser borrîka alozeyê ve tên hilweşandin û mijandin.

Ampulla bi çikildanê tovavê ve girê dibe û coga avêtinê peyda dibe. Herdu cogên avêtinê di nav rijênê prostat de bi mîzerêyê ve girêdayî ne.

--Pêkhateya lûleya guhêzer--

Lûleya guhêzer dîwarek stûr lixwe digire. Dîwarê lûleya guhêzer ji sê çînan pêk tê. çîna navî lînceperde ye, ji rûkeşeşaneyê pêk tê. Kûlkexaneyên rûkeş (bi înglîzî: ciliated epithelium), kulkên xwe dirêjê nav cogê dikin. Rûyê çîna navî qatqatî û qurmiçî ye û bi sperman ve di nav têkilîyê de ye. Çîna naverast a lûleya guhêzer, çînek masûlkî ye. Çîna naverast ji sê çînên lûsemasûlke pêk tê. Çîna navî ya masûlkî ji lûsemasûlkeyên dirêjkî, çîna naverast ji lûsemasûlkeyên bazinî û çîna derve jî disa ji lûsemasûlkeyên dirêjkî pêk tê. Masûlkeyên lûleya guhêzer dor bi dor, bi ahengî girj dibin û xav dibin çalakiya van masûlkeyan wekî perîstalsî tê navkirin. Arasteya perîstalsiya masûlkeyên lûleya guhêzer, ji alozeyê ber bi mîzerê ye. Ango sperm ji ber çalakiya lûsemasûlkeyên lûleya guhêzer, ber bi mîzerê tên paldan.

Çîna derve ya lûleleya guhêzer ji bestereşaneyê pêk tê. Lûleyên xwînê, lûleyên lîmfê û demar di nav çîna bestereşaneyê de cih digirin.

--Vazektomî, stewkirina nêran--

Vazektomî (bi înglîzî: vasectomy) corek niştergerî ye bo rêgirtina ducaniyê. Di nêran de lûleyên guhêzer tên birrîn û girêdan bi vî awayê avêtina sperman tê rawstandin.

Bi gelemperî vazektomî ji bo rêgirtina rûdana ducaniyê tê bikaranîn. Lê hin caran dibe ko di aloze an jî gunan de kulbûn (înfeksiyon) peyda bibe, vê gavê ji bo pêşî li kulbûnê were girtin û ziyan negihîje gunan, bi vazektomiyê pêwendiya gun û mîzerê tê qutkirin.

Piştê vazektomiyê di gunan de berhemanîna sperm û hormonan nasekine, didome, lê ji ber ko lûleyên guhêzer bi alozeyan ve girdayî nîn in, sperm di alozeyê de dimîne. Hormon bi navbeynkariya xwînê belavî laş dibin, loma vazektomî bandor li ser rêjaya hormonên nêrîneyê nake. Kesên vazektomî bûye dikare bi awayekî asayî bikeve têkiliya zayendî. Çûkê van kesan bi awayekî asayî rep dibe û avêtin disa rû dide. Di tovava avêtinê de tenê derdanên rijenê Cowper, prostat û çikildanên tovavê heye. Ango ji bo pîtîna hêkê sperm tune, loma her çiqas avêtin di nav zêyê de bêne berdan jî pîtîn û ducanî rû nade.

* Ev xebat li ser wîkîpediyaya kurdî jî hat zêdekirn

https://ku.wikipedia.org/wiki/L%C3%BBleya_guh%C3%AAzer

Çûkê mirov

     

    Çûk, kîr, penîs an jî endamê zaûzê yê nêrînê (bi latînî: penis), endamê cotbûnê ye.

Çûk coga herî dawî ye bo derkirina sperm û mîzê. Ango du erkên sereke yê çûk heye; guhêztina sperman ber bi nav coga zaûzê ya mêyê û derkirina mîzê.

