Sendroma Klinefelter

 

    Sendroma Klinefelter an jî sendroma XXY (bi înglîzî: Klinefelter syndrome or XXY syndrome) di mirovên nêr de têkçûnek bomaweyî ye. Bi gelemperî ji ber bomaweya kromozoma X a cihênebûyî ya bavanek, kurê bi sendroma Klinefelter ji dayik dibe. Kesên bi vê nexweşiyê ne nêr in, lê endamên zayêndê di van kesan de bi têra xwe nediperisin. Hejmara kromozomên kesên bi sendroma Klinefelter (44+XXY), ango 47 kromozom in.

    Sendroma Klinefelter cara pêşîn di sala 1942yê de ji aliyê bijîşkek amerîkî ve hat şîrovekrin. Dr. Harry Klinefelter ji kesên tûşbiyî, komek nîşane bi dest xist. Di kesên di heman rewşê de, koma nîşaneyên hevbeş xuya dibû. Ji ber xebatên Harry Klinefelter, ev nexweşî wekî sendroma Klinefelter hat navkirin.

Peyva sendroma Klinefelter ne ji bo yek, lê ji bo koma têkçûna kromozomî ya nêran tê bikaranîn. Ango gellek corên sendroma Klinefelter hene. Lê di hemû coran de jî di xaneyên kesên tûşbûyî de herî kêm kromozomek X-ê zêde ye. Di sendroma Klinefelter de cora herî navdar, a bi karyotîpa (44+XXY) ye. Corên din ên wekî (44+XXYY), (44+XXXY), (44+XXXXY) jî di nêran de tê dîtin, lê ew bi qasî cora (44+XXY) kromozomî belavbûyî nîn in.

    Hinek ji nêrên bi sendroma Klinefelter dibe ko li gel xaneyên bi (22+XXY), xaneyên bi (22+XY) kromozomî jî lixwe bigirin. Ev reş wekî rewşa mozaîkî tê navkirin. Rewşa mozaîkî piştê pîtînê, di qonaxa geşebûna embriyoyê de peyda dibe. Di dabeşbûna mîtozî de, di xaneyek embriyoyê de cihênebûna X-ê rû dide. Bi vî awayî xaneyek (44+XXY) û xaneyek (46+ Y) peyda dibe. Xaneya (44+ Y) dimire. Xaneya din jî bi dabeşbûnê hin xaneyên nû yên mîna xwe (44+XXY) çêdike. Dibe ko hinek bandorên neyînî ya sendromê di kesên rewşa moazikî de xuya nebin. Wekî mînak, heke di kesek bi sendroma Klinefelter de xaneyên gunan bi (22+XY) kromozomî bin, gun dikarin sperm berhem bikin.

Bi qasî 500-1000 jidayikbûnên nêran de, sendroma Klinefelter di 1 kesek de tê dîtin. Kromozoma X a zêde ji tekçûnên tesadufî yên dema çêbûna xaneya hêkê an jî spermê peyda dibe. Kromozoma X a zêde bi egera %50yê bi spermê (22+XY), bi egera %50yê jî bi xaneya hêkê (22+XX) tê guhaztin. Di xaneyên hêkê yên jinên bi temenê 35 salî mezintir de egera cihênebûna kromozoma X-ê piçek zêde ye.

Peyva “sendrom” destnîşan dike ko ji bo rewşek neasayî an jî ji bo nexweşiyek diyarkirî, komek nîşane hene û di heman demê de bi hev re xuya dibin.

    Di kurên bi sendroma Klinefelter de çaxê herzekariyê (temenê pêgihîşinê) bi awayekî asayî dest pê dike. Lê di laşê wan de bi têra xwe testosteron nayê berhemkirin. Ji ber kêmasiya hormona testosteronê hin nîşaneyên sendromê xuya dibin. Ev nîşaneyên li jêr, nîşaneyên gelemperî ne ji bo sendroma Klinefelter, lê dibe ko di hin kesan de evan hemû nişaneyan bi carek ve xuya nebin. Teşhîsa sendroma Klinefelter bi rêbaza karyotîpê, tê kirin. Di karyotîpa kesên tûşbûyî de kromozomên zayendê 3 ne; ji 2 kromozomên X û 1 kromozoama Y-yê pêk tê.

    Hin nîşaneyên sendromê

• Çûk û gunên wî piçûk in.

• Memikên wî gir dibin.

• Bejna wî dirêj e.

• Li rû û laşê wî de mû hindik in.

• Tonusa masûlkeyên wî kêm e.

• Sermilê wî teng e, hestiyên qorika wî fireh e.

• Hestiyên wî lawaz in. Xetera şikestina hestiyan zêde ye.

• Meyla wî ya seksê kêm e.

• Enerjiya wî hindik e, bêtaqet e.

• Di gunên wî de rêjeya berhemkirina sperman kêm e.

• Stewr e, bi rêya asayî zarokên wî çênabin.

    Di temenê herzekariyê de, hormona testosteronê didin kesên bi sendroma Klinefelter, bi vî awayî di wan kesan de peresîna sîfetên zayendî yên duyem (bi înglîzî: secondary sexual characteristics) diperise.

* Ev xebat li ser wîkîpediyaya kurdî jî hat zêdekirin.

https://ku.wikipedia.org/wiki/Sendroma_Klinefelter

Zarokanîn

 

Li dawiya ducaniyê de, ji malzaroka dayikê derkirina yek an jî zêdetir korpele wekî zarokanîn (bi înglîzî: childbirth /parturition) tê navkirin. Ji bo ajalan peyva zayîn tê bikaranîn. Piştî jidayikbûnê, êdî korpele wekî nûza (bi înglîzî: newborn) tê navkirin.

