Zarokanîn

 

Li dawiya ducaniyê de, ji malzaroka dayikê derkirina yek an jî zêdetir korpele wekî zarokanîn (bi înglîzî: childbirth /parturition) tê navkirin. Ji bo ajalan peyva zayîn tê bikaranîn. Piştî jidayikbûnê, êdî korpele wekî nûza (bi înglîzî: newborn) tê navkirin.

Di dema ducaniyê de korpele di hawirdorek avî, di nav şileya seravê de dijî. Korpele di bin parastina dayikê de ye û heta dawiya pêvajoya zarokanînê, hemû pêdiviyên korpeleyê ji aliyî dayikê ve tên dabînkirin. Di rewşa asayî de ducaniya 9 mehî bi zarokanînê dawî dibe. Piştî jidayikbûnê, korpele di hawirdorek zuha de, hema hemû pêdiviyên xwe bi tena serê xwe dabîn dike. Ango divê piştî jidayikbûnê, hemû endam û koendamên nûza çalak bibin û destek bidin bo berdewemiya jiyana wî. Pirraniya endamên korpeleyê heta dawiya zarokanînê an hîç çalak nin in, an jî çalakiya wan sinordar e. Gava jidayikbûn rû dide, hemû endam û koendamên korpeleyê dest bi çalakiya asayî dikin.

Wekî mînak; bere ko navikebendik were jêkirin, divê pişik dest bi alûgorkirina gazên henaseyê bikin. Bi mijîna şîrê, divê koendama herisê dest bi çalakiyê bike. Divê dil bi têra xwe û bi pestoya guncav xwînê pompe bike. Divê çerm, laşê korpeleyê ji ziyanên hawirdorê biparêze û divê çîna çewriya binçerm germahiya laşê rêk bixe. Lê ji bo rûdana van çalakiyan, divê korpele ji malzarokê were derxistin, ango divê zarokanîn rû bide. Destpêkirina pêvajoya zarokanînê bi hankirina hormonên korpeleyê rû dide, lê paşê hormon û koendama demarê ya dayikê pêvajoya zarokanînê birêve dibe. Pirraniya zarokanînan bi awayekî asayî rû didin, korpele ji malzarokê derbasî coga zarokanînê dibe û ji zêyê derdikeve derve.

--Nîşanên zarokanînê--

Di dirêjiya ducaniyê de di coga stûyê malzarokê de bergirkek ji lîncî peyda dibe. Bergirk devê malzarokê girtî dihêle. Bi qasî 1-2 roj berê destpêkirina zarokanînê, ev bergirk sist dibe û li gel hinek xwînê, ji stûyê malzarokê der dikeve. Hilweşîna bergirkê, nîşana nêzîkbûna dema zarokanînê ye. Di heman demê de hestiyariya masûlkeyên malzarokê ya bo oksîtosînê zêde dibe.

Bi qasî mehek berê rûdana zarokanînê, di malzarokê de girjbûnên hêdî û lawaz dest pê dike. Paşê, hêza girjbûna masûlkeyên malzarokê roj bi roj zêdetir dibe û êdî wekî girjbûnên zarokanînê tên navkirin. Hokara ko dibe sedema destpêkirina girjbûnên zarokanînê hê jî tam nayê zanîn. Lê hin nîşanên girîng hene ko sinyêlên bo destpêkirina zarokanînê, ji korpeleyê tên şandin. Carek pêvajoya zarokanînê dest pê kir, êdî girjbûna malzarokê û firehbûna stûyê malzarokê bandorek girîng a erenî li ser zarokanînê dikin.

Ber bi nêzikbûna zarokanînê oksîtosîn bi awayekî xurttir bandor li malzarokê dike, êdî li gel girjbûnên bihêz, êşa (sancî) zarokanînê jî zêde dibe. Gava zarokanîn dest pê dike, girjbûna malzarokê her 3 heta 30 xulekê de carek rû dide û bi qasî 20 heta 40 çîrkeyan didome. Lê ber bi dawiya qonaxa zarokanînê de, dubarebûna girjbûna malzarokê di her 1.5 – 2 xulekê de rû dide û her girjbûnek bi qasî xulekek didome.

Di qonaxa sêyeka sêyema(bi înglîzî: third trimester) a ducaniyê de, serê korpeleyê arasteyê stûyê malzarokê dibe. Di destpêka ducaniyê de, ji ber pestoya serê korpeleyê perdeya seravê diqelişe, şileya seravê ji nişka ve vala dibe. Hatina avê yek ji nîşanên herî girîng e ko pêvajoya zarokanînê hatiye destpêkirin.