--Pêkhateya çûk--

Çûkê mirov ji du beşan pêk te; reg (bi înglîzî:root) û dox (bi inglîzî: shaft)

Regê çûk di nav laş de cih digire û çûkê bi hestiyên rûv ve girê dide. Beşa çûk a li derveyî laş de xuya dibe û dilive wekî dox tê navkirin. Hin caran li dewsa dox, ev beşa çûk wekî ten (bi inglîzî: body, corpus) jî tê navkirin. Doxê çûkê mirov li gel mîzerê, sê stûnên şaneyên repker ên îsfencî jî lixwe digire. Cotek şaneya repker li herdu aliyê doxê çûk de heta gopika çûk dirêj dibin. Evan pêkhateyan wekî kelêneten (bi latînî: corpora cavernosa / yekjimar :corpus covernosum ) tên navkirin. Li bin stûnên tenê kelenî(kelêneten), stûna tenê îsfencî (bi latînî: corpus spongiosum) dirêj dibe. Kelêneten li kotahiya doxê çûk te bi dawî dibe, lê tenê îsfencî heta gopika çûk dirêj dibe. Beşa mîzerêya nav çûk, bi tenê îsfencî dapoşrav e.

Kotahiya çûk wekî gopika çûk tê navkirin. Di gopikê de gellek demarekotahî cih digire, loma hestiyariya gopikê zêde ye.

Doxê çûk bi çerm dapoşrav e. Beşa çermê li ser gopika çûk,xwe li ser hev qat dike, bi vî awayê li ser gopika çûk de çêrmek livbar a ji duqatî peyda dibe. Ev çermê serê çûk wekî çermê sinetê tê navkirin. Cihû û misilman ji ber sedemên olî wê çermê jê dikin ev kar wekî xetenekirin an jî sinnetkirin tê navkirin.

Di şaneya repker de ji guherîna xwînber û xwînhêneran, valahiyên mîna şikeftên biçûk (kelên) peyda dibin. Gava xwestina seksê (şewhet) (bi înglîzî: sexual arousal ) li mirov zêde dibe, xwînberên çûkê fireh dibin, hê pirtir xwîn diherike nav xwînberan. Valahiyên şaneya repker bi xwîna ji xwînberan tijî dibe. Her ko xwîn diherrike nav şaneyê, pestoya xwîna nav şaneyan bilind dibe. Ji ber bilindbûna pestoyê, xwînhêner û xwînhênerokên ko xwînê ji çûk dûr dixin tên şidandin û girtin, ji ber zêdebûna xwîna nav şaneyên çûkê, qebareya çûk zêde dibe, çûk diwerime û rep dibe. Çûkê repbûyî dikare bi hêsanî bikeve nav zêyê û tovavê berde nav laşê mêyê. Piştê avêtinê an jî bi kêmbûna xwestina seksê dawî li repdariya çûk tê. Ji bo sistbûna çûk, xwînber teng dibin, herrika xwînê ya ber bi çûk kêm dibe, pestoya ser xwînberan dadikeve. Xwînberên di dema repbûnê de ji ber pestoya bilind hatîbûn girtin, bi kêmbûna pestoyê, ve dibin, xwîn bi navbeynkariya xwînberan ji şaneyên çûk dûr dikeve bi vî awayê çûk sist dibe û vedigere qebareya xwe ya asayî.

--Rekxistina repbûn û sistbûna çûk--

Repbûn û sistbûna çûk di bin kontrola demarekoendama xweyî de rû dide. Ji bo repbûnê gava yekem derdana nîtrojena monooksîd e.Nîtrojena monooksîd (NO), madeyek demareguhêzer e, ji aliyê demarên parasîmpasawî û xaneyên çîna endotelî ya kelênetenê ve tê derdan. Nîtrojena monooksîd hokara serekî ye bo xavbûna lûsemasûlkeyên xwînberên kelênetenê.