Di dema ducaniyê de korpele di hawirdorek avî, di nav şileya seravê de dijî. Korpele di bin parastina dayikê de ye û heta dawiya pêvajoya zarokanînê, hemû pêdiviyên korpeleyê ji aliyî dayikê ve tên dabînkirin. Di rewşa asayî de ducaniya 9 mehî bi zarokanînê dawî dibe. Piştî jidayikbûnê, korpele di hawirdorek zuha de, hema hemû pêdiviyên xwe bi tena serê xwe dabîn dike. Ango divê piştî jidayikbûnê, hemû endam û koendamên nûza çalak bibin û destek bidin bo berdewemiya jiyana wî. Pirraniya endamên korpeleyê heta dawiya zarokanînê an hîç çalak nin in, an jî çalakiya wan sinordar e. Gava jidayikbûn rû dide, hemû endam û koendamên korpeleyê dest bi çalakiya asayî dikin.

Wekî mînak; bere ko navikebendik were jêkirin, divê pişik dest bi alûgorkirina gazên henaseyê bikin. Bi mijîna şîrê, divê koendama herisê dest bi çalakiyê bike. Divê dil bi têra xwe û bi pestoya guncav xwînê pompe bike. Divê çerm, laşê korpeleyê ji ziyanên hawirdorê biparêze û divê çîna çewriya binçerm germahiya laşê rêk bixe. Lê ji bo rûdana van çalakiyan, divê korpele ji malzarokê were derxistin, ango divê zarokanîn rû bide. Destpêkirina pêvajoya zarokanînê bi hankirina hormonên korpeleyê rû dide, lê paşê hormon û koendama demarê ya dayikê pêvajoya zarokanînê birêve dibe. Pirraniya zarokanînan bi awayekî asayî rû didin, korpele ji malzarokê derbasî coga zarokanînê dibe û ji zêyê derdikeve derve.

--Nîşanên zarokanînê--

Di dirêjiya ducaniyê de di coga stûyê malzarokê de bergirkek ji lîncî peyda dibe. Bergirk devê malzarokê girtî dihêle. Bi qasî 1-2 roj berê destpêkirina zarokanînê, ev bergirk sist dibe û li gel hinek xwînê, ji stûyê malzarokê der dikeve. Hilweşîna bergirkê, nîşana nêzîkbûna dema zarokanînê ye. Di heman demê de hestiyariya masûlkeyên malzarokê ya bo oksîtosînê zêde dibe.

Bi qasî mehek berê rûdana zarokanînê, di malzarokê de girjbûnên hêdî û lawaz dest pê dike. Paşê, hêza girjbûna masûlkeyên malzarokê roj bi roj zêdetir dibe û êdî wekî girjbûnên zarokanînê tên navkirin. Hokara ko dibe sedema destpêkirina girjbûnên zarokanînê hê jî tam nayê zanîn. Lê hin nîşanên girîng hene ko sinyêlên bo destpêkirina zarokanînê, ji korpeleyê tên şandin. Carek pêvajoya zarokanînê dest pê kir, êdî girjbûna malzarokê û firehbûna stûyê malzarokê bandorek girîng a erenî li ser zarokanînê dikin.

Ber bi nêzikbûna zarokanînê oksîtosîn bi awayekî xurttir bandor li malzarokê dike, êdî li gel girjbûnên bihêz, êşa (sancî) zarokanînê jî zêde dibe. Gava zarokanîn dest pê dike, girjbûna malzarokê her 3 heta 30 xulekê de carek rû dide û bi qasî 20 heta 40 çîrkeyan didome. Lê ber bi dawiya qonaxa zarokanînê de, dubarebûna girjbûna malzarokê di her 1.5 – 2 xulekê de rû dide û her girjbûnek bi qasî xulekek didome.

Di qonaxa sêyeka sêyema(bi înglîzî: third trimester) a ducaniyê de, serê korpeleyê arasteyê stûyê malzarokê dibe. Di destpêka ducaniyê de, ji ber pestoya serê korpeleyê perdeya seravê diqelişe, şileya seravê ji nişka ve vala dibe. Hatina avê yek ji nîşanên herî girîng e ko pêvajoya zarokanînê hatiye destpêkirin.

--Pêvajoya zarokanînê--

Rêbaza zarokanînê di sê qonaxan de rû dide:

qonaxa yekem dema berê zarokanînê ye û wekî firehbûna stûyê malzarokê (bi înglîzî: dilation) tê navkirin.

Qonaxa duyem, bûyerên dema zarokanînê lixwe digire û wekî derkirina korpeleyê (bi înglîzî: expulsion) tê navkirin

Qonaxa sêyem piştî jidayikbûna korpeleyê dest pê dike û wekî derkirina pizdanê (bi înglîzî: afterbirth /placental stage) tê navkirin.

Qonaxa firehbûnê

Zarokanîna asayî, zarokanîna ji zêyê ye (bi înglîzî: vaginal delivery) .De zarokanîna asayî de korpele ji coga stûyê malzarokê derbasî zêyê dibe ji wir jî jidayik dibe. Loma divê tîreya stûyê malzarokê bi têra xwe fireh bibe ko serê korpeleyê di nav de derbas bibe. Di pêvajoya zarokanînê de qonaxa firehbûna stûyê malzarokê, qonaxa herî dirêj e û bi gelemperî bi qasî 6 heta 12 saet didome. Lê ev mawe di hemû dayikan de ne yek e. Ducaniya cara yekem de firehbûna stûyê malzarokê hêdî rû dide, lê heke dayik berê jî zarok anîbe, dibe ko ev dem kurttir be.