--Pêvajoya zarokanînê--

Rêbaza zarokanînê di sê qonaxan de rû dide:

qonaxa yekem dema berê zarokanînê ye û wekî firehbûna stûyê malzarokê (bi înglîzî: dilation) tê navkirin.

Qonaxa duyem, bûyerên dema zarokanînê lixwe digire û wekî derkirina korpeleyê (bi înglîzî: expulsion) tê navkirin

Qonaxa sêyem piştî jidayikbûna korpeleyê dest pê dike û wekî derkirina pizdanê (bi înglîzî: afterbirth /placental stage) tê navkirin.

Qonaxa firehbûnê

Zarokanîna asayî, zarokanîna ji zêyê ye (bi înglîzî: vaginal delivery) .De zarokanîna asayî de korpele ji coga stûyê malzarokê derbasî zêyê dibe ji wir jî jidayik dibe. Loma divê tîreya stûyê malzarokê bi têra xwe fireh bibe ko serê korpeleyê di nav de derbas bibe. Di pêvajoya zarokanînê de qonaxa firehbûna stûyê malzarokê, qonaxa herî dirêj e û bi gelemperî bi qasî 6 heta 12 saet didome. Lê ev mawe di hemû dayikan de ne yek e. Ducaniya cara yekem de firehbûna stûyê malzarokê hêdî rû dide, lê heke dayik berê jî zarok anîbe, dibe ko ev dem kurttir be.

Ber bi dawiya sêyeka sêyem, asta bilind a êstrocenê dibe sedema peresîna wergirên oksîtosînê di malzarokê de. Di vê demê dê serê korpele ber bi stûyê malzarokê ve araste dibe. Dema serê korpeleyê stûyê malzarokê tehn dide, şaneyên stûyê malzarokê ji hev tên kişandin, ji ber hêza kişînê hestewergir han dibin û demareragihandin dişînin hîpotalamusê. Hîpotalamus hîpofîza paş han dike bo derdana hormona oksîtosînê. Oksîtosîn lûsemasûlkeyên li diwarê malzarokê girj dike. Di heman demê de plasenta prostoglandîn der dide nav malzarokê. Prostoglandîn girjbûna masûlkeyan xurttir dike.

Di qonaxa firehbûnê de stûyê malzarokê kin dibe, tenik dibe û fireh dibe. Sistbûna stûyê malzarokê her ko zêde dibe, devê stûyê malzarokê bi qasî 10 cm fireh dibe. Ev firehbûn girîng e ji bo derketina korpele û pizdanê. Di vê qonaxê de di malzarokê de girjbûnên bihêz dest pê dike, ji van girjbûnan re tê gotin “girjbûnên zarokanînê”. Girjbûnên zarokanînê ji binê (fundus) malzarokê dest pê dike, ber bi stûyê malzarokêr didome. Bi vî awayî serê korpeleyê ber bi stûyê malzarokê ve tê tehnkirin. Paldana serê korpeleyê dibe sedema firehbûna stûyê malzarokê û coga zarokanînê. Gava serê korpeleyê stûyê malzarokê tehn dide, di navbera korpele û hawirdora derveyî laşê dayikê de perdeya seravê cih digire. Ji ber pestoya paldana serê korpeleyê, perdeya serav diqelişe û şileya serav ji zêyê diherike derve. Bi nemana şileya seravê, korpele êdî ji hin ziyanên hawirdorê nayê parastin, loma divê ji malzarokê derkirina korpeleyê di demek kurt de, di nav 24 saetan de dest pê bike. Hin caran zarokanîn ji qonaxa yekem derbasî qonaxa duyem nabe, vê gavê ji bo lezandina pêvajoya zarokanînê oksîtosîna destkarî didin dayikê ko zarokanînê bidome.

Qonaxa derkirina korpeleyê

Qonaxa derkirina korpeleyê gava serê korpeleyê dikeve coga zarokanînê dest pê dike û bi jidayikbûnê dawî dibe.

Di qonaxê de êşgirtina zarokanînî her ko diçe tundtir dibe. Li gel girjbûnên malzarokê, masûlkeyên zikê dayikê jî dest bi girjbûnê dikin loma korpele hê bihêztir ber bi stûyê malzarokê ve tê tehnkirin. Serê korpeleyê ji coga zarokanînê derbas dibe û ji zêyê der dikeve derve. Pêşî beşek piçûk ji serê korpeleyê ji coga zarokanînê der dikeve,rûyê korpeleyê ber bi aliyê dirkepetika dayikê de dizivire û serê korpeleyê di coga zarokanînê de derbas dibe. Paşê sermil, mil û dest û tewahiya laş ji coga zarokanînê derbas dibe. Bi vî awayî tewahiya korpeleyê ji dayikê derdikeve, korpele li derveyî laşê dayikê bi navbeynkariya navkebendikê bi dayikê re girêdayî dimîne.

