Çerxa mehane

 

Çerxa mehane (bi înglîzî: menstrual cycle) navê pêvajoya bûyerên rîtmî ne ko di koendama zaûzê ya mêyan de, di destpêka temenê pêgihîştinê heta menopozê, mehê carek dûbare dibin.

Hêkdank û malzarok du pêkhateyên bingehîn in ji bo koendama zaûzê ya mêyan. Ji bo rûdana ducanîbûnek biserkeftî, divê hêkdank û malzarok di nav têkilîyê de bin û bi aheng kar bikin.

Mînak: heke xaneya hêkê di hêkdankê de biperise û di coga hêkê de were pîtandin, lê navpoşê malzarokê bi têra xwe stûr nebe, hêkapîtandî nikare xwe li navpoşê malzarokê biçeqînê. Ango ducanîbûn rû nade. Hemahengiya xebatên hêkdank û malzarokê ji aliyê hormonan ve tê rêkxistin.

Çerxa mehane ya cara ewil, nîşana destpêka temenê pêgihîştinê ye û bi gelemperî di temenê 12 - 14 salî de dest pê dike. Destpêka temenê pêgihîştinê (bi înglîzî: puberty) ji ber zanyariyên bomaweyî û bandorên hawirdorê dibe ko li nav mirovan de ne yek be. Çerxa mehane heta temenê 45-50 salî bi awayekî asayî didome, paşê hêdî hêdî rîtma wê xira dibe, di salên menapozê de çerxa mehane bi awayekî mayînde radiweste.

Çerxa mehane di roja yekem a xwîndîtinê dest pê dike heta roja yekem a xwîndîtina meha din didome. Ango hejmara rojên di navbera roja destpêk a xwîndîtinek heta xwîndîtina meha din, dirêjiya dema çerxa mehaneyê diyar dike.

Dirêjiya dema çerxa mehaneyê bi gelemperî 28 roj e. Lê dibe ko ji ber hin sedeman, dirêjiya vê demê biguhere bo 20 heta 40 rojan. Di mêyan de du hêkdank heye, lê di her çerxa mehaneyê de yek hêkdank çalak dibe. Ango hêkdank dor bi dor di pêvajoya çerxa mehne ya de cih digirin.

Çerxa mehane ji du çerxên cuda; çerxa hêkdankê( bi înglîzî: ovarian cycle) û çerxa malzarokê (bi înglîzî: uterine cycle) pêk tê. Çerxa hêkdankê guherînên çikildanên hêkadankê rêk dixe,li gel karê perisîn û derdana hêkê, karê amedekirina şaneyên rijênan jî bi rê ve dibe. Çerxa hêkdankê ji qonaxa çikildanê, qonaxa hêkdananê û qona tenê zer pêk tê.

Çerxa malzarokê guherînên navpoşê malzarokê rêk dixe,karê amadekirin û domandina stûriya navpoşê malzarokê bi rê ve dibe. Çerxa malzarokê ji qonaxa xwîndîtinê, qonaxa stûrbûne û qonaxa derdanê pêk tê.

Her çiqas çerxa mehane ji çerxa hêkdank û çerxa malzarokê pêk were jî, bi gelemperî pêvajoya çerxa mehane di çar qonaxan de tê pêşkêşkirin. Ev çar qonax guherînên li hêkdank û yên li malzarokê lixwe digirin.

--Qonaxa xwîndîtinê--

Heke xaneya hêkê di coga hêkê de rastê sperman neyê, ango pîtîn rû nede, tenê zer hildiweşe. Bi hilweşîna tenê zer, asta rêjeya hormonên procesteron û êstrocen ji nişka ve dadikeve. Ji ber kêmbûna hormonan, xwînberên firehbûyî yên navpoşê malzarokê (bi latînî: endometrium) teng dibin, herrika xwînê kêm dibe, navpoşê malzarokê ji xwînê bêpar dimîne. Kêmbûna herrika xwînê dibe sedema hilweşîna navpoşê malzarokê. Di heman demê de masûlkeyên malzarokê girj dibin. Xwîn ji xwînberan belavê nav şane û şileya navpoşê malzarokê dibe. Di encamê de xwîndîtin (bi înglîzî: menstruation) rû dide.

Şileya xwînditinê ji derdanên rijênên navpoşê malzarokê, xaneyên navpoşê malzarokê, xwîna ji xwînberên malzarokê û xaneya hêkê ya nepîtandî pêk tê. Di qonaxa xwîndîtina asayî de bi qasî 25 heta 60 mîlîlître xwîn ji laş tê avêtin. Pirraniya xwînê di sê rojên ewil a xwîndîtinê de tê berdan.

Şileya xwîndîtinê ji malzarokê ber bi zêyê tê derdan. Qonaxa xwîndîtinê bi qasî 3 heta 5 roj didome, di heman demê de di hêkdankê de çikildanên nû dest bi perisînê dikin. Di roja yekem a xwîndîtinê de çerxa mehane bi dawî dibe û roja yekem a çerxa mehane ya nû dest pê dike. Heke ducanî rû bide, çerxa mehane radiweste. Piştî zarokanînê heke dergûş tenê bi şîrê dayikê were xwedîkirin, dibe ko çerxa mehane heta ji şîr ve kirinê (dawî anîna mijandinê) dest pê neke.

--Qonaxa çikildanê--

Guhrînên li hêkadankê

Çikildanên hêkdankê pêkhateyên derdanî ne û di tûkila hêkdankê de cih digirin. Her çikildanek dişibe kîsikek. Dîwarê kîsikê ji xaneyên granuloza pêk tê. Di hundirê kîsikê de xaneya hêkê ya negihîştî cih digire. Di her hekdankek de bi hezaran çikildanên hêkdankê cih digirin. Di destpêka vê qonaxê de çikildanên hêkdankê ji çikldanên pêşîn û çikildanên yekem pêk tê. Qonaxa çikildanê bi qonaxa xwnîdîtinê dest pê dike heta roja hêkdananê didome. Ango dirêjiya qonaxa çikildanê bi qasî 14 roj e.

Qonaxa çikildanê bi derdana hîpotalamusê dest pê dike. Ji hîpotalamusê hormona derpirandinê ya rijênên zaûzê tê derdan. Hormona derpirandinê (GnRH) hîpofîza pêş han dike bo derdana hinek FSH û LHyê. Hormona handerê çikildanê (FSH) bandor li çikildanên hêkdankê dik, bi qasî 20 çikildan diperisin. Di roja heftan a qonaxa çikildanê de ji nav 20 çikildanan, çikildanek ji yên din hê pirtir diperise û dibe çikildana serdest. Ji vê çikildanê hinek êstrocen û înhîbîn tên derdan. Êstrocen bi paşragihandina neyînî bandor li ser hîpotalamus û hîpofîzê dike û rê li ber derdana FSH û LHyê digire, bi vî awayê di xwînê de rêjeya FSH û LH di astek nizim de dimîne. Kêmbûna xestiya FSHyê perisîna çikildanên din radiwestîne. Çikildana serdest hê pirtir diperise, gir dibe û êstrocen der dide. Xestiya êstrocena nav xwînê her diçe zêdetir dibe. Zêdebûna êstrocenê bi paşragihandina erenî bandor li ser hîpotalamus û hîpofîzê dike bo derdana FSH û LHyê. Bi taybetî derdana hormona handerê tenê zer (LH) hê zêdetir dibe. Li ser xaneyên çikildanê, wergirên bo hormona LHyê hene. Bi bandora LHyê perisîna çikildanê didome û çikildanek pêgihîştî peyda dibe. Çikildana pêgihîştî ber bi rûyê derve yê tûkila hêkdankê dilive, qonaxa çikildanê dawî dibe û qonaxa hêkdananê dest pê dike.