Ber bi dawiya sêyeka sêyem, asta bilind a êstrocenê dibe sedema peresîna wergirên oksîtosînê di malzarokê de. Di vê demê dê serê korpele ber bi stûyê malzarokê ve araste dibe. Dema serê korpeleyê stûyê malzarokê tehn dide, şaneyên stûyê malzarokê ji hev tên kişandin, ji ber hêza kişînê hestewergir han dibin û demareragihandin dişînin hîpotalamusê. Hîpotalamus hîpofîza paş han dike bo derdana hormona oksîtosînê. Oksîtosîn lûsemasûlkeyên li diwarê malzarokê girj dike. Di heman demê de plasenta prostoglandîn der dide nav malzarokê. Prostoglandîn girjbûna masûlkeyan xurttir dike.

Di qonaxa firehbûnê de stûyê malzarokê kin dibe, tenik dibe û fireh dibe. Sistbûna stûyê malzarokê her ko zêde dibe, devê stûyê malzarokê bi qasî 10 cm fireh dibe. Ev firehbûn girîng e ji bo derketina korpele û pizdanê. Di vê qonaxê de di malzarokê de girjbûnên bihêz dest pê dike, ji van girjbûnan re tê gotin “girjbûnên zarokanînê”. Girjbûnên zarokanînê ji binê (fundus) malzarokê dest pê dike, ber bi stûyê malzarokêr didome. Bi vî awayî serê korpeleyê ber bi stûyê malzarokê ve tê tehnkirin. Paldana serê korpeleyê dibe sedema firehbûna stûyê malzarokê û coga zarokanînê. Gava serê korpeleyê stûyê malzarokê tehn dide, di navbera korpele û hawirdora derveyî laşê dayikê de perdeya seravê cih digire. Ji ber pestoya paldana serê korpeleyê, perdeya serav diqelişe û şileya serav ji zêyê diherike derve. Bi nemana şileya seravê, korpele êdî ji hin ziyanên hawirdorê nayê parastin, loma divê ji malzarokê derkirina korpeleyê di demek kurt de, di nav 24 saetan de dest pê bike. Hin caran zarokanîn ji qonaxa yekem derbasî qonaxa duyem nabe, vê gavê ji bo lezandina pêvajoya zarokanînê oksîtosîna destkarî didin dayikê ko zarokanînê bidome.

Qonaxa derkirina korpeleyê

Qonaxa derkirina korpeleyê gava serê korpeleyê dikeve coga zarokanînê dest pê dike û bi jidayikbûnê dawî dibe.

Di qonaxê de êşgirtina zarokanînî her ko diçe tundtir dibe. Li gel girjbûnên malzarokê, masûlkeyên zikê dayikê jî dest bi girjbûnê dikin loma korpele hê bihêztir ber bi stûyê malzarokê ve tê tehnkirin. Serê korpeleyê ji coga zarokanînê derbas dibe û ji zêyê der dikeve derve. Pêşî beşek piçûk ji serê korpeleyê ji coga zarokanînê der dikeve,rûyê korpeleyê ber bi aliyê dirkepetika dayikê de dizivire û serê korpeleyê di coga zarokanînê de derbas dibe. Paşê sermil, mil û dest û tewahiya laş ji coga zarokanînê derbas dibe. Bi vî awayî tewahiya korpeleyê ji dayikê derdikeve, korpele li derveyî laşê dayikê bi navbeynkariya navkebendikê bi dayikê re girêdayî dimîne.

Bi gelemperî ev qonax bi qasî 2 saet didome, lê dibe ko derketina korpeleyê hin caran hê derengtir an jî hê zûtir rû bide. Zêdetirê %95ê zarokanînan de, pêşî ne ling, lê serê korpeleyê ji coga zarokanînê de derdikeve derve.

Qonaxa derkirina pizdanê

Di vê qonaxê de pizdan (plasenta + navkebendik û serav) ji malzarokê tê avêtin.

Piştî zarokanînê bi gelemperî di nav 10 heta 15 xulekan de plasenta ji malzarokê diqete û cihê dibe. Plasenta, navikebendik û perdeya servavê ji coga zorokanînê de derdikevin, bi vî awayî pêvajoya zarokanînê diqede.

--Rêkxistin girjbûna malzarokê bi sîstema paşragihandina erenî--

Sîstema paşragihandina erenî (bi înglîzî:positive feedback) bandor li ser pêvajoya zarokanînê dike. Gava korpele bi têra xwe geşe dibe û diperise, an go ber bi dawiya sêyek a sêyam a ducaniyê, serê korpeleyê ber bi stûyê malzarokê araste dibe.

Dema serê korpeleyê bi stûyê malzarokê ve temas dike, û tehn dide, masûlkeyên malzarokê ji hev tên kişandin.

Hestewergirên li stûyê malzarokê, pestana ji ber tehnkirina serê korpeleyê hest dikin û sînyal dişînîn hîpotalamusê. Hîpotalamus jî hîpofîza paş han dike bo derdana oksîtosînê.

Oksîtosîn bi wergirên taybet ên lûsemasûlkeyên malzarokê ve tên girêdan. Bi bandora oksîtosînê, girjbûnên malzarokê hê xurttir dibe.

Xurtbûna girjbûna masûlkeyan, korpeleyê ber bi stûyê malzarokê ve hê pirtir tehn dide û pestoya li stûyê malzarokê berztir dibe. Zêdebûna pestoyê, hê pirtir hestewergir han dike. Ji hestewergiran hê pirtir sînyal tê şandin bo hîpotalamusê. Hîpotalamus jî hê pirtir oksîtosîn dide derdan. Ev çerx heta dawiya zarokanînê didome.