Dema xwestina seksê li mirov peyda dibe, nîtrojena monooksîd tê derdan. Nîtrojena monooksîd bi alîkariya enzîmek, berhemanîna guanozîna monofosfat a sîklîk (bi înglîzî: cyclic guanosine monophosphate ( cGMP)) hander dike. cGMP molekulek peyamber e, ji GTP (guanozîna sê fosfatî) tê berhemkirin. cGMF, bandor li cogên kalsiyumê yên li ser parzûna masûlkexaneyan dike. Cogên kalsiyumê tên girtin ji derve kalsiyum nayê nav masûlkexaneyan loma lûsemasûlkeyên li dîwarên xwînberên şaneya repker xav dibin. Bi xavbûna lûsemasûlkeyan, xwînber firehtir dibin hê pirtir xwîn tijî nav şaneya repker dibe. Di heman demê de xwînhêner teng dibin, nahêlin xwîn ji şaneyên çûk dûr bikeve, bi vî awayê repbûna çûk rû dide. Her ko di xaneyên lûsemasûlkeyan de asta cGMP bilind be, masûlke sist dimînin, herrika xwînê ya nav tenê kelênî didome, ango çûk repbûyî dimîne. Lê piştê avêtinê, divê çûkê repbûyî sist bibe û vegere qebareya xwe ya asayî. Di xaneyên lûsemasûlkeyên dîwarê xwînberê şaneya repker de hin enzîm ji bo helweşandina cGMP kar dikin. Navê van enzîmên hilweşîner, fosfodîesteraz e (phosphodiesterases(PDE)). Fosfodîesteraz (PDE) ne yek lê gelek cor in. Wekî mînak PDE1, PDE5, PDE9 hwd . Her ko PDE cGMPyê hildiweşîne, lûsemasûlkeyên li dîwarê xwînberan girj dibin, xwînber teng dibin, herrika xwînê ya ber bi şaneya repker a çûk kêm dibe, pestoya hawirdorê dadikeve. Bi kêmbûna pestoyê, xwînhêner ve dibin, xwîn ji şaneya repker dûr dikeve. Bi vî awayê qebareya şaneyên repker kêm dibe û çûk sist dibe.

--Têkçûna repbûnê--

Hin caran dibe ko di hin mîrovan de, ji ber hin sedeman repbûna çûk têk biçe an jî çûk bi têra xwe rep nebe. Bi gelemperî têkçûna repbûnê di temenê 50 salan şûn de peyda dibe.

Ji bo kesên bi pirsgirêka têkçûna repbûne (bi înglîzî: erectile dysfunction) hin derman tên bikaranîn. Viagra yek ji van dermanan e. Bi esle xwe viagra rê li ber hilweşîna cGMP digire bi vî awayê çûk repbûyî dimîne. Ji bo sekinandina helweşîna cGMP, divê çalakiyên enzîmên fosfodîesteraz bêne kêmkirin an jî rawestandin. Di viagrayê de madeyek bi navê rêgirê PDE5 (bi înglîzî: phophodiesterase inhibitor) heye. Ev made nahêle ko enzîma fosfodîestraz, cGMPyên nav masûlkexaneyan helweşîne. Ango gava mirov viagra digire, di masûlkexaneyan de cGMP kêm nabe loma masûlke xav dimînin û herrika xwînê ya nav şaneyên repker kêm nabe bi vî awayê çûk rep dibe an jî repbûna çûk ji bo demek dirêjtir didome. Demek şûnde rêgirê fosfodîesteraz tên hilweşandin û bandora viagrayê jî bi dawî dibe.

* Ev xebat li ser wîkîpediyaya kurdî jî hat zêdekirin.

https://ku.wikipedia.org/wiki/%C3%87%C3%BBk%C3%AA_mirov

Aloze

Aloze (bi înglîzî: epididymis) giloka borrikeyek dirêj û li hev pêçayî ye, taybet e bo endamê zaûzê yê nêran.

Di cemserê jor ê gun de hemû spermeborrikên gun digihîjên hev û torekî ji 15-20 cogikên badayî pêk tînin. Ji wan cogikan re tê gotin cogikên derketî (bi latînî: ductuli efferentes). Li beşa serî ya alozeyê de hemû cogikên derketî bi lûleyek firehtir ve yek dibin, ev lûle wekî coga alozeyê an jî borrika alozeyê tê navkirin. Alozê ji giloka borrîkê pêk tê. Aloze li ser aliyê rûyê pişt ê gunan de cih digire.

Di zimanê grekî de ji bo alozeyê, peyva “epididumis” tê bikaranîn. Epididumis ji peyven epi + didumoipek tê. Wateya epî ‘li ser’, wateya didumis jî ‘cot an jî gun’e ango aloze pekhteyek li ser gun e.