Oosîta yekem a çikildana serdest, di qonaxa çikildanê de pêvajoya miyoza yekemê diqedîne û oosîda duyem a haploîdî peyda dibe. Paşê di oosîda duyem de miyoza duyem dest pê dike, lê miyoza duyem di qonaxa metafazê de radiweste. Ango gava xaneya hêkê ji hêkdankê tê derdan, miyoza duyem hê temam nebûye. Heke di coga hêkê de, xaneya hêkê rastê spermê were û pîtîn rû bide, miyoza duyem jî didome, lê heke pîtîn rû nede vê gavê, oosîda duyem beyî ko miyoza duyem temam bibe, ji laş tê avêtin.

Guherînên li malzarokê

Di nav xwînê de bilindbûna xestiya êstrocenê, birînên navpoşê malzarokê û xwînberên ziyangirtî yên ji çerxa mehaneya berê baş dike. Herwisa êstrocen di xaneyên navpoşê malzarokê de dabeşbûna mîtozê dide destpêkirin. Derdana lincemade zêde dibe. Di vê qonaxê de rijênên malzarokê jî diperisin lê çalak nabin. Ji ber ko xaneyên navpoşê malzarokê pir dibin, lûleyên xwînê zêde dibin, dîwarê malzarokê stûr dibe û dişibe îsfencê, ev qonax wekî qonaxa stûrbûnê (bi înglîzî: proliferative phase) tê navkirin. Qonaxa stûrbûnê di malzarokê de, qonaxa çikildanê jî di hêkdankê de di heman demê de rû dide. Qonaxa stûrbûnê li dawiya qonaxa xwîndîtinê dest pê dike heta hêkdananê, bi qasî 10 roj didome.

--Qonaxa hêkdananê--

Berê hêkdananê, hormonên procesteron û êstrocen malzarokê han didin bo amadekirina çeqîna embriyoyê û destpêkirina ducaniyê. Di xwînê de zêdebûna xestiya êstrocenê, hîpotalamusê han dike ko hê zêdetir GnRH der bide. Zêdebûna GnRH bandor li hîpofîza pêş dike, bi vî awayê hê zêdetir hormona handerê tenê zer (LH) tê derdan. Xestiya LHyê zêde dibe, ji ber bandora LHyê çikildana pêgihîştî dipeqe, xaneya hêkê (oosîta duyem) û şileya çikildanê ji çikildana qelişî, ber bi coga hêkê tên berdan. Peqîna çikildan û avêtina hêkê wekî hêkdanan (bi înglîzî: ovulation) tê navkirin. Bi gelemperî qonaxa hêkdananê di roja 14mîn a çerxa mehaneyê de rû dide. Di qonaxa hêkdananê de êşa zik peyda dibe. Kîjan hêkdank çalak be ew beşa zik diêşê. Herwisa di dema hêkdananê de asta germahiya laş jî piçek bilind dibe.

--Qonaxa tenê zer--

Guherînên li hêkdankê

Piştê hêkdananê, paşmayiyên çikildanê (xaneyên çikildanê) diguherin bo pêkhateyek derdanî ya bi navê tenê zer. Bi hankirina LHyê, ji tenê zer hormona procesteron û êstrocen tê berhemkirin û derdan. Bi vî awayê her ko diçe rêjeya êstrocen û procesteronê zêde dibe. Zêdebûna van hormonan, bi paşragihandina neyînî bandor li hîpotalamus û hîpofîzê dike, derdana LH û FSHyê kêm dike. Temenê tenê zer 14 roj e. Qonaxa tenê zer ji roja 15mîn heta roja 28mîn a çerxa mehan didome.

Ber bi dawiya qonaxa tenê zer, ji ber rêjeya kêm a FSH û LHyê tenê zer hildiweşe. Hilweşîna tenê zer dibe sedema kêmbûna xestiya êstrocen û procesteronê. Kêmbûna xestiya FSH û LHyê, hîpotalamus û hîpofîzê ji bandora neyînî ya van hormonan xilas dike. Bi vî awayê ji hîpofîzê bi têra xwe FSH tê derdan ko bandor li ser hêkdanê bike bo perisîna çikildanên nû.

Guherînên li malzarokê

Bi bandora hormonên êstrocen û procesteronê, xwînberên malzarokê bi şêweyê lûlpêç fireh dibin, rijênên malzarokê gir dibin. Ji van rijênan bo embriyoyê şilemeniya xurek tê derdan. Şileya derdanê bi glîkocen dewlemend e.

Loma ev qonaxa malzarokê wekî qonaxa derdanê (bi înglîzî: secretory phase)tê navkirin. Derdana xurek hê ko embriyo li nav diwerê malzarokê cih nebûye dest pê dike. Bi taybetî di xwînê de xestiya bilind a procesteronê hê pirtir bandor li ser qonaxa derdanê ya malzarokê dike.

--Bi kurtî pêvajoya çerxa mehaneyê--

Di laşê mêyan de çerxa mehane bi destpêka salên temenê pêgihîştinê dest pê dike heta salên menopozê didome. Di laşê mêyan de berhemkirina xaneya hêkê û amdekirina laşê mêyê bo ducaniyê, du erkên sereke yê çerxa mehane ye. Çerxa mehane ji qonaxa xwîndîtine, qonaxa çikildanê, qonaxa hêkdananê û qonaxa tenê zer pêk tê. Ji ber ko di qonaxa xwînditinê de ji zêyê xwîn tê, qonaxa xwîndîtinê qonaxa herî berçav a çerxa mehane ye. Roja yekem a dîtina xwînê wekî destpêka çerxa mehaneyek nû tê hesîbandin. Her Çerxek mehane bi qasî 28 roj didome. Di qonaxa xwîndîtinê de hêka nepîtandî, şaneya navpoşê malzarokê û hinek xwîn tê avêtin. Qonaxa çikildanê bi derdana hormonên FSH û LHyê dest pê dike. Di hêkdankê de komek çikildan dest bi geşbûnê dikin û êstrocen der didin. Di heman demê de navpoşê malzarokê jî dest bi stûrbûnê dike. Di xwînê de xestiya LHyê zêde dibe, di hêkdankê de çikildanek diperise û dibe çikildana pêgihîştî. Çikildana pêgihîştî dipeqe, xaneya hêkê ya nav çikildanê derbasê nav coga hêkê dibe. Xaneyên çikildana peqiyayî di hêkdankê de dimînin û diguherin bo tenê zer. Di qonaxa tenê zer de,ji tenê zer procesteron tê derdan, procesteron stûriya navpoşê malzarokê diparêze. Heke xaneya hêkê di coga hêkê de rastê spermê were, pîtîn rû dide zîgot derbasê malzarokê dibe û xwe di navpoşê malzarokê de diçeqîne, bi vî awayê ducanî dest pê dike û çerxa mehane radiweste. Na heke sperm tune be û xaneya hêkê neyê pîtandin, tenê zer hildiweşe, xestiya procesteronê kêm dibe loma navpoşê malzarokê ji rûyê malzarokê diqete, ango xwîndîtin rû dide. Bi dîtinaxwînê çerxa mehaneyek nû dest pê dike. Xwîndîtin bi qasî 5 roj didome.

*Ev xebat li ser wîkîpediyaya kurdî jî hat zêdekirin

https://ku.wikipedia.org/wiki/%C3%87erxa_mehane

Tenê zer

Tenê zer (bi latînî: corpus luteum) pêkhateyek derdanî ya bi rengê zer e, piştî hêkdananê ji xaneyên çikildana gihiştî peyda dibe.

Ji hîpofîza pêş hormona handerê tenê zer (LH) tê derdan. Di xwînê de zêdebûna xestiya LHyê bandor dike li ser peqîna çikildanê û çêbûna tenê zer.