--Bandora hormonan li ser zarokanînê--

Hormonên dayikê

1. Oksîtosîn

2. Prostaglandîn

3. Kortîzol (cortisol)

4. Relaksîn (relaxin)

Hormonên korpeleyê

1. Oksîtosîn

2. Kortîzol

3. Prostaglandîn

Hormonên plasentayê

1. Êstrocen

2. Procesterone

3. Prostaglandîn

Oksîtosîn

Oksîtosîn lûsemasûlkeyên malzarokê dide girjkirin bi vî awayî zarokanînê han dike. Ber bi dawiya qonaxa ducaniyê de, li diwarê malzarokê de bi bandora êstrocenê hejmara wergirên oksîtosînê zêde dibe. Loma malzarok hê pirtir hestiyar dibe bo oksîtosînê. Herwiha oksîtosîn navpoşê malzarokê han dike bo derdana prostaglandînan.

Prostaglandîn (prostaglandins)

Prostaglandîn molekulên taybet in ko di xaneyê de ji asîda çewrî ya bi navê asîda arekîdonîk (bi înglîzî:arachidonic acid) tê bi destxistin.

Gelek cor û erkên prostaglandînan heye, ji vana prostaglandina bi navê PGE2 taybet e bo xurtkirina girjbûna masûlkeyên malzarokê. Prostaglandîn xestiya kalsiyuma nav xaneyên lûsemasûlkeyê zêde dike, loma girjbûna masûlkeyan bihêztir dibe.

Di dema ducaniyê de ji şaneyên malzarokê, perdeyên korpeleyê (bi înglîzî:fetal membranes) û ji plasentayê prostaglandîn tê derdan.

Kortîzol (cortisol)

Di dema zarokanînê de ji hîpotalamusê bi rêjeyek zêde ji hormona derpirandina tûkila adrenal(bi înglîzî: corticotropin-releasing hormone (CRH)) tê deredan. Ev hormon, ji tûkila rijênê adrenalê kortîzol dide derdan. Kortîzol girjbûna malzarokê zêde dike û alîkariya dayikê dike ko dema zarokanînê li dij stresê dayik li ber xwe bide.

Rîlaksîn (relaxin)

Rîlaksîn di destpêka ducaniyê de di hêkdankê dayikê de, ji tenê zer (corpus luteum) tê derdan. Lê di dema zarokanînê de ji plasentayê û ji rijênên şîrê, bi rêjeyek zêde rîlaksîn tê derdan.

Rîlaksîn stûyê malzarokê nerm dike. Herwiha ji bo firehbûna stûyê malzarokê, besterên (bi înglîzî: ligament) di navbera hestiyên rûvê sist dike ko derbasbûna korpeleyê hêsan bibe. Rîlaksîn li malzarokê de wergirên oksîtosînê zêdê dike. Bandora procesteronê ya ji bo negirjbûna malzarokê betal dike. Di laşê dayikê de geşebûna rijênên memikan (geşebûna memikan) jî bi alîkariya rîlaksînê rû dide.

Êstrocen

Êstrocen û procesteron di dirêjiya qonaxa ducaniyê de bênavber tên derdan. Lê gava dema zarokanînê nêzik dibe, derdana progesteron kêm dibe û derdana êstrocenê jî zêde dibe. Êstrocen hêza girjbûna malzarokê zêde dike, li ser diwarê malzarokê de wergirên oksîtosînê zêde dike.Herwisa êstrocen malzarokê han dike ko hê bileztir prostaglandîn berhem bike.

Procesteron

Ji destpekê heta meha heftem a ducaniyê rêjeya procesterornê zêde ye û rê li ber girjbûna malzarokê digire. Herwiha procesteron rê li ber berhemanîna enzîma bo berhemkirina prostaglandînê (PGE2) jî digire.

Ji meha heftêmê şûnve asta rêja procesterona xwînê êdî zêde nabe û hinek dadikeve. Lê di heman demê de di xwîna dayikê de asta êstrocenê hê jî bilind dibe. Zêdebûna êstrocenê û kêmbûna procesteronê masûlkeyên malzarokê hê pirtir hestiyar dike ji bo kartêkirin ko girjbûna masûlkeyên malzarokê han dikin.Kêmbûna procesteronê, girjbûna malzarokê zêde dike û berhemkirina prostaglandînê han dike.

--Sezeryan--

Hin caran li dewsa zarokanîna asayî, bi niştergeriya sezeryen (bi înglîzî: cesarean section) korpele ji malzarokê tê derxistin. Sezeryan ne şeweyek asayî ya zarokanînê ye. Gava jiyana dayikê an jî ya korpeleyê di bin metirsiyê de be û zarokanîna asayî ya ji zêyê negengaz be, rêbaza sezaryan tê bikaranîn.

Wekî mînak:

Dibe ko serê korpeleyê pir gir be û nikaribe di nav coga zarokanînê de derbas bibe.

Hin caran navikebendik li stûyê korpeleyê de badayî dimîne û nahêle korpele jidayik bibe.

Dibe ko serê korpeleyê arasteyê stûyê malzarokê nebûbe û lingê korpeleyê ketibe coga zarokanînê

Di neştergeriya sezeryanê de, beşa zikê dayikê ya di navbera navik û jorê rûv de tê qelîştin, paşê dîwarê malzarokê tê jêkirin û korpele tê derxistin.

*Ev xebat li ser wîkîpediyaya kurdî jî hat zêdekirin.

https://ku.wikipedia.org/wiki/Zarokan%C3%AEn

Oksîtosîn

  HORMONA OKSÎTOSÎN

    Oksîtosîn di laşê nêr û mê yan de di demarexaneyên derdanî (bi înglîzî:neurosecretory cells) yên hîpotalamusê de tê berhemkirin, di hîpofîza paş de tê embarkirin û derdan. Herwisa li gel demaxê, li gun, malzarok û plasentayê de jî oksîtosîn tê berhemkirin û derdan.