Her alozeyek ji sê beşan pek tê; ser, ten û kilik.

Ser, beşa herî jor û ya herî gir a alozeyê ye, li aliyê jorê gun de cih digire. Ten li aliyê pişta gun ve girêdayî ye û ji jor heta jêrê gun dirêj dibe. Kilik beşa herî biçûk a alozeyê ye, li hêla jêrê gun de cih digire û bi gun ve girêdayî nin e. Di beşa dawî ya kilikê de, aloze ji gun cihê dibe û êdî wekî lûleya guhêzer tê navkirin.

Perisîn û gehîştina sperman di serî û tenê alozêyê de rû dide. Sperm di kilik de tên embarkirin.

Spermên negihîştî û nelîvbar ji spermeborrikan derbasî nav alozeyê dibin û li wir diperisîn. Xaneyên derdanî yên li ser dîwarê alozeyê, hin madeyan derdidin bo perisîna sperman[. Lûsemasûlkeyên borrîka alozeyê girj dibin, spermên nav alozeyê, ji serî ber bi kilikê tên guhêztin. Borrika alozeyê bi qasî 6 metre dirêj e, loma ji beşa ser heta kilikê guhêztina sperman dibe ko di 1 heta 12 rojan de pêk were. Her ko sperm di borrîka alozeyê de derbas dibin, sperm diperisin û dibin xwediyê şiyana livînê. Spermên gihîştî, heta avêtinê di kilikê de tên embarkirin. Borrîka alozeyê ji beşa ser û beşa ten heta beşa kilikê dirêj dibe. Li dawiya beşa kilikê de borrîka alozeyê firehtir dibe û lûlên (pêç) wê kêm dibe, ev borrîk êdî wekî lûleya guhêzer (bi latînî: vas deferens) tê navkirin. Dema avêtinê (bi înglîzî: ejaculation) ji herdu alozeyan, sperm ber bi lûleya guhêzer ve tên paldan. Heke spermên gihîştî bi avêtinê ji alozeyê neyên derpirandin, sperm dikarin bi qasî çend mehan di alozeyê de bi awayekî çalak bimînin. Dawiya dawî heke spermên gihîştî neyên avêtin, ji aliyê xaneyên li ser borrîka alozeyê ve tên hilweşandin û mijandin.

*Ev xebat li ser wîkîpediyaya kurdî jî hat zêdekirn.

https://ku.wikipedia.org/wiki/Aloze

 

Testosteron

 

Testosteron hormonek zaûzê ya nêran e, herî zêde di gunan de tê berhemkirin.

Hormona testosteron madeyek steroîd e. Steroîd corek çewerî ye. Zincîra karbonên steroîdan ji çar xelekên bi hev re girêdayî pêk tê, sê xelek şeşgoşeyî, xelekek jî pênc goşeyî ye.

Testosteron di xaneyên Leydig de tê berhemkirin. Xaneyên Leydig, xaneyên navber in di navbera spermeborrîkan de. Di laşê mirovê bi temenê pêgihîştî de %20ê giraniya gunan ji xaneyên Leydig pêk tê. Di laşê dergûşên nûbûyî de bi qasî çend mehan hejmara xaneyên Leydig zêdeye, di heman demê de di laşê dergûşê de derdana testosteron jî zêde ye. Di temenê zaroktiyê de di gunan de hema bêje qet ji xaneyên leydig namîne û ji gunan derdana testosteron jî radiweste.

Di destpêka temenê pêgihîştinê de hejmara xaneyên leydig û derdana hormona testosteronê zêde dibe, ev rewş dibe sedema peydabûna taybetiyên zayendî yên duyem û destpêkirina çêkirina sperman. Di dema perisîna korpeleyê de di laşê korpeleya nêr de berhemkirina testosteron girîng e bo çêbûna endamên zaûzê yê nêrê.