--Pêkhateya tenê zer--

Ji ber bandora hormona FSH û LHyê, çikildana nav hêkdankê bi têra xwe diperise û ber bi dîwarê hêkdankê cih diguherîne. Çikildana pêgihîştî oosîda duyem lixwe digire. Oosîda duyem bi xaneyên granuloza û xaneyên teka dorpêçî ye. Piştê peqîna çikildana gihîştî, xaneya hêkê (oosîda duyem) ji çikildanê ber bi coga hêkê tê berdan, ev bûyer wekî hêkdanan (bi înglîzî: ovulation) tê navkirin. Paşmayiyên çikildanê, ango xaneyên granuloza û xaneyên teka nav hêkdankê de dimînin. Tenê zer ji van xaneyan peyda dibe. Piştê hêkdananê tenê zer gir dibe û di nav 7-8 rojan de digihîje qebareya asayî. Tîreya tenê zer a pêgihîştî bi qasê 1.5 cm ye.

Xaneyên granuloza û xaneyên teka diguherin bo xaneyên granuloza yên zer (bi înglîzî: granulosa lutein cells) û xaneyên teka yên zer (bi înglîzî: theca lutein cells). Xaneyên granuloza yên zer çewrî û pîgmenta zer lixwe digirin. Hebûna pîgmentê, rengê zer dide paşmayiyên çikildanê loma koma xaneyên çikildanê wekî tenê zer tê navkirin. Xaneyên teka yên zer jî çewrî lixwe digirin lê bêpîgment in. Piştê hêkdananê, cihê xaneya hêkê, di nav çikildanê de wekî valahiyêk dimîne, ev valahî demek şûnve bi xwînê tijî dibe. Xwîna nav tenê zer hêdî hêdî dimeyîne.

--Erkê tenê zer--

Du erkên sereke yên tenê zer heye: derdana hormonan û di mehên destpêkê ya ducaniyê de alîkirina bo berdewamiya ducaniyê.

Tenê zer mîna rijênek demkî kar dike. Bi mijêrek gellek zêde procesteron û hinek êstrocen û înhîbîn berhem dike û der dide. Xaneyên granuloza yên zer hormonên procesteron, êstrocen û înhîbîn berhem dikin û der didin. Xaneyên teka jî testosteron berhem dikin, lê piraniya testosteronê di xaneyên granuloza de tê guhertin bo êstrocenê. Procesteron û êstrocen girîng in bo berdewamiya ducaniyê. Ev herdu hormon diwarê malzarokê stûr dikin, rijênên navpoşê malzarokê diperisînin. Ji rijênan xurek tê derdan bo xwedîkirina embriyoyê. Bi kurtasî procesteron û êstrocen navpoşê malzarokê (bi latînî: endometrium) amade dikin ji bo egera rûdana ducaniyê. Di destpêka ducaniyê de embriyo xwe diçeqîne nav diwarê malzarokê û li wir biperise.

Heke xaneya hêkê neyê pîtandin, tenê zer di nav 10 heta 14 rojan de têk dişikê. Ji tenê zer tenê spî ( bi latînî : corpus albicans) peyda dibe. Her ko tenê zer hildiweşe, xestiya êstrocen û procesterona nav xwînê kêm dibe. Ev rewş dibe sedema hilweşîna navpoşê malzarokê û xwîndîtin (bi înglîzî:menstruation) rû dide.

Heke pîtîn rû bide, tenê zer hilnaweşe û derdanên xwe didome. Heta 3 mehî ya ducaniyê, procesteron ji aliyê tenê zer ve tê berhemkirin û derdan, paşê hevalbiçûk diperise, tenê zer hildiweşe. Êdî heta dawiya ducaniyê, procesteron ji aliyê hevalbiçûkê ve tê derdan.

* Ev xebat li ser wîkîpediyaya kurdî jî hat zêdekirin.

https://ku.wikipedia.org/wiki/Ten%C3%AA_zer

Hêkdank

 Hêkdank an jî hêlkedan (bi înglîzî: ovary) cotek endamê zaûzê ya mêyan e bo çêkirina xaneya hêkê û berhemanîna hormonên mêyê.

Xaneyên hêkê di hêkdankan de tên embarkirin û persîn heta ko bi hêkdananê ber bi coga hêkê tên avêtin. Hormonên wekî êstrogen, procesteron û înhîbîn ji aliyê xaneyên nav hêkdankan ve tên berhemkirin û derdan.

--Pêkhateya hêkdankê--

Di laşê mêyan de du hêkdank heye û her yek li aliyêkî malzarokê de cih digirin.

Dirêjiya hêkdankan bi qasî 2.5 – 3.5 cm, firehiya wan 2cm û stûriya wan jî 1 cm e.

Hêkdank di hewzekelênê de cih digirin û bi navbeynkariya bestera hêkdankê, bi beşa jorê ya malzarokê ve girêdayî ne. Bestera pehn û bestera hilawestîner a hêkdankê , hêkdankan di nav hewzekelênê de mikûm dikin. Lûleyên xwînê, demar û lûleyên lîmfê di nav bestera hilawestîner de dirêjê nav hêkdankê dibin. Gun û hêkdank endamên homolog in. Endamên ko pêkhate, perisîn û cihê wan di laş de mîna hev in û ji heman cor şaneyên embriyoyê peyda dibin, wekî endamên homolog tên navkirin. Ne hewceye ko erkê endamên homolog heman be. Wekî mînak; mil û destê mirov û baskê balîndeyan endamên homologê hev in. Herwisa gun û hêkdank jî endamên homolog in, ji heman şaneyên embriyoyê pêyda dibin, hormon û xaneyên zaûzêyê berhem dikin, lê ji hin aliyan ve gun û hêkdank ji hev cuda ne.Perisîn û çalakiya hêkdankan ji aliyê hîpotalamus û hîpofîzê ve tê rêkxistin.

Her hêkdank ji du beşan pêk tê: kirok (bi latînî: medulla) û tûkil (bi latînî: cortex)

Kirok beşa navî ye û ji bestereşaneya sist pêk tê. Kirok lûleyên xwînê, lûleyên lîmfê, demarerîşal û gurzeyên lûsesmasûlke lixwe digire.

Beşa aliyê derveyî hêkdankan wekî tûkil tê navkirin. Tûkil bi rûkeşeşaneyê dapoşrav e. Di bin çîna rûkeşeşaneyê de çîna sipîk (bi latînî: tunica albuginea) cih digire. Çikildanên hêkdankê di beşa tûkilê de, di bin çîna sipîk de cih digirin. Çikildan ji xaneya hêkê ya negihîştî û xaneyên derdanî (bi înglîzî: endocrine cells) pêk tê. Hêkexaneya(xaneya hêkê) negihîştî wekî oosît (bi latînî: oocyte ) tê navkirin.

Di başa tûkil a her hekdankek de bi hezaran çikildanên hêkdankê cih digirin. Li gor rêjeya perisînê, ne yek lê çendan cor çikildanên hêkdankê heye. Herwisa li gel çikildanan, pêkhateyên wekî tenê zer û tenê spî jî di hêkdankan de cih digirin.

--Çikildanên hêkdankan--

Çikildana pêşîn (bi înglîzî: primordial follicle)

Çikildanên herî negihîştî yên hêkdankê ne. Ango çikildanên pêşeng in. Ji hêkexane ya negihîştî û ji rêzek çikildanexane (xaneyên çikildanê) yên li derdora hêkexaneyê pêk tê. Di qonaxa çikildana pêşîn de hêkexane ya negihîştî, ango oosît, wekî oosîta yekem (primary oocyte) tê navkirin. Perisîna Oosîtan di qonaxa profaz a miyoza yekem de hatiye rawestandin. Dema ji dayikbûnê de, di hêkdankên dergûşa mê de bi qasî 1.5 milyon çikildanên pêşîn heye. Di temenê pêgihîştinê de ango di temenê 12-14 salî de hêjmara çikildanên pêşîn dadikeve 400 hezarî.