Oksîtosîn hormonek pepetîdî ye û ji neh asîdên amînî pêk tê.Temenê nîvbûnê ya oksîtosînê bi qasî 6 xulek e. Di laşê mêyan de oksîtosîn bandor li ser girjbûna malzarokê û rijênên şîrê dike.

--Oksîtosîn û zarokanîn--

Di dirêjiya ducaniyê de derdana oksitosînê ji aliyê êstrocen û procesteronê ve tê astengkirin. Di dawiya ducaniyê de derdana herdu hormonan ji nişka ve dadikeve û derdana oksîtosînê jî zêde dibe.

Ber bi qonaxên dawî yên ducaniyê de peresîna korpeleyê temam dibe. Di diwarê malzarokê de hejmara wergirên oksîtosînê zêde dibe. Loma hestiyariya malzarokê bo oksîtosînê zêdetir dibe. Oksîtosîn stûyê malzarokê sist dike, loma stûyê malzarokê fire dibe û dergûş dikeve coga zarokanînê. Firehbûna stûyê malzarokê jî derdana oksîtosînê zêde dike.

Dema serê dergûşê bi stûyê malzarokê ve temas dike, wergirên stûyê malzarokê han dibin û demareragihandin dişînin bo hîpotalamusê. Hîpotalamus hê pirtir oksîtosîn berhem dike û der dide. Di nav xwînê de zêdebûna rêjeya oksîtosînê, girjbûna masûlkeyên malzarokê bihêztir dike û dergûş ber bi coga zarokanînê ve tê tehnkirin. Oksîtosîn bandor li ser plasentayê dike û ji plasentayê prostaglandin dide derdan. Prostaglandîn girjbûna masûlkeyên malzarokê hê xurttir dike.

--Oksîtosîn û derdana şîr--

Oksitosîn girjbûna xaneyên lûsemasûlkeyê yên derdora rijênên şîrê han dike, bi vî awayê şîr ji gopik memikê diherike.

Ji bo derdana oksîtosînê kartêkira (bi înglîzî: stimulus ) sereke, mijîna memikan e.

Li derdora gopika memikê de gellek ji wergirên temasê hene. Gava nûza (dergûş) gopika memikê dimije,wergirên temasê han dibin. Wergir demareragihandin dişînin hîpotalamusê. Hîpotalamus ji mijînê agahdar dibe û sinyal dişine hîpofîza paş ko oksîtosîna embarkirî der bide nav xwînê.

Gava oksîtosîn bi navbeynkariya xwînê digihîje rijênên şîrê, xaneyên navpoşê cogên rijênên şîrê girj dike, şîr ji cogên şîrê ber bi gopika memik diherike, der dikeve derve.Heke mijîna dergûşê bidome, di demarexaneyên hîpotalamusê de oksîtosîna nû tê berhemkirin û tê şandin bo hîpofîza paş.

Li gel mijînê, deng, bêhn an jî dîmena korpeleyê jî dibe sedema derdana oksîtosînê.

Piştî zarokanînê, heta ko dergûş ji şîr tê berdan û ango dawî bi şîrmijîna dergûş tê, bi qasî çend mehan derdana oksîtosînê jî didome. Di vê demê da derdana oksîtosînê qebareya malzarokê bi qasî malzaroka jina neducan kêm dike.

--Derdana oksîtosînê bi rêbaza paşragihandina erenî--

Di dema zarokanînê de an jî di dema şîrmijîna dergûşê de derdana oksîtosînê bi rêbaza paşragihandina erenî (bi înglîzî:positive feedback) tê rêkxistin.

Oksîtosîn di qonaxa zarokanînê de bi rêbaza paşragihandina erenî bi awayekî bênavber tê derdan.

Oksîtosîn girjbûna masûlkeyên malzarokê han dike û serê korpeleyê ber bi stûyê malzarokê ve tehn dide. Ji ber tehndanê, şaneya malzarokê ji hev tên kişandin. Kişîn wekî kartêkirek bandor li ser wergiran dikin. Wergir bi sînyalên demarî hîpotalamusê ji rewşê agahdar dike. Hîpotalamus hê pirtir oksîtosîn berhem dike û bi navbeynkariya hipofîza paş ve der dide nav xwînê. Zêdebûna rêjeya oksîtosînê lez û tundiya girjbûna malzarokê zêdetir dike, korpele hê bihêztir ber bi stûyê malzarokê ve tê tehnkirin. Serê korpeleyê stûyê malzarokê fireh dike, loma şaneya stûyê malzarokê hê pirtir ji hev tên kişandin, ev rewş hê pirtir wergir han dike. Wergir jî hîpotalamusê han dikin ko hê pirtir oksîtosîn berhem bike. Bi kurtasî, firehbûna stûyê malzarokê, ji hîpofîza paş oksîtosîn dide derdan. Oksîtosîn jî girjbûna malzarokê han dike, ev rewş jî stûyê malzarokê hê pirtir fireh dike. Ev çerxa paşragihandina erenî heta zarokanînê didome.

Oksîtosîn li gel mêyan di laşê nêran de jî tê berhemkirin û derdan. Di laşê mêyan de ne tenê dema dûcaniyê de lê mêyên neducan jî oksîtosîn berhem dikin û der didin.

Di laşê mêyên neducan de dema têkiliya zayendî de, oksîtosîn tê derdan. Oksîtosîn malzarokê girj dike, guheztina sperman a ber bi cogên hêkê hêsantir dike.