Bi gelemperî ev qonax bi qasî 2 saet didome, lê dibe ko derketina korpeleyê hin caran hê derengtir an jî hê zûtir rû bide. Zêdetirê %95ê zarokanînan de, pêşî ne ling, lê serê korpeleyê ji coga zarokanînê de derdikeve derve.

Qonaxa derkirina pizdanê

Di vê qonaxê de pizdan (plasenta + navkebendik û serav) ji malzarokê tê avêtin.

Piştî zarokanînê bi gelemperî di nav 10 heta 15 xulekan de plasenta ji malzarokê diqete û cihê dibe. Plasenta, navikebendik û perdeya servavê ji coga zorokanînê de derdikevin, bi vî awayî pêvajoya zarokanînê diqede.

--Rêkxistin girjbûna malzarokê bi sîstema paşragihandina erenî--

Sîstema paşragihandina erenî (bi înglîzî:positive feedback) bandor li ser pêvajoya zarokanînê dike. Gava korpele bi têra xwe geşe dibe û diperise, an go ber bi dawiya sêyek a sêyam a ducaniyê, serê korpeleyê ber bi stûyê malzarokê araste dibe.

Dema serê korpeleyê bi stûyê malzarokê ve temas dike, û tehn dide, masûlkeyên malzarokê ji hev tên kişandin.

Hestewergirên li stûyê malzarokê, pestana ji ber tehnkirina serê korpeleyê hest dikin û sînyal dişînîn hîpotalamusê. Hîpotalamus jî hîpofîza paş han dike bo derdana oksîtosînê.

Oksîtosîn bi wergirên taybet ên lûsemasûlkeyên malzarokê ve tên girêdan. Bi bandora oksîtosînê, girjbûnên malzarokê hê xurttir dibe.

Xurtbûna girjbûna masûlkeyan, korpeleyê ber bi stûyê malzarokê ve hê pirtir tehn dide û pestoya li stûyê malzarokê berztir dibe. Zêdebûna pestoyê, hê pirtir hestewergir han dike. Ji hestewergiran hê pirtir sînyal tê şandin bo hîpotalamusê. Hîpotalamus jî hê pirtir oksîtosîn dide derdan. Ev çerx heta dawiya zarokanînê didome.

--Bandora hormonan li ser zarokanînê--

Hormonên dayikê

1. Oksîtosîn

2. Prostaglandîn

3. Kortîzol (cortisol)

4. Relaksîn (relaxin)

Hormonên korpeleyê

1. Oksîtosîn

2. Kortîzol

3. Prostaglandîn

Hormonên plasentayê

1. Êstrocen

2. Procesterone

3. Prostaglandîn

Oksîtosîn

Oksîtosîn lûsemasûlkeyên malzarokê dide girjkirin bi vî awayî zarokanînê han dike. Ber bi dawiya qonaxa ducaniyê de, li diwarê malzarokê de bi bandora êstrocenê hejmara wergirên oksîtosînê zêde dibe. Loma malzarok hê pirtir hestiyar dibe bo oksîtosînê. Herwiha oksîtosîn navpoşê malzarokê han dike bo derdana prostaglandînan.

Prostaglandîn (prostaglandins)

Prostaglandîn molekulên taybet in ko di xaneyê de ji asîda çewrî ya bi navê asîda arekîdonîk (bi înglîzî:arachidonic acid) tê bi destxistin.

Gelek cor û erkên prostaglandînan heye, ji vana prostaglandina bi navê PGE2 taybet e bo xurtkirina girjbûna masûlkeyên malzarokê. Prostaglandîn xestiya kalsiyuma nav xaneyên lûsemasûlkeyê zêde dike, loma girjbûna masûlkeyan bihêztir dibe.

Di dema ducaniyê de ji şaneyên malzarokê, perdeyên korpeleyê (bi înglîzî:fetal membranes) û ji plasentayê prostaglandîn tê derdan.