Çikildana yekem (bi înglîzî: primary follicle)

Di temenê pêgihîştinê de (12-14 salî) bi bandora hormona handerê çikildanê (FSH), çikildana pêşîn diperise û çikildana yekem peyda dibe. Di her çikildanek yekem de oosîta yekem, bi rêzek an jî pirtir rêzên çikildanexane yên şeşrûyî dapoşrav e. Di çikildana yekem de çikildanexane êdî wekî xaneyên granuloza(bi înglîzî: granulosacells) tên navkirin. Hormona êstrocen ji xaneyên granuloza tê derdan. Çikildanên yekem hem diperîsîn hem jî hormona êstrocen der didin. Êstrocen û procesteron guherîna navpoşê malzarokê han dikin.

Çikildana duyem

Ji geşbûna çikildana yekem, çikildana duyem çêdibe. Çikildana duyem ji oosîta yekem, gellek çînên xaneyên granuloza û antrumê pêk tê.

Di vê qonaxê de oosîta yekem ji aliyê du pêkhateyên parezêr ve hatiye dorpêçkirin. Ji van pêkhateyan a yekem wekî navçeya ron (bi latînî: zona pellucida) tê navkirin û li ser oosîde de cih digire, pêkhateya din jî wekî taca tîrojî (bi latînî: corona radiata) tê navkirin. Taca tîrojî li ser navçeya ron cih digire. Beşa di navbera taca tîrojî û xaneyên granuloza bi şileyek tijî ye, navê vê beşê antrum e.

Çikildana gihîştî (bi înglîzî: Graafian follicle)

Çikildana gihîştî ji oosîta duyêm a bi navçeya ron û taca tîrojî dorpêçî, ji firerêzên xaneyên granuloza û ji antrumek fireh a bi şile tijî pêk tê. Oosîta duyem miyoza yekem temem kiriye, ango edî haploîdî ye û di qonaxa metefaza miyoza duyem de rawestî ye. Di qonaxa çikildana pêgihîştî de çikildan û antrum gellek mezin xuya dibin.

--Tenê zer--

Bi bandora hormona handerê tenê zer (LH), çikildana pêgihîştî diqelişe û oosîta duyem ber bi coga hêkê tê paldan. Beşa mayî ya çikildanê, di nav hêkdankê de diguhere, qabareya xaneyên çikildane zêde dibe û xane bi çewrî tijî dibin. Çewrî rengê zer dide xaneyên çikildanê. Ev beşa zer a çikildana bêoosît êdî wekî tenê zer (bi latînî: corpus luteum) tê navkirin. Tenê zer di nav hêkdankê de hormonên procesteron û êstrocen berhem dike û der dide. Evan hormonan rûyê navî yê malzarokê stûrtir dikin bo çeqîna embriyoyê.

--Tenê sipî--

Temenê tenê zer bi qasî 12-14 roj e. Paşê tenê zer ji aliyê xaneyên hellûşêner ve tên hilweşandin, pêkhateyêk spî ya ji bestereşane peyda dibe. Navê vê pêkhateyê tenê spî ye (bi latînî: corpus albicans). Piraniya tenê sipî tê mijandin, hinek ji tenê spî jî di nav hêkdankê de mîna lekeyên sipî dimîne.

--Erkê çikildanan--

• Çikildanên hêkdankê xurek dabîn dikin bo hêkexane ya negihîştî.

• Dema hêkdananê (ovulation) rêk dixe.

• Malzarokê, cogên hêkê û zêyê amade dike bo pîtîna hêkê ji aliyê sperm ve.

• Navpoşê malzarokê amade dike ji bo çeqîna hêka pîtandî.

• Di destpêka ducaniyê de bo korpeleyê hormonên êstrocen û procesteron berhem dike, paşê heman hormon ji aliyê hevalbiçûkê (plasenta) ve tê berhemkirin û derdan.

*Ev xebat li ser wîkîpediyaya kurdî jî hat zêdekirin.

https://ku.wikipedia.org/wiki/H%C3%AAkdank

Procesteron

Procesteron an jî procîstiron (bi înglîzî: progesterone), hormona koendama zaûzêya mêyan e ko bi gelemperî ji bo dabînkirin û parastina stûriya dîwarê malzarokê kar dike

Procesteron li gel hormonên din, ji bo rêkxistiana çerxa mehaneyê (bi înglîzî: menstrual cycle) kar dike. Herwisa laşê mêyê amade dike bo ducanîbûnê û heke ducanîbuyîn rû bide, berdewamkirina ducaniyê dabîn dike. Loma hin caran procesteron wekî “hormona ducaniyê” jî tê navkirin.

--Pêkhateya procesteronê--

Procesteron hormonek steroîdî ye. Molekulên steroîdî çewriyên taybet in, çar xelekên hîdrokarbonên bi hev re girêdayî bingehîna molekulê pêk tînin. Koma erkdar (bi înglîzî: functional group) bi xelekên hîdrokarbonan ve girêdayî ye.Hormonên steroîdî ji kolesterolê tên berhemkirin.

Temenê nîvbûnê ya progcesteronê 4-5 xulek e. Procesteron jî mîna êsterocenê bi navbeynkariya albumîn û globulîn ve tê guhêztin. Albumîn û globulîn proteînên plazmaya xwînê ne. Piştê derdanê, procesteron di nav çend xulekan de tê hilweşandin. Hema hemû procesteron di kezebê de tê hilweşandin û ji wê êstrocen tê bi destxistin.

--Çavkaniyên procesteronê--

Procesteron ji hêkdankan, ji hevalbiçûkê û ji rijênên adrenalê tê derdan.

Ji ber bandora hormona handerê tenê zer (LH), çikildana hêkê diqelişe, xaneya hêkê derbasê nav coga hêkê dibe. Xaneyên çikildana vala, çewrî embar dikin û çikildan wekî pêkhatyeyek bi rengê zer di nav hêkdankê de dimîne. Ji vê pêkhateya zer re tê gotin “tenê zer”(bi latînî corpus luteum). Tenê zer mîna rijêne kar dike, procesteron û êstrocen der dide. Pirraniya precesteronê di hêkdankan de di tenê zer de tê berhemkirin û derdan. Berê hêkdananê(bi înglîzî: ovulation) ,di xwînê de rêjeya procesteronê gellek hindik e., hefteyek piştê hêkdananê, rêjeya procesteronê ji nişke ve zêde dibe.

Dema mê bi ducanî nebe, di çikildanên hêkdankê de xaneyên teka (theca cells) ji kolesterolê procesteron berhem dikin. Heke xaneya hêkê (oosîta duyem) neyê pîtandin. Tenê zer di nav 10 heta 13 rojan de hildiweşe, diguhere û dibe tenê sipî (bi latînî: corpus albicans). Bi helweşîna tenê zer, derdana procesteronê jî kêm dibe. Lê heke pîtandin rû bide û hêka pîtandî xwe bigihîne heta navpoşê malzarokê û xwe di diwarê malzarokê de biçeqîne, tenê zer hilnaweşe û derdana wê ya procesteronê didome. Ji destpêkê heta 3 mehî ya ducaniyê, procesteron ji aliyê tenê zer ve tê berhemkirin û derdan, paşê hevalpiçûk diperise, tenê zer hildiweşe. Êdî heta dawiya ducaniyê, procesteron ji aliyê hevalbiçûkê ve tê derdan.

Her çiqas procesteron wekî hormonek mêyîtiyê were zanîn jî, bi eslê xwe nêr jî dikarin procesteron berhem bikin. Di rijenê adrenal û gunan de hinek procesteron tê berhemkirin û derdan. Ev procesteron bi taybetî di demarexaneyan de ji bo çêbûna bergê maylînî tê bikaranîn. Herwisa procesteron giring e bo berhemanîna testosteronê.