--Bandora testosteron di temenê korpeleyî de--

Di laşê korpeleyê 9-10 hefteyî de xaneyên leydig dest bi berhemkirin û derdana hormona testosteronê dikin. Di laşê korpeleyê (bi înglîzî: fetus) de du erkên serekî yê hormona testosteronê heye;

1. Cudahiya zayendî, çêbûn û perisîna endamên zaûzê di korpeleyê de.

Bi derdana testosteron, hin şaneyên korpeleyê diguherin bo çêbûna çûk û tûrikê gun. Heke testosteron neyê derdan şaneyên korpeleyê diguherin bo endamên zaûzê yên mêyê. Herwisa ji bo perisîna rijênê prostat, çikildanên tovavê jî pêdivî bi hormona testosteronê heye.

2. Ji zikekelênê ber bi tûrikê gun ve daketina gunan.

Gunên korpeleyê di zikekelênê de diperisin, du meh berê zayinê herdu gun ber bi jêr ve dilivin û dikevin nav tûrikê gun. Tûrikê gun, ji kîsekek bi çerm dapoşî pêk tê û ji berranê ber bi derve daliqandî ye. Erkê serekê yê tûrikê gun hênikkirina sperman e.

--Bandora testosteron di temenê pêgihîştî de--

Di laşê mirovê bi temenê pêgihîştî de du erkên testosteronê heye;

1.Bandora li ser endamên zaûzê

Testosteron qebareya çûk, gun û tûrikê gunan zêde dike. Ji destpêka temenê pêgihîştinê (10-14 salî) heta temenê 20 saliyê, çûk û gûn gir dibin. Herwisa ji bo berhemanîna sperman jî pêdivî bi testosteronê heye.

2. Bandora li ser peydabûna taybetiyên zayendî yên duyem (bi înglîzî: secondary sexual characters)

Di laşê nêran de çûk û gun, di laşê mêyan de zê û hêkdank taybetiyên zayendî yên yekem in.

Taybetiyên reftarî (bi înglîzî: behavioral) û fîzîkî yên ko nêran ji mêyan cuda dikin jî wekî taybetiyên zayendî yên duyem tên navkirin. Taybetiyên zayendî yên duyem ên nêran bi bandora hormona testosteronê, di dema temenê pêgihîştinê (bi înglîzî: puberty) peyda dibin. Testosteron xaneyên armanc de çêbûna proteînan hander dike, bi çêbûna proteînan jî di laşê nêran de guherîn rû dide. Ev rewş dibe sedema peydabûna taybetiyên zayendî yên duyem.

Ji ber bandora testosteronê ya li ser çêbûna proteînan, giraniya masûlkeyên nêran %50 zêdetir dibe. Testosteron leza guhêztina asîdên amînê bo xaneyên masûlkeyan bilintir dike. Di nav masûlkexaneyan de proteîn tê çêkirin û embarkirin, bi vî awayê qebareya masûlkeyan zêde dibe. Herwisa testosteron hilweşîna proteînan jî kêmtir dike.

Testosteron bandor li ser hestiyan jî dike. Bi bandora testosteronê, di hestî de hê pirtir proteîn tê berhemkirin û hê pirtir kalsiyum tê embarkirin bi vî awayê di laşê nêran de stûriya hestiyan zêdetir dibe.

Hormona testosteronê stûriya çerm zêde dike. Ji ber ko hê pirtir proteîn di çermê wan de hatiye embarkirin, çermê nerê mirovan ji yê mêyê mirovan stûrtir e. Herwisa testosteron derdana rijênên çewrî yên çerm zêde dike.

Di temenê zaroktiyê de mûyên laşê kur û keçan bê reng e, mîna hirî nerm e, zirav û kin e. Bi destpêka temenê pêgihîştinê, ji ber hormona testosteronê, mûyê laşê xortan diguhere, mû dirêj dibe, melanîn û stûriya mû zêde dibe, mû dibin mûyên mayînde. Bi taybetî rî, simbêl, mûyên li sing, mûyên binçeng û rûv, mûyên zik, mil û çîpên xortan hê pirtir diguherin û dibin mûyên mayînde. Di laşê keçan de mêjera testosteronê pir hindik e, loma ji xeynî mûyên binçeng û rêv bi gelemperî, mûyê laşê wan lawaz dimîne.