Kortîzol (cortisol)

Di dema zarokanînê de ji hîpotalamusê bi rêjeyek zêde ji hormona derpirandina tûkila adrenal(bi înglîzî: corticotropin-releasing hormone (CRH)) tê deredan. Ev hormon, ji tûkila rijênê adrenalê kortîzol dide derdan. Kortîzol girjbûna malzarokê zêde dike û alîkariya dayikê dike ko dema zarokanînê li dij stresê dayik li ber xwe bide.

Rîlaksîn (relaxin)

Rîlaksîn di destpêka ducaniyê de di hêkdankê dayikê de, ji tenê zer (corpus luteum) tê derdan. Lê di dema zarokanînê de ji plasentayê û ji rijênên şîrê, bi rêjeyek zêde rîlaksîn tê derdan.

Rîlaksîn stûyê malzarokê nerm dike. Herwiha ji bo firehbûna stûyê malzarokê, besterên (bi înglîzî: ligament) di navbera hestiyên rûvê sist dike ko derbasbûna korpeleyê hêsan bibe. Rîlaksîn li malzarokê de wergirên oksîtosînê zêdê dike. Bandora procesteronê ya ji bo negirjbûna malzarokê betal dike. Di laşê dayikê de geşebûna rijênên memikan (geşebûna memikan) jî bi alîkariya rîlaksînê rû dide.

Êstrocen

Êstrocen û procesteron di dirêjiya qonaxa ducaniyê de bênavber tên derdan. Lê gava dema zarokanînê nêzik dibe, derdana progesteron kêm dibe û derdana êstrocenê jî zêde dibe. Êstrocen hêza girjbûna malzarokê zêde dike, li ser diwarê malzarokê de wergirên oksîtosînê zêde dike.Herwisa êstrocen malzarokê han dike ko hê bileztir prostaglandîn berhem bike.

Procesteron

Ji destpekê heta meha heftem a ducaniyê rêjeya procesterornê zêde ye û rê li ber girjbûna malzarokê digire. Herwiha procesteron rê li ber berhemanîna enzîma bo berhemkirina prostaglandînê (PGE2) jî digire.

Ji meha heftêmê şûnve asta rêja procesterona xwînê êdî zêde nabe û hinek dadikeve. Lê di heman demê de di xwîna dayikê de asta êstrocenê hê jî bilind dibe. Zêdebûna êstrocenê û kêmbûna procesteronê masûlkeyên malzarokê hê pirtir hestiyar dike ji bo kartêkirin ko girjbûna masûlkeyên malzarokê han dikin.Kêmbûna procesteronê, girjbûna malzarokê zêde dike û berhemkirina prostaglandînê han dike.

--Sezeryan--

Hin caran li dewsa zarokanîna asayî, bi niştergeriya sezeryen (bi înglîzî: cesarean section) korpele ji malzarokê tê derxistin. Sezeryan ne şeweyek asayî ya zarokanînê ye. Gava jiyana dayikê an jî ya korpeleyê di bin metirsiyê de be û zarokanîna asayî ya ji zêyê negengaz be, rêbaza sezaryan tê bikaranîn.

Wekî mînak:

Dibe ko serê korpeleyê pir gir be û nikaribe di nav coga zarokanînê de derbas bibe.

Hin caran navikebendik li stûyê korpeleyê de badayî dimîne û nahêle korpele jidayik bibe.

Dibe ko serê korpeleyê arasteyê stûyê malzarokê nebûbe û lingê korpeleyê ketibe coga zarokanînê

Di neştergeriya sezeryanê de, beşa zikê dayikê ya di navbera navik û jorê rûv de tê qelîştin, paşê dîwarê malzarokê tê jêkirin û korpele tê derxistin.

*Ev xebat li ser wîkîpediyaya kurdî jî hat zêdekirin.

https://ku.wikipedia.org/wiki/Zarokan%C3%AEn

Sîstema diyarbûna zayendê

 

Sîstema XY ya diyarbûna zayendê

Di peresîna embriyoyê de rêbaza peydabûna zayenda weçeyê wekî sîstema diyarbûna zayendê (bi inglîzî: sex-determination system) tê navkirin.

Zayenda hin zîndeweran li gor şert û mercên hawirdorê diyar dibe. Wekî mînak zayenda corek kûsî yên bi navê Emys obicularis li gor germahiya hawirdorê diyar dibe. Heke germahiya hawirdorê ji 30°C yê zêdetir be, ji hemû hêkan çêjikên mê der dikevin. Lê heke germahiya hawirdorê ji 25°C yê kêmtir be, vê gavê ji hemû hêkan çêjikên nêr der dikevin. Gava germahiya hawirdorê 28.5°C be, îcar nîvê çêjik nêr, nîvê çêjik jî wekî mê ji hêkan derdikevin.