--Erkên procesteronê--

• Procesteron û êstrocen girîng in bo berdewamiya ducaniyê. Procesteron navpoşê malzarokê amade dike ji bo egere rûdana ducaniyê. Diwarê malzarokê stûr dike ko embriyo biçeqe nav diwarê malzarokê û li wir biperise. Çeqîna embriyoyê dibe sedema çêbûna hevalbiçûkê. Di dirêjiya ducaniyê de hevalbiçûk procesteron berhem dike û der dide bi vî awayê dîwarê navpoşê malzarokê zexm dike, nahêlê hevalbiçûk ji malzarokê biqete.

• Dema ducaniyê de procesteron û êstrocen girbûna rijênên şîrê û cogên şîrê han didin.

• Procesteron destek dide çalakiyên bo derdana lincemadeyê ji cogên hêkê. Perdeya lincemade li ser rûyê navpoşê cogên hêkê de dimîne. Derdana lîncemade girîng e bo xureka hêka pîtandî ya nav coga hêkê.

• Procesteron çalakiyên derdaniyê ya navpoşê malzarokê (bi latînî: endometrium) han dide. Bi vî awayê malzarok amade dibe bo çeqîna hêka pîtandî. Bi zêdekirina hêjmara xaneyan û qebareya xaneyan, stûriya navpoşê malzarokê zêde dike. Stûriya navpoşê malzarokê ji 1milîmetre ye,derdixe 5 heta 6 mîlîmetreyê. Procesteron qebareya rijênên malzarokê zêde dike, badekên rijênan hê pirtir dike. Çalakiya derdanî ya rûkeşexaneyên rijênên malzarokê han dide.

• Di xaneyên navpoşê malzarokê de embarkirina çewrî û glîkocenê zêde dike. Ji bo ko hê pirtir xwîn bigihîje, di navpoşê malzarokê de qebareya lûleyên xwînê zêde dike.

• Procesteron di dirêjiya ducaniyê de dubarebûna girjbûna masûlkeyên malzarokê kêm dike, bi vê awayê embriyoya bi dîwarê malzarokê ve girêdayî tê parastin.

• Di egera ducanîmayînê de, procesteron xestiya lincemadeya stûyê malzarokê (bi latînî: cervix) zêde dike. Bi vî awayê rê li ber sperman tê girtin ko derbasê malzarokê nebin.

--Rêkxistina derdana procesteronê--

Bi bandora hormona handerê çikildanê(FSH), çikildan diperisin û hormona êstrocên der didin. Gava di xwînê de xestiya êstrocenê digihîje astek taybet, êstrocen hîpotalamusê han dide bo derdana hormona derpirandinê ya tenê zer (GnRH). GnRH bandor li hîpofîza pêş dike û ji hîpofîzê hormona handerê tenê zer (LH) tê derdan. LH tenê zer han dike bo derdana procesteronê. Her ko tenê zer an jî hevalbiçûk procesteron der dide, asta rêjeya procesterona xwînê bilind dibe. Procesteron bi paşragîhandina neyînî bandor li ser hîpotalamus û hîpofîzê dike, derdana FSH û LHyê dide rawestandin. Bi vî awayê di dirêjiya ducaniyê de di hêkdankan de xaneyên nû yên hêkê naperisin û çerxa hêkdankê û çerxa mehane radiweste. Heke pîtîna hêkê rû nede, tenê zer derdana procesteronê bo çend rojan didomîne,paşê derdana procesteronê kêm dike ko dawî li perisîna navpoşê malzarokê were û dîwarê malzarokê hilweşe.

--Dermanên rêgirê ducaniyê--

Hinek ji hebên rigirê ducaniyê ji procesterona destkarî (procestîn) û êstrocena destkarî pêk tên. Ev hebên rêgirê ducaniyê bi paşragihandina neyînî bandor li hîpotalamus û hîpofîzê dikin. Ji hîpotalamusê derdana hormona derpirandinê rijenên zaûzê(GnRH) tê rawestandin. Kêmbûna hormona derpirandinê, ji hîpofîzê derdana FSH û LHyê radiwestîne. Bi vî awayê di hêkdankê de çikildan naperisin û hêkdanan rû nade. Di coga hêkê de tunebûna xaneya hêkê, rê li ber ducaniyê digire.

*Ev xebat li ser wîkîpediyaya kurdî jî hat zêdekirin.

https://ku.wikipedia.org/wiki/Procesteron

Hormona handerê çikildanê (FSH)

 

    Hormona handerê çikildanê (FSH)

Hormona handerê çikildanê (bi inglîzî: follicle-stimulating hormone (FSH)) yek ji gonadotropînan e ko di hîpofîza pêş a mê û nêran de tê berhemkirin û derdan. --Pêkhateya FSH-- Koma hormonên ko di hîpofîza pêş de tên derdan û bandor li ser rijênên zaûzê (hêkdank an jî gun) dikin, wekî gonadotiropîn tên navkirin. Hormona handerê çikildanê(FSH) û hormona handerê tenê zer (LH), hormonên gonadotropîn in. Ji bo hormona handerê çikildanê, kurtenavê FSH tê bikaranin. FSH hormonek proteînî ye, ji zincîra polîpeptîdan pêk te, lê ji ber ko koma karbohîdrat jî li zincîra polîpeptîdan girêdayî ye, FSH wekî hormona glîkoproteînî tê navkirin. Glîkoproteîna FSH ji du polîpeptîdan pêk tê; bêşa-α û bêşa-β. Bêşa-β ji 118 asîdên amînî, bêşa-α jî ji 92 asîdên amînî pêk tê. FSH bi bandora hormona derpirandinê (bi înglîzî: gonadotropin-releasing hormone (GnRH)) di hîpofîza pêş de tê berhemkirin û derdan. Temenê nîvbûnê (bi înglîzî: half-life) bo FSH bi qasî 3 heta 4 saet e. Ango FSH di laş de tê têkşikestin û her 3-4 saetan carek, mêjara wê dadikeve nîvê. Bi vê awayê bandora wê jî kêm dibe. FSH li nêran û mêyan de bi temenê pêgihîştênê şûnve, di heman cihê de; di hîpofîzê de tê berhemkirin û derdan, lê endama armanc ji bo FSH a mê û nêrê ne yek e. FSH navê xwe ji erkê xwe ya di laşê mêyan de digire. Di hêkdankan de bandor li ser perisîna çikildanan dike, loma ev hormon wekî hormona handerê çikildanê tê navkirin. Bi temenê pêgihîştinê şûnve di laşê mê û nêran de rêjeya FSHyê zêde dibe. Ji bo derdana FSHyê, ji hîpotalamusê hormona derpirandinê (GnRH) tê derdan, ev hormon hîpofîzê han dike bo derdana FSH. Hormona handerê çikildanê ji hîpofîzê, bi navbeynkariya xwînê ber bi rijênên zaûzê ve tê veguhêztin. --Erkê FSH di laşê nêran de-- Ji bo FSHya nêran endama armanc gun e. FSH ji hîpofîzê bi navbeynkariya xwînê tê guhêztin bo gunan. Di gunên nêran de bandora FSHyê li ser xaneyên Sertolî yên li dîwarê spermeborrîkeyan e. FSH bi wergirên ser xaneyên Sertolî ve tê girêdan û spermatogenesîsê dide destpêkirin. FSH û testosteron bi hev re kar dikin bo perisîna xaneyên spermê. Herwisa FSH xaneyên Sertolî han dike bo derdana hormona înhîbîn. Înhîbîn bandor li hîpofîzê dike û rê li ber derdana FSH digire, bi vî awayê derdana FSH tê rêkxistin. --Erkê FSH di laşê mêyan de-- Endama armanc a FSHya mêyan hêkdank e. FSH di nav xwînê de ji hîpofîzê digihîje hêkdankan. FSH di hêkdankan de perisîna xaneya hêkê û çikildanan han dide. Xaneyên hêkê bi xaneyên granuloza dorpêçî ne. Li ser xaneyên granuloza wergirên taybet hene ji bo FSHyê. FSH bi wergirên li ser xaneyên granuloza ve tê girêdan û perisîna xaneya hêkê û çikildanê dide destpêkirin. Her wisa FSH ji çikildanan, derdana hormona êstrocen jî han dike. Ji xaneyên çikildanê li gel hormona êstrocenê, hormona înhîbîn jî tê berhemkirin. Înhîbîn derdana FSHyê kêm dike. --Rêkxistina asta FSHya xwînê-- Rêjeya FSHya nav xwînê bi rêbaza paş ragîhandinê tê rêkxistin. Di laşê mêyan de: Di mêyan de derdana FSH ji aliyê hormona êstrocîn, procesteron û înhîbîn ve tê rêkxistin. Gava rêjeya êstrocena nav xwînê piçek nizm be, ev rewş hîpotalamusê han dike bo derdana FSHyê, eva paşragihandina erenî ye (bi înglîzî: positve feedback). Lê dema asta rêjeya êstrocen an ji înhibina xwînê bilind dibe, vê gavê bi paşragîhandina neyînî (bi înglîzî: negative feedback) rê li ber derdana hormona derpirandinê tê girtin. Yek ji rêbazên rêgirtina ducaniyê jî bi navbeynkariya heban, avakirina paşragihandina neyî ya destkarî ye. Dermanên ji hormona êstrocen û procesteron pêk tê, bi şêweyê heb tên bikaranin. Gava ev heban tên xwarin, di xwîna mêyê de rêjeya êstrocen zêde dibe. Bi kêmbûna FSH û LHê xaneya hêkê û çikildan naperisin, bi vî awayê egera rûdana dûcaniyê namîne. Di laşê neran de: Heke di xwînê de asta rêjeya testosteron bilind bibe, ev rewş rê li ber hîpotalamusê digire ko hormona derpirandinê der nede. Bi kêmbûna derdana hormona derpirandinê, ji hîpofîzê derdana FSH jî kêm dibe. Herwîsa zêdebûna testosteronê jî bandora paşaragihandina neyînî dike ji bo derdana FSH. Heke asta testosteronê ya nav xwînê bilind be, testosteron bi tena serê xwe dikare jî hîpofîzê derdana FSHê rawestîne. Gava xaneyên Sertolî tên handerkirin, ji van xaneyan hormona Înhîbîn tê derdan. Hormona înhîbîn bi paşragîhandina neyînî derdana FSHê dide rawestandin. *Ev xebat li ser wîkîpediyaya kurdî jî hat zêdekirin. https://ku.wikipedia.org/wiki/Hormona_hander%C3%AA_%C3%A7ikildan%C3%AA