Bi bandora testosteronê; masûlkeyên qirrikê gir dibin, firehî û dirêjiya qirrikê zêde dibe, dengejê stûr dibin bi vî awayê dengê zirav ê zaroktiyê diguhere bo dengê stûr.

Di salên destpêka temenê pêgihîştinê de rêjeya metabolî ya bingehîn (bi înglîzî: basal metabolic rate), bi bandora testosteronê bi qasî %5 heta %10 zêde dibe. Ev zêdebûn ji ber çêbûna proteînan rû dide.

Testosteron bandor li ser xwîn û xaneyên xwînê jî dike. Ji ber handera testosteronê hejmara xirokên sor di temenê pêgihîştinê de gellek zêde dibine, di heman demê de plazmaya xwînê jî zêde dibe bi vî awayê qebareya xwîna nêran ji ya mêyan zêdetir dibe.

Di laşê nêran de rêjeya testosteronê, di temenê 20an de di asta herî bilind de ye. Piştê temenê 30yan, her sal rêjeya testosteronê qasî %1kêm dibe.

Li gel nêran, di laşê mêyan de jî hinek ji hormona testosteron tê berhemkirin. Rijenê adrenal û hêkdankên mêyan hinek testosteron berhem dikin. Testosterona di laşê mêyan de, dibe sedema xurtbûna mûyên rêv û binçeng. Herwisa testosterona mêyan dibe sedema peydabûna hestê zaûzêkirinê (lîbîdo) .

--Rekxistina hormona testosteron di laş de--

Ji destpêka temenê pêgihîştênê heta dawiya jiyanê, di laşê nêran de ji hîpotalamusê hormonên derpirandin tê derdan. Yek ji van hormonên derpirandinê,wekî hormona derpirandin a rijênên zaûzê (bi înglîzî: gonadotropin- releasing hormone,(GnRH)) tê navkirin. GnRH bi navbeynkariya xwînê digihîjê hîpofîzê. Ji ber bandora GnRH, ji pila pêş a hîpofîzê, hormona handerê çikildanê (FSH) û hormona handerê tenê zer (LH) tê derdan. LH di gunan de xaneyên Leydig hander dike bo berhemkirin û derdana androjenan. Andorojen navê gelemperî ye bo koma hormonên zaûzê yên nêran. Ango androjen li ser girbûn û perisîna koendama zaûzê ya nêran banor dikin. Testosteron androjena herî zêde û ya çalak e di laşê nêran de. Xaneyên leydig rojê bi qasî 6 heta 7 mg testosteron berhem dikin, bi vî awayê koendama zaûzê ya nêrê erkê xwe birêkûpêk cih tîne. Piraniya androjenan di gunan de tên berhemkirin, lê hinek ji di tûkila rijênê adrenal de tên berhemkirin. Bi bandora LHê di laş de asta rêjeya testosteron bilind dibe.

Testosteron girbûn xurtbûna koendama zaûzê ya nêrê dabîn dike, herwîsa çêbûna taybetiyên zayendî yên duyem jî hander dike.

FSH bi hevkariya testosteronê, di spermeborrîkan de xaneyên Sertolî hander dike ji bo çêbûna sperman. Bi bandora FSH, ji xaneyên Sertolî, hormonek tê derdan, ev hormon wekî hormona inhîbîn tê navkirin. Înhîbîn bandor li ser hîpofîzê dike û derdana FSH ê dide rawestandin. Bi vî awayê derdana testosteron jî tê kêmkirin.

Di laşê mirov de berhemkirina sperm û rêjeya testosteron bi rêka paşragihandina neyînî (bi înglîzî: negative feedback) tê rêkxistin.

Dema di xwînê de asta xestiya testosteronê nizim be, ev rewş hîpotalamuse hander dike bo derdana hormona derpirandinê. Lê heke di xwînê de xestiya testosteron ji asta asayî bilintir bibe, testosteron derdana GnRHê dide sekinandin. Bi rawestîna derdana GnRH, îcar ji hîpofîzê derdana LH û FSH tê sekinandin. Testosteron dikare derdana hîpofîzê bi tena serê xwe jî rawestîne. Hormona inhibin jî derdana FSHê kêm dike. Bi rêka paşargihandina neyînî, di xwînê de xestiya asayî ya FSH û LH tê rêkxistin, bi vî awayê hevsengiya navekî (bi latînî: homeostasis) tê dabînkirin.