Di laşê nêran de derdana oksîtosînê di dema avêtinê (bi înglîzî: ejaculation) de zêde dibe. Oksîtosîn di laşê nêran de bi taybetî lûleya guhêzer girj dike bo deravêtina sperman.

*Ev xebat li ser wîkîpediyaya kurdî jî hat zêdekirin.

https://ku.wikipedia.org/wiki/Oks%C3%AEtos%C3%AEn

Paşragihandina erenî

 

    Paşragihandina erenî (bi înglîzî: positive feedback); mekanîzmayek taybet e ko bi xurtkirina bandora kartêkirê, lezandin an jî bihêztirkirina zîndeçalakiyê dabîn dike.

    Ji rijênek derdana hormon, di laş de bersîvek sirûştî peyda dike. Hin pêkhateyên vê bersîvê bi ragihandinên xwe bi awayekî rasterast an jî nerasterast bandor dikin li ser heman rijênê hormonçêker, ev rewş wekî paşragihandin tê navkirin. Di laşê zîndeweran de koendama hormonan û koendama demar, bi hev re bo çerxa paşragihandinê kar dikin. Di piraniya paşragihandinan de erkê sereke yê hormonan e. Lê di laşê mirov de hin çerxên paşaragihandinê tenê bi navbeynkariya koendama demarê rû dide. Wekî mînak; germahiya laşê mirov bi mekanîzmaya paşaragihandinê tê rêkxistin. Di rêkxistina germahiya laş de ne hormon lê koendama demar kar dikin bo dabînkirina hevsengiyê.

Du corê paşragihandinê heye; paşragihandina neyînî û paşragihandina erenî

    Paşragihandina neyînî ji bo rêkxistina hevsengiya navekî kar dike. Bi bandora paşragihandina neyînî aresteya çalakiyê diguhere. Ango heke tiştek di laş de zêde bûye, wê kêm dike, na heke kêm bûye wê zêde dike û asta wê tiştê nêzîkê xala asayî dike. Di laşê zîndeweran de piraniya zîndeçalakî bi paşragihandina neyînî tên kontrolkirin.

--Rêbaza paşragihandina erenî--

    Berevajiyê paşragihandina neyînî, paşragihandina erenî di laşê mirov de hevsengiyê rêk naxe, lêza çalakiyê kêm nake, lê bandora kartêkirê xurt dike. Ango erkê paşragihandina erenî, ne ji bo dabînkirina sabitmayina rewşa laş û hevsengiya navekî ya laş e. Di mekanîzmayên paşragihandina erenî de bandora kartêkira destpêkê gav bi gav zêde dibe, loma her ko kartêkir çalakiya xwe didomîne, di şane an jî endama armanc de bertek jî her ko diçe zêde dibe.

Paşragihandina erenî bandor li ser çalakiya destpêkirî dike, ango zîndeçalikiyê ji nûve nade destpêkirin. An berdewamiya çalakiyê dabîn dike an jî leza çalakiyê zêde dike bi vî awayê çalakiyê taw dike (bi înglîzî: to accelerate)

Di laşê zîndeweran de hejmara zindeçalakiyên ko bi navbeynkariya paşragihandina erenî rû didin, hindik in.

--Mînakên paşragihandina erenî di laşê mirov de--

Hin mînakên paşragihandina erenî di laşê mirov de:

• Di dema birîndarbûyînê de rûdana xwînmeyînê,

• Di dema zayînê (zarokanîn) de girjbûna masûlkeyên malzarokê.

• Kontrola derdana şîrê dayikê bi şîrmijîna dergûşê

• Kontrola hêkdanê bi zêdebûna rêjeya hormona êstrocênê

    Dema di laş de birindarbûn rû dide, lûleyên xwînê dipelixin an jî diqelişin. Di nav xwînê de perikên xwînê (bi latinî: platelets) heye. Perikên xwînê li derdora beşa ziyangirtî de kom dibin. Derdanên kîmyayî yên ji perikên xwînê bi paşragihandina erenî hê pirtir perikên xwînê li ser xwe kom dikin. Paşê koma perikan bi rêzeçalakiyên kîmyayî, bi meyîna xwînê, li ser birînê qalikek ava dikin û rê li ber xwînberbûnê tê girtin.

    Dema zayînê (zarokanîn) ji ber paldana serê dergûşê, li dîwarê stuyê malzarokê de pesto peyda dibe, pesto wekî kartêkirek kar dike. Wergirên li stuyê malzarokê(bi latînî: cervix) kartêkirê ber bi demaxê dişîne. Ji demax, hormona oksîtosîn (bi grekî: oxytocin) tê derdan bo girjbûna malzarokê. Girjbûna malzarokê pestoya li stuyê malzarokê zêdetir dike, pestoya stuyê malzarokê jî dîsa wergiran han dike ko ji hîpotalamusê hê pirtir oksîtosîn were berhemkirin û bi navbeynkariya hîpofîzê were derdan. Derdana oksîtosînê masûlkeyên malzarokê hê pirtir girj dike, masûlkeyên girjbûyî, dergûşê ber bi zêyê pal didin. Bi vê awayê masûlkeyên stuyê malzarokê hê pirtir vedikêşin, pestoyek hê zêdetir peyda dibe, ev pesto jî dîsa ji aliyê wergiran ve ber bi demax ve tê şandin. Ev çerx heta dawiya zayîna dergûşê didome. Piştê zayînê, kartêkir (vekêşina stuyê malzarokê) namîne, loma derdana oksîtosînê jî radiweste. Di vê mînakê de em dibînin ko paşragihandina erenî alîkarî dike bo temambûna çalakiyê, heke masûlkeyên malzarokê bi têra xwe girj nebin, zayîna dergûşê (çalakî) jî temam nabe.