Tovav

 

Tovav, avik an jî tuxmav (bi înglîzî: seminal fluid / semen) têkilek lînceyî û herikbar e ji sperm û şileye pêk tê.

Beşa şileya tovavê ya bêsperm, wekî plazmaya tovavê (bi înglîzî: seminal plazma) tê navkirin. Tovav şileyek tîr a bi rengê spî an jî gewr e, spermên nav tovavê ji gunan tê, çavkaniyên plazmaya tovavê jî çikildana tovavê, rijênê prostat û rijênê Cowper in. Rengê tovavê ji ber derdana rijênê prostatê ye. Di nav mîzerê de bi girjbûna masûlkeyan, tovav ber bi serê çûk ve diherike û ji çûk dipijiqe, ev kar wekî avêtin (bi înglîzî: ejaculation) tê navkirin. Di dema avêtinê de girjbûna masûlkeyan dibe sedama peydabûna hestê kêfxweşiyê.

--Erkên serekî yê tovavê--

1. Tovav xurek (xwarin) dabîn dike bo sperman.

2. Tovav bi rêkxistina pHa hawirdorê, di nav mîzerê û endamê zaûzêya mêyan de sperman ji bandora neyînî ya hawirdora asîdî diparêze.

3. Sperm di nav plazmaya tovavê de hê bi hêsantir dilivin û ber bi coga hêkê diherikin.

4. Prostaglandîna nav tovavê girjbûna masûlkeyên malzarokê rêk dixe ko sperman ber bi coga hêkê pal bidin. .

--Pêkhateya tovavê--

Di her avêtinek de bi qasî 3 heta 5 mL (mîlîlître) tovav ji laşê mirov tê derdan. Di nav tovavê de her carê bi qasî 200 heta 500 mîlyon sperm tên derdan.

Bi eslê xwe dema avêtinê de tovav şileyek piçek ron û herîkbar e, lê di demek kurt de dimeyîne. Guhertina fîbrojenê bo fîbrîn dibe sedema rûdana meyînê. Fîbrojen ji çikildanên tovavê tê derdan enzîmên meyînê jî ji prostatê tê derdan. Di nav 30 xulekê de enzîmek din a rijênê prostatê ya bi navê fîbrînolîzîn (Fibrinolysin), tovava meyînî ya tîr hildiweşîne, bi vî awayê tovav dîsa piçek rohn dibe. Sperm di tovava meyînî de nikarin bilivin, lê di nav tovava ron de bi hêsanî dilive.

Sperm di aloze û coga guhêzer de dikare bi qasî çend hefte zindî bimîne, lê gava sperm tevlê şileya tovavê dibe, di germahiya asayî ya laş de, herî zêde dikare 24 heta 48 saet bijî. Di bin sermahiya -100oC de spermên di nav tovava cemidî de dikarin bi salan zindî bimînin.

Tovav şileyek alkalî ya bi pH a 7.5 e. %5-10ê tovavê ji xaneyên sperm pêk tê. %60 şileya tovavê ji çikildana tovavê, %30yê şileya tovavê ji rijenê prostatad, rêjeyek pir hindik a şileya tovavê jî ji rijênê Cowper tê derdan. Ev hersê rijên wekî rijênên alîkar (bi înglîzî: accessory glands) ên nerekoendama zaûzê tên navkirin.

-Çikildanên tovavê-

Çikildanê tovavê (bi înglîzî: seminal vesicle) cotek rijênên cogedar in di laşê nêran de. Li paş mîzdankê li herdu aliyên rijênê prostat de cih digirin. Her çikildanek ji aliyê serê jêr ve bi cogek kurt ve girêdayî ye, ev cog wekî coga avêtinê (bi înglîzî: ejaculatory duct) tê navkirin. Coga avêtinê bi lûleya guhêzer ve girêdayî ye. Şileya çikildana tovavê şileyek alkalî, tîr û lîncî ye, gellek fruktoz, asîda sîtrîk, prostaglandîn û hin xurekemadeyên din lixwe digire. Fruktoza tovavê ji aliyê mîtokondriyên sperman ve ji bo bidestxistina ATP tên bikaranîn. Prostaglandîn madeyek mîna hormon e, bi sînyalan masûlkeyên malzarokê hander dike, masûlke girj dibin bi vî awayê sperm ber bi coga hêkê tên paldan. Piştê avêtinê, fîbrînojena nav tovavê diguhere bo fîbrîn. Fîbrîn tovavê piçek dimeyîne, tovav hê pirtir tîr dibe.

-Prostat-

Rijênê prostat di hewzekelênê de, li bin mîzdankê li pêşiya tortorîkê de cih digire, beşa jorê mîzerêyê dipêçe, ango mîzerê di nav prostatê de derbas dibe. Rijênê prostat derdanên xwe bi navbeynkariya cogikan rasterast der dide nav mîzerêyê. Derdana prostatê şileyek mîna şîr e. Di nav şileya prostatê de hin enzîmên meyînê, dijepeydaker û madeyen alkalî heye. Di dema avêtinê de masûlkeyên guşer (bi înglîzî: sphincter muscle)ên prostat û mîzdankê, coga mîzerêyê heta mîzdankê digirin,bi girtina coga mîzerêyê rê li ber sperm û tovavê tê girtin ko ber bi nav mîzdankê neherikin. Dema mîzkirinê, masûlkeyên prostatê,cogên tovavê digirin nahêlin mîz tevlê tovavê bibe. Ango di laşê mirov de avêtin û mîzkirin di heman demê de rû nade.