* Ev xebat li ser wîkîpediyaya kurdî jî hat zêdekirin.

https://ku.wikipedia.org/wiki/Testosteron

Rijênê Cowper

    

    Rijenên Cowper (bi înglîzî: Cowper’s glands / bulbourethral glands) cotek rijênên biçûk in, di bin prostatê li herdu aliyên mîzerê de cih digirin. Mezinahiya her yekê rijênê Cowper bi qasî nokek e.

    Derdana rijenê Cowper şileyek bêreng, tîr û şor e. Şileya rijenê Cowper, şileyek alkalî ye. Şileya Rijenê Cowper madeyek lîncî ye, di nav zêyê(vajîna) de xilîskîna çûk hêsantir dike. Rijênê Cowper derdana xwe, berê avêtina tovavê ber dide nav mîzerê,loma hin caran derdana wî wekî pêşavêtin jî tê navkirin. Heke di nav mîzerê de paşmayiyên asîdî yên mîzê mabe, bi derdana rijenê Cowper tê paqijkirin. Hin caran, dema têkilîya seksî de beyî ko di nav zêyê de avêtin rû bide çûk paşve tê kişandin ko rê li ber ducaniyê were girtin. Lê dibe ko di nav şileya rijenê Cowper de hinek xaneyên sperm jî hebin. Di rewşek wîsa de her çiqas mirov xwe paşve bikişîne jî, egera rûdana ducanîmayî heye.

 

Gun

 Gun cotek endamên zaûzê yê nêran e, sperm û hin hormonên nêrê di gunan de tên çêkirin. Di laşê korpeleyê bi temenê 43 heta 50 rojî de gun peyda dibin. Herwisa di heman demê de spermeborrîk (bi înglîzî: seminiferous tubuls) jî di nav gunan de diperisin. Sperm di spermeborrîkan de dirist dibin. Di temenê 9 heta 10 heftan de di gunan de xaneyên Leydig (bi inglîzî: Leydig cells) dest bi berhemkirina hormona testosteron dikin. Xaneyên Leydig di bestereşaneya navbera spermeborrîkan de cih digirin. Derdana testosteron, di laşê korpeleyê de çêbûna çûk (penîs) û tûrikê gun rêk dixe.

Gunên korpeleyê di zikekelênê de diperisin, du meh berê zayinê herdu gun ber bi jêr ve dilivin û dikevin nav tûrikê gun. Tûrikê gûn, ji kîsekek bi çerm dapoşî pêk tê û ji berranê ber bi derve daliqandî ye. Erkê serekê yê tûrikê gun hênikkirina sperman e. Pileya germiya gunan ji pileya germiya zikekelênê bi qasî sê pile kêmtir e. Rûyê navî yê tûrikê gun bi lûsemasûlkeyan dapoşrav e, ango derdora herdu gunan de çînek lûsemasûlke heye. Masûlkeyên tûrikê gun, ji bo rêkxistina germahiya gunan, bi girjbûn û xavbûnê gunan ji laş dûr dixin an jî ber bi laş ve dikişînin. Heke hawirdor sar be, masûlkeyên tûrikê girj dibin, tûrikê gun diqurmiçe û teng dibe, gun ber bi laş ve tên kişandin. Bi vî awayê gun germahiya laş dimijîne û xwe ji sermayê diparêze. Heke germahiya gunan ji pileya asayî bilindtir be, ango hawirdora gunan germ be, vê gavê masûlkeyên tûrikê gun xav dibin, tûrik fire debe, gun ber bi jêr ve tên daliqandin û ji laş dûr dikevin. Bi vî awayê germahiya gunan belavî hawirdorê dibe û dadikeve asta pileya asayî.