    Şîrê dayikê jî bi paşragihandina erenî tê derdan. Li derdora gopika memikê de wergir hene. Gava dergûş memik dimije, wergir sinyal dişînin hîpotalamusê. Hîpotalmus, hîpofîza pêş han dike bo derdana prolaktînê, hîpofîza paş jî han dike bo derdana oksîtosînê. Ev herdu hormon bi navbeynkariya xwînê digihîje memikan. Prolaktîn berhemkirina şîr, oksîtosîn jî derdana şîr rêk dixe. Her ko şîr tê derdan, dergûş jî memikan dimije û hîpotalamusê han dike. Bi vê awayê çerxa paşragihandina erenî didome heta ko di memikan de şîr nemîne an jî dergûş dev ji mijînê berde, paşê derdana şîr diqede.

    Di qonaxa çikildanê ya çerxa mehane de ji ber hormona derpirandinê, ji hîpofîza pêş hormonên FSH û LH tê derdan. Hormona FSH û LH di hêkdankê de bandor li çikildanan dike û perisîna çikildnan dest pê dike. Ji xaneyên granuloza yên çikildanan, hormona êstrocen tê derdan. Êstrocen bi paşragihandina erenî bandor li hîpotalamusê dike ko hê pirtir ji hormona derpirandina der bide. Bi derdana hormona derpirandinê hê pirtir FSH û LH ji hîpofîzê tê derdan. Derdana FSH û LH jî dibe sedema derdana hê pirtirîn êstrocen. Ev rewş dibe sedema zêdebûna xestiya LHyê. Çerxa paşragihandina erenî heta hêkdananê didome.

*Ev xebat li ser wîkîpediyaya kurdî jî hat zêdekirin.

https://ku.wikipedia.org/wiki/Pa%C5%9Fragihandina_eren%C3%AE

Êstrocen

 Êstrocen an jî îstrocîn (bi înglîzî: estrogen) navê gelemperî ye bo koma hormonên zaûzê ya mêyan..

Êstrocen navê koma hormonên mêye ye, sê êstrocenên serkî heye, estradîol, estron û estrîol. Ji vana estradîol ya serdest e. Ji ber ko êstrocen navê ne yek, lê navê koma hormona ye, dive ev peyv wekî pirjimar bêne bikaranîn. Mînak êstrocenên xwînê, êstrocenên hêkdankê hvd. Pirraniya çavkaniyên zanistî hormonên êstrocenê bi awayek yekjimar bi kar tînîn loma em jî tevlê wan dibin.

Êstrocen ji koma hormonên steroîdî ye. Steroîd çewrî ne lê ji rûnan cuda ne. Molekulên streoîdî ji çar xelekên hîdrokarbonên bi hev re girêdayî pêk tê. Procesteron, êstrocen û testosteron mînakin bo hormonên steroîdî.Her yekê van hormonan 4 xelekên hîdrokarbonê lixwe digirin. Di her corek hormona steroîdî de hejmar û cora koma erkdar (bi înglîzî: functional group) ne yek e, loma hormonên steroîdî jî ne yek in. Hormonên steroîdî bi gelemperî ji kolesterolê tê berhemkirin. Hormonên stereoîdî ji tûkila rijênê adrenal, ji hêkdank, ji malbiçûk û gunan de tê berhemkirin û derdan. Temenê nîvbûnê (bi înglîzî: half life)bo êstrocen bi qasî 30 heta 60 xulek e.Di hêkdankan de derdana êstrocenê di temenê pêgihîştinê de dest pê dike, di menapozê de bi dawî dibe.

-- Erkê êstrocenê --

*Êstrocen bandor li ser hêkdank, zê, cogên hêkê, malzarok û memikan dike.

*Perisîna endamên zaûzêyê rêk dixe.

*Di dema hêkdananê (ovulation) de rêjeya êstrocenê di asta herî bilind de ye.

*Êstrocen di hêkdankan de çikildana hêkê han dike bo perisînê.

*Êstrocen hîpofîzê han dike bo derdana hormonên FSH û LHyê.

*Dema xaneya hêkê ji hêkdankê tê berdan, xaneya hêkê di nav coga hêkê de ber bi malzarokê tê arastekirin.

*Bi hebûna êstrocenê di coga hêkê de çînek stûr a masûlkî çêdibe, bi girjbûn û xavbûna van masûlkeyan, xaneya hêkê û sperm di nav coga hêkê de tên guhêztin.

*Di dema perisîna çikildanê de stûrbûna navpoşê malzarokê han dide.

*Ji bo mijîna kalsiyûmê pêdivî bi êstrocenê heye.

*Di temenê pêgihîştinê de li mêyan hormona êstrocen, bandor li ser geşbûna hestiyan dike.

* Êstrocen di memikan de hejmara rijên û cogên şîrê zêde dike. Her wisa di memikan de embarkirina çewrî jî erkê êstrocenê ye.

-- Çêbûna taybetiyên zayendî yên duyem --

Êstrocen li mêyan de dibe sedema peydabûna taybetiyên zayendî yên duyem (bi înglîzî:secondary sex characteristics).Heta temenê pigihîştinê, di laşê nêr û mêyan de rêjeya estrocenê hema yeksan e. Loma laşê zorokên mê û nêr ji hev cuda xuya nabin. Di temenê pêgihîştinê de di laşê mêyan de rêjeya êstrocenê zêde dibe, ji ber vê sedemê di temenê pêgihîştinê şûnve laşê neran û mêyan ji hev cuda xuya dikin.

*Bi gelemperî hestiyên mêyan ji yê nêran biçûktir û kintir dimînin.

*Li bin çermê mêyan de hê pirtir çewrî tê embarkirin.