-Rijênê Cowper-

Rijenên Cowper (bi înglîzî: Cowper’s glands / bulbourethral glands) cotek rijênên biçûk in, di bin prostatê li herdu aliyên mîzerê de cih digirin.

Derdana rijenê Cowper şileyek bêreng, tîr û şor e. Şileya rijenê Cowper, şileyek alkalî ye. Şileya Rijenê Cowper madeyek lîncî ye, di nav zêyê(vajîna) de xilîskîna çûk hêsantir dike.

*Ev xebat li ser wîkîpediyaya kurdî jî hat zêdekirin

https://ku.wikipedia.org/wiki/Tovav#Rij%C3%AAn%C3%AA_Cowper

Çikildanên tovavê

 

Çikildanê tovavê an jî tovaveçikildan (bi înglîzî: seminal vesicle) cotek rijênên cogedar in di laşê nêran de.

Pêkhateya çikildanên tovavê

Di laşê mirovê bi temenê pêgihîştî de dirêjiya çikildanê tovavê 5-7 cm, firehiya wî 2-3 cm e. Her çikildanek ji lûleya pêçayî û badayî ya bi dirêjiya 15 cm pêk te. Lûle bi bestereşaneyê dapoşrav e. Di bestereşê; lûleyên xwînê, lûleyên lîmfê, rîşalên demar û şaneya palpişt lixwe digire. Lûleya çikildanê ji sê çînan pêk tê. Rûyê çîna navî şil û qurmiçînî ye û ji lînceperdeyê pêk tê. Rûkeşexaneyên vê çînê şileya tovavê berhem dikin û der didin. Çîna navarast ji masûlkeyên bazinî û dirêjkî pêk tê. Çîna dervayê çikildanê jî ji şaneya rîşalên qaîşokî pêk tê.

Li paş mîzdankê li herdu aliyên rijênê prostat de cih digirin. Her çikildanek ji aliyê serê jêr ve bi cogek kurt ve girêdayî ye, ev cog wekî coga avêtinê (bi înglîzî: ejaculatory duct) tê navkirin. Coga avêtinê bi lûleya guhêzer ve girêdayî ye. %60ê qebareya tovavê ji cota çikildanên tovavê tê derdan.

Derdan û erkê çikildanên tovavê

Şileya çikildana tovavê şileyek tîr û lîncî ye, gellek fruktoz, asîda sîtrîk,proteîn û hin xurekemadeyên din lixwe digire. Şileya çikildana tovavê şileyek alkalî ye, ango asta pH a şileyê bilind e. Paşmayiyên asîdî yên li nav mîzerê û nav coga endama zaûzêya mê, bi navbeynkariya vê şileyê tên nêtarkirin. Herwisa şileya çikildana tovavê prostaglandîn û fîbrînojen jî lixwe digire. Fruktoza tovavê ji aliyê mîtokondriyên sperman ve ji bo bidestxistina ATP tên bikaranîn. Prostaglandîn madeyek mîna hormon e, bi sînyalan masûlkeyên malzarokê hander dike, masûlke girj dibin bi vî awayê sperm ber bi coga hêkê tên paldan. Piştê avêtinê, fîbrînojena nav tovavê diguhere bo fîbrîn. Fîbrîn tovavê piçek dimeyîne, tovav hê pirtir tîr dibe.

Şileya çikildanên tovavê bi navbeynkariya coga avêtinê tevlê spermên nav lûleya guhêzer dibe û ber bi rijênê prostatê ve tên guhêztin.

* Ev xebat li ser wîkîpedyaya kurdî jî hat zêdekirin

https://ku.wikipedia.org/wiki/%C3%87ikildan%C3%AAn_tovav%C3%AA

Dile masûlke

 

Dilemasûlke an jî masûlkeya dil (bi înglîzî: cardiac muscle) yek ji sê corên masûlkeyan e.

Herwekî ji navê wê jî diyar e, ev masûlke tenê di pêkhateya dil de cih digire. Di laş de mêjera dilemasûlkeyê li gor peykeremasûlke û lûsemasûlkeyê gellek hindik e. Bi girjbûn û xavbûna masûlkeyên guhike û zikokeyên dil, xwîn ber bi hemû endam û şaneyên laş ve tê pompekirin. Ango karê sereke ya dilemasûlkeyê, pompekirina xwînê ye.

Dîwarê dil ji sê çînan pêk tê; çîna derve perîkardiyum, çîna naverast miyokardiyum, çîna navî jî wekî endokardiyum tê navkirin. Miyokardiyum bi gelemperî ji dilemasûlkeyê pêk tê. Çîna dilemasûlke li dîwarê guhikeyên dil de tenik, li dîwarê zikokeyan de stûr e. Dilemasûlke herî zêde di dîwarê zikokeya çepê de stûr e. Ji bo şaneya dilemasûlke, peyva myokardiyum (bi înglîzî: myocardium) tê bikaranîn.

--Pêkhateya dilemasûlke û xaneya dilemasûlkeyê--

Lêdana dil û ahenga dillêdanê, ango girjbûn û xavbûna masûlkeyên dil, ji aliyên komek xaneyên taybet ên li ser dîwarê guhikeya rastê ve tê kontrolkirin. Navê koma van xaneyan girê berika guhike ye (bi înglîzî: sinoatrial node). Girê berika guhike pêkhateyek pan e, ji dilemasûlkeyên taybet pêk tê. Dirêjiya girê berika guhikeyê bi qasî 15 mîlîmetre, firehiya wê bi qasî 3 mîlîmetre û stûriya wê jî bi qasî 1 mîlîmetre ye. Xaneyên girê berika guhike, wekî xaneyên pêngave diristker (bi înglîzî: pacemaker cells) tên navkirin. Xaneyên pêngave diristker ne di bin kontrola mirov de, lê di bin kontrola demarekoendama xweyî û hin hormonan de girjbûn û xavbûna masûlkeyên dil rêk dixin.

Ji bo girjbûn û xavbûnê, masûlkeyên dil ji xaneyên pêngave diristker ragihandin werdigirin lê leza lêdana dil ji aliyê demarekoendama xweyî û hormonan ve tê rêkxistin. Leza girjbûn û xavbûna dilemasûlkeyê ji peykeremasûlkeyan hêdîtir, ji lûsemasûlkeyan leztir e.

Xaneyên dilemasûlkeyê li bin mîkroskobê de, mîna xaneyên peykeremasûlkeyê, hêldar xuya dibin û sarkomer li xwe digirin. Xaneyên dilemasûlke ji xaneyên peykeremasûlkeyê kintir in lê ji xaneyên peykeremasûlkeyê stûrtir in. Her xaneyek dilemasûlkeyê bi gelemperî yek navik li xwe digire, hin caran dibe ko xaneyên dilemasûlke cotnavikî bin. Xaneyên dilemasûlkeyê liqdar in, her xane liqek an jî zêdetir liqan li xwe digire. Serê xaneyê û serê liqê xaneyê ya xaneya pêş bi ya xaneya paş ve di nav têkiliyê de ye. Di bin mîkroskobê de girêdanên navbera xane û liqê xaneyan wekî hêlên stûr û tarî xuya dibin. Evan girêdanan, wekî xepleyên navbera xaneyan (bi înglîzî: intercalated discs) tên navkirin. Xepleyên navbera xaneyan wekî girêdanên navber (gap junctions) kar dikin. Ragihandinên ji bo girjbûna masûlkeya dil ji xaneyek bo xaneya din, bi navbeynkariya xepleyen navbera xaneyan tê guhêztin.