-- Pêkhateya gun --

Gun bi şeweyê helkeyî ne. Dirêjiya her gunek bi qasî 4.5 cm, firehiya vî 2.5 cm û stûriya vî jî bi qasî 3 cm e. Gun ji du beşên serekî pêk tê; spermeborrîk û xaneyên Leydig. Xaneyên Leydig di navbereşaneyê de cih digire, navbereşane (bi înglîzî: interstitial tissue) torek bestereşaneyê ye. Navbereşane li gel xaneyên Leydig gellek mûlûleyên xwînê û mûlûleyên lîmfê jî lixwe digire. Hormonên di xaneyên Leydig de tên berhemkirin, bi navbeynkariya mûlûleyên xwînê belavî laş dibin. %90ê giraniya gunan ji spermeborrîkan pêk tê.

Gun bi sê çînên serekî dapoşî ne;

- Çîna vajînal -

Çîna vajînalî (bi latînî: tunica vaginalis) çîna derveyî ya gunan e û ji du perdeyan pek tê. Perdeya derve bi rûyê navî yê tûrikê gun ve, perdeya navî jî bi çîna sipîkê ve girêdayî ye. Bi vî awayê livîna gunan di nav tûrikê de hêsantir dibe.

- Çîna sipîk -

Çîna sipîk (bi latînî: tunica albuginea) di bin çîna vajînalî, li derdora gunan de cih digire. Çîna sipîk ber bi nav gunan de dirêj dibe, bi navbeynkariya navbiran, gunan dabeşê pilokan (bi înglîzî: lobules) dike. Di gunek de bi qasî 200-300 pilok heye. Di nav pilokan de spermeborrîkên bi hev pêçayî cih digirin. Di navbera spermaborrîkan de xaneyên Leydig, hormona testosteron berhem dikin û der didin. Spermeborrîkên gunê, li aliyê jorê gun de kom dibin û borrîkeyek 6 metreyî ya li ser hev pêçayî peyda dikin. Ev pêkhate wekî aloze (bi înglîzî: epididymis ) tê navkin.

- Çîna lûledar -

Çîna lûledar (bi latînî: tunica vasculosa), çîna navî ya gunan e, ji bestereşane û tora lûleyên xwînê pêk tê.

-- Erkê gun --

Du erkên serekî yên gunan heye; berhemkirina sperm û berhemkirin û derderdana hormona testosteron. Ji ber derdana sperm û hormon, gun wekî rijênê zaûzê tê navkirin. Çalakiya gunan bi handerkirina du hormonên hîpofîzê; hormona FSH û hormona LH ve dest pê dike. Ev herdu hormon li gor bandora wan a li ser laşê mêyan hatine navkirin, lê pêkhateya wan a kîmyayî di laşê nêran de jî heman.

FSH wekî ‘’hormona handerê çikildanê ‘’, LH jî wekî ‘’hormona handerê tenê zer’’ tê navkirin.

Hormona handerê çikildanê (FSH) di spermeborrîkeyan de çêkirina sperman hander dike. Ji temenê pêgihîştinê heta mirinê, di gunan de her roj bi sedan milyon sperm tên çêkirin. Hormona handerê tenêzer (LH) xaneyên Leydig hander dike bo çêkirin û derdana hormona testosteron. Li gel FSH, hormona testosteron jî bondor li ser geşbûn û dabeşbûna xaneyên bineretî yên sperm dike.

Bi gelemperî, heta temenê pêgihîştinê, asta rejeya testosteron di laş de nizm e. Di temenê 10-13 salî de ji ber handera hormonên FSH û Lhê rêjeya testosterona nav xwînê bilind dibe. Testosteron dibe sedema hin guherînan di laşê nêran de. Girbûna çûk (penîs) û gunan rû dide. Rî, simbêl, mûyên li sing, zik, mil û çîpên xortan hê pirtir diguherin û dibin mûyên mayînde. Li binçeng û derdora endamê zaûzê de mû derdikeve. Dengê nêran berz û qalind dibe, qebareya peykeremasûlkeyên laş zêde dibe bi vî awayê bejnûbala nêran diguhere bo şêweyê xwe ya asayî.

* Ev xebat li ser wîkîpediyaya kurdî jî hat zêdekirin

https://ku.wikipedia.org/wiki/Gun