*Li piştena hewzê (bi înglîzî : pelvic girdle) ya mêyan de firehbûn rû dide.

*Memik gir dibin.

*Ji xeynî rûv û binçeng,mûyên laşê mêyan hindik û lawaz dimîne.

*Di qirrika mêyan de zengilok biçûk e û dengejê kin in, loma dengê mêyan tiz e (bi înglîzî:high pitched)

*Êstrocen di çerm de çalakiya rijênên çewrî dide kêmkirin, loma di temenê pêgihîştinê de di laşê mêyan de pizik hindik in.

*Ji ber bandora êstrocenê çermê mêyan li gor yê nêran hê pirtir nerm û lûs e.

-- Çavkaniyên êstrocenê di laşê mêyan de --

Di temenê korpeleyî û zarokî de hinek êstrocen di tûkila rijênên adrenal de tê berhemkirin û derdan. Êstrocena rijênê adrenalê giring e bo rêkxistina hestîbûnê (bi îngilîzî:ossification) di temenê pêgihîştinê de. Lê di temenê pêgihîştênê şûnve piraniya êstocena mêyan di hêkdankan de ji çikildanan tê derdan. Hinekî êstrocen ji aliyê tenê zer tê berhemkirin û derdan. Di dema ducaniyê de ji hevalbiçûkê gellek êstrocen tê derdan.

-- Çavkaniyên êstrocenê di laşê nêran de --

Rijênê adrenal, gun û kezeb çavkaniyên êstrocenê ne di laşê nêran de.

Hinek êstrocen ji tûkila rijenê adrenal tê derdan.%20 êsterocena nêran di gunan de tê berhemkirin û derdan. Êstrocen di xaneyên Sertoli de ji testosteronê tê berhemkirin. Êstrocen girîng e bo çêkirina sperman(spermatocenîs). %80yê êstrocenê di kezebê de ji hormonên din tê berhemkirin.

-- Guhêztina êstrocen di nav xwînê de --

Piraniya êstrocenê bi navbeynkariya proteînên nav plazmaya xwînê ve tê guhêztin. Êstrocen herî zêde bi proteîna albumîn ve, hinekî êstrocen jî bi proteîna globulînê ve girêdayî tên guheztin. Girêdana êstrocen û proteînan, girêdanek lawaz e, ango dikarin bi hêsanî ji hev biqetin. Herwisa hinek êstrocen jî bi awayekî serbest di nav plazmaya xwînê de tê guhêztin. Êstrocen hormonek dijav e (bi înglîzî: hydrophobic) loma dikarin di nav parzûna xaneyê de bi hesanî derbasê nav xaneyê bibin. Gava êstrocen rastê endama armanc tê hinek êsrocen ji proteînan diqetin, li gel êstrocenên serbest ji parzûna xaneya endama armanc derbasê sîtoplazmayê dibin. Di nav sîtoplazmaya xaneyên armanc de proteînên taybet hene û wekî wergirên êstrocenê tên navkirin. Êstrocenên serbest di nav sîtoplazmayê de bi wergirên êstrocenê ve tên girêdan û ber bi navika xaneyê tên guhêztin ko çêkirina proteînan rêk bixe. Globulîn û albûmîn bi êstrocen ve girê dibin ko asta rêjeya êstrocenên serbest ji nişka ve pir zêde nebe.

--Rêkxistina derdana êstrocenê--

Derdana êstrocenê ji aliyê hormona handerê çikildanê (FSH) ve tê rêkxistin. Gava di xwînê de rêjeya êstrocenê kêm bibe, ji hîpotalamusê hormona derpirandinê (bi înglîzî: gonadotropin-releasing hormone (GnRH)) tê derdan. Hormona derpirandinê hîpofîzê han dike bo derdana FSHyê. Di hêkdankan de çikildanên hêkê heye. Li ser parzûna xaneyên çikildanê de wergirên FSHyê hene. FSH bi wergiran ve girê dibe û ji xaneyên granuloza û xaneyên teka(bi înglîzî: theca cells) derdana êstrogen dest pê dike. Heke rêjeya êstrocenê di xwînê de pir zêde bibe, êstrocen bi paşragihandina neyînî bandor li ser hîpotalamus û hîpofîzê dike, derdana FSH û LH tê kêmkirin. Herwisa xaneyên granuloza hormona înhîbîn jî berhem dikin û der didin. Înhîbîn jî derdana FSH û LHyê dide kêmkirin, bi vî awayê derdana êstocenê jî tê kêmkirin.

-- Êstrocen û dermanên rêgirê ducaniyê --

Piraniya dermanên bo rêgirtina ducaniyê êstrocena destkarî (sentetik) û progesterona destkarî lixwe digirin. Temenê nîvbûnê yê hormonên destkarî zêde ye. Ango hormonên destkarî ji bo demek dirêj di laş de çalak dimînin. Hebên van hormonan, bi paşragîhandina neyînî bandor li ser çerxa hêkdankê dike. Dermanên rêgirê ducaniyê ji hîpotalamusê derdana hormonê derpirandinê didin rawestandin. Bi vî awayê ji hîpotalamusê derdana FSH û LHyê tê sekinandin. Ji ber kêmasiya rêjeya FSHyê perisîna hêk û çikildanê têk diçe. Ji ber rêgirtina derdana Lhyê,çikildan naqelişe û hêkdanan (ovulation) rû nade, xaneya hêkê çênabe. Heke di cogên hêkê de xaneya hêkê tune be, sperm rastê xaneya hêkê nayê, pîtîn rû nade. Ango egera ducanmayînê namîne.

* Ev xebat li ser wîkîpediyaya kurdî jî hat zêdekirin

https://ku.wikipedia.org/wiki/%C3%8Astrocen