Xepleyên navbera xaneyan beşek ji parzuna xaneyê ne, ji bo girjbûna dilemasûlkeyê du pêkhateyên girîng li xwe digirin; girêdanên navber (gap junctions) û dezmozom (desmosomes)

Girêdanên navber, di navbera masûlkerîşalên dilemasûlkeyên cînar de cogan ava dike. Erkê kar, di nav van cogan de ji xaneyek ber bi xaneya din derbas dibe. Gehînkeyên bi girêdanên navber wekî girêdanên elektrîkî tên navkirin. Ji bo girjbûna dilemesûlke, sinyalên elektîkî bi şeweyê erkê kar hê leztir belavê xaneyên dilemasûlke dibe loma hemû xaneyên dil bi hev re bi awayekî ahengî girj dibin.

Pêkhateya duyem a xepleyên nevbera xaneyan, wekî dezmozom tê navkirin. Dezmozom xalên zeliqînê ne ko serê xaneyên dilemasûlkeyê bi hev re girê didin. Bi vî awayê dema di her xaneyek de girjbûn rû dide, xane ji hev venaqetin.

Herwekî xaneyên peykeremasûlkeyê, xaneyên dilemasûlke jî ji sarkomeran pêk tê. Sarkomer di navbera du hêlên Zyê de cih digire, ji deziyê stûr û deziyê barîk pêk tê. Deziyê stûr ji miyozînê pêk tê. Di Serikên miyozînê de ji bo girêdana bi aktînê re beşek heye herwisa çalakiya ATPaz jî li serikên miyozînê de rû dide.

Deziyê barîk ji sê cor proteînan pêk tê: aktîn, tropomiyozîn û troponîn. Aktîn proteînek gogî ye, proteînên aktînê bi hevre girê dibin û bi awayekî du deziyên lûlpêç deziyê aktînê pêk tînin. Li ser aktînê cihên girêdana miyozînê heye. Tropomiyozîn li ser aktînê de dirêj dibe û cihên girêdana miyozînê vedişere. Troponîn jî proteînek gogî ye û ji sê binebeşan pêk tê. Ji van binebeşan, binebeşa C ya troponînê bi kalsiyumê ve girê dibe û tropomiyozînê ji cihê girêdana miyozînê dûr dixe ko panîpire ava bibin.

Berevajiyê peykeremasûlke, xaneyên dilemasûlke nikarin bi kiryara meyandinê (genîn) ji xurekan ATP berhem bikin. Xaneyên dilemasûlke bi henasedana xaneyî di mîtokondriyan de bi navbeynkariya oksîjenê ji xurekan ATP berhem dikin, loma xaneyên dilemasûlkeyê li gor masûlkeyên din, bi hejmarek hê zêdetir mîtokondrî li xwe digirin.

--Gavên girjbûna dilemasûlkeyê--

Girjbûna dilemasûlke jî li gor bîrdoziya xilîska dezîyan (bi înglîzî: sliding filament theory) rû dide. Li gor wê bîrdoziyê, di navbera aktîn û miyozînê de panîpire ava dibin û hildiweşin, deziyên barîk li ser deziyên stûr ve dixilîskin. Bi vî awayê sarkomer kin dibin. Dilemasûlke jî mîna peykeremasûlke û lûsemasûlkeyan bi navbeynkariya erkê kar hêza girjbûnê bi dest dixin.

Her dillêdanek de ne yek lê koma xaneyên dilemasûlke girj dibin. Ji bo destpêkirina lêdana dil sinyalên elektrîkî ji girê berika gihukeyê tê. Gava ji xaneyên girê berika gihuke sinyal digihîje xaneyên dilemasûlkeyê, xane bi navbeynkariya xepleyên navbera xaneyan, sinyalan belavê xaneyên din dike.

Ji ber sînyalan, li parzûna xaneyê ya xaneyên dilemasûlkeyan de cogên sodyum û yên kalsiyumê vedibin, berevajîbûna cemsergirî û erkê kar rû dide. Erkê kar bi navbeynkariya lûlekên T, berevajîbûna cemsergiriyê, belavê nav xaneyê dike. Bi vebûna cogên kalsiyumê, kalsiyum ji şileya derveyê xaneyê derbasî nav xaneyê dibe. Herrika kalsiyumê, di nav xaneyê de xestiya kalsiyumê zêde dike. Ev xestî ji bo destpêkirina girjbûnê ne bes e, lê zêdebûna xestiya kalsiyumê bandor li ser retîkûlûma sarkoplazmî dike ji wê jî kalsiyum tê derdan. Bi vî awayê xestiya kalsiyumê di nav xaneyê de bi têra xwe zêde dibe.

Deziyê barîk ji proteînên aktîn, troponîn û tropomiyozînê pêk tê. Gava masûlke xav (sist) ê, tropomiyozîna deziyê aktînê li ser rûyê çalak a aktînê de dimîne, cihê girêdana miyozînê vedişêre , loma serikê miyozînê nikare bi aktînê ve girê bibe. Ji bo girjbûna masûlkeyê divê di navbera deziyê aktîn û miyozînê de panîpire ava bibe. Ango divê serikê miyozînê bi rûyê çalak a aktînê ve girêdan ava bike. Rûyên çalak cihên taybet in li ser deziyê aktînê û ji bo girêdana miyozînê tên bikaranîn.

Ji bo girjbûna masûlkexaneyê, kalsiyuma nav xaneyê bi troponîna ser aktînê ve girê dibe, ji ber wê girêdanê şêweyê tropomiyozîna li ser rûyê çalak a aktînê diguhere, tropomiyozîn ji rûyê girêdana miyozînê dûr dikeve. Bi dûrketina tropomiyozînê, rûyê çalak a aktînê ya ji bo girêdana miyozînê xuya dibe. Serikê miyozînê bi aktînê ve girê dibe û panîpire ava dibe. Bi avabûn û hilweşîna panîpireyê, deziyên barîk û yên stûr li ser hev dixelîskin, bi vî awayê hêza kêşandinê peyda dibe, sarkomer kin dibe. Rêjeya girjbûna xaneyên dilemasûlkeyê ji aliyê xestiya kalsiyuma nav xaneyê ve tê diyarkirin. Heke xestiya kalsiyumê zêde be, girjbûn jî hê bi hêztir rû dide.

--Xavbûna dilemasûlkeyê--

Ji bo xavbûnê divê xestiya kalsiyuma nav sarkoplazmaya xaneyê bêne kêmkirin. Bi navbeynkariya enzîma kalsiyum ATPaz, hinek kalsiyum di retîkûlûma sarkoplazmî de tê embarkirin. Herwisa hinek kalsiyum jî bi rêka cogên kalsiyumê, bi xerckirina enerjiya ATPyê û navbeynkariya enzîma kalsiyum ATPaz ji xaneyê tê dûrxistin. Hinek kalsiyum jî bi pompeya kalsiyum-sodyumê ji xaneyê tên avêtin. Bi vî awayê xestiya kalsiyumê di nav xaneyê de dadikeve, kalsiyum ji troponînê diqete, rûyê çalak a aktînê ji aliyê tropomiyozîmê ve tê girtin, panîpire hildiweşe û xavbûna masûlkeyê rû dide.

--Nexweşîya dilemasûlkeyê--

Hin caran pêngave diristker (girê berika guhike) sînyalên elektîkî bi şeweyek neasayî dişînin xaneyên dilemasûlkeyê, ji ber sînyalên neasayî ahenga dillêdanê têk diçe. Ji bo çareserkirina vê nexweşiyê, pêngavê dirisker a destkar bi masûlkeyên dil ve tê girêdan. Ev amûr di nav gel de wekî pîla dil jî tê navkirin.

*Ev xebat li ser wîkîpediyaya kurdî jî hat zêdekirin

https://ku.wikipedia.org/wiki/Dilemas%C3%BBlke