Lê agahiyên bo diyarkirina zayenda mirov, memikdar, û pirraniya ajalan ne li gor hawirdorê, lê wekî zanyariyên bomaweyî li ser kromozomên dayik û bavê de derbasî weçeyê dibe.

Bi kromozoman diyarbûna zayenda zîndeweran bi 5 şeweyî rû dide.

1.Sîstema XY ya diyarbûna zayendê (bi înglîzî: XY sex-determination system)

2.Sîstema ZW ya diyarbûna zayendê (bi înglîzî: ZW sex-determination system)

3. Sîstema X0 ya diyarbûna zayendê(bi înglîzî: X0 sex-determination system)

4. Sîstema haplodîploîdî ya diyarbûna zayendê (bi înglîzî: Haplodiploidy)

5. Sîstema hevbenda kromozoman a diyarbûna zayendê( bi înglîzî: compound chromosomal mechanisms)

Li gel mirov, zayenda pirraniya memikdaran, hin masî, xişok û kêzikan li gor sîstema XY tê diyarkirin. Di sîstema XY-yê de nêr kromozomên zayendê yên XY, mê kromozomên XX lixwe digirin û zayenda weçeyê ji aliyê kromozoma Y-yê ve tê diyarkirin.

Her xaneyên laşê mirov 46 kromozom (23 cot) lixwe digire. Ji vana 22 cot kromozom wekî “kromozomên laş” (bi înglîzî: somatic chromosomes / autosome) tên navkirin. Erk û pêkhateyên 22 cotên kromozomên laş di xaneyên nêran û mêyan de heman e. Cota din a kromozoman jî wekî “kromozomên zayendê” (bi înglîzî: gonosome / sex chromosomes) tê navkirin. Zayenda mirov ji aliyê kromozomên zayendê ve tê diyarkirin.

Li gor vê esasê hejmara kromozomên xaneyên mêyan (44+ XX) e, û ya nêran (44+ XY) e. Ango di xaneyên mirovê nêr û mêyan de kromozomên zayendê ji hev cuda ne.

Sperm û hêk bi dabeşbûna mîyozî ji xaneyên gametçêker (bi înglîzî: germ cells) tên bi destxistin. Xaneyên gametçêker bi dabeşbûna miyozî hejmara kromozomên xwe dadixînin nîve. Ji xaneya çêkerê hêkê, bi miyozê hêkexaneya (22 + X) kromozomî peyda dibe. Ji xaneya çêkerê spermê du cor sperm peyda dibin, spermên bi kromozomên (22 + X) û spermên bi kromozomên (22 + Y)(--12a). Ango li gor cora kromozoma zayendê, hêkexaneyên mê yê yek cor e, lê di nêran de xaneyên sperm du cor in.

Dema pîtînê de, 23 kromozomên hekexaneyê bi 23 kromozomên spermê ve yek dibin û zîgota 46 kromozomî peyda dibe. Heke xaneya hêkê (22 + X) bi sperma (22 + Y) ve yek bibe, embriyo ya bi (44+ XY) kromozomî dirist dibe, vê gavê zayenda embriyoyê nêr e.

Lê heke hekêxane bi sperma (22 + X) kromozomî ve yek bibe, îcar embriyoya bi (44+ XX) kromozomî çêdibe û zayenda embriyoyê mê ye. Ango diyarbûna zayende di dema pîtînê de rû dide.

Hebûna kromozoma Y-yê dibe sedema çêbûna zayenda nêrtiyê. Kromozoma Y ji kromozoma X-ê piçûktir û kintir e. Li ser kromozoma X-ê de bi qasî 1090 gen cih digire, lê tenê bi qasî 80 genên kromozoma Y-yê heye.

Zanyarê emerîkî Theophilus Painter, di salên 1920 dan de da nîşankirin ko zayenda mirov û memikdaran ji aliyê kromozomên X û Y ve tê diyarkirin û kromozomên diyarkerê zayendê, di sperman de cih digirin.

Di sala 1990î komek lêkonlînê ya ji Britanyayê li ser kromozoma Y-yê de genek kifş kir. Ev gen ji bo peresîna gunan kar dikir. Wê genê wekî SRY( sex-determining region of Y) ango “beşa Y-yê ya diyarkirina zayendê” nav kirin. Heke di embriyoyê de ev gen tune be, li dewsa gunan, hêkdank diperisin, ango embriyo bi zayenda mê diperise. SRY, ji bo rêkxistina genên din, proteînên taybet dide diristkirin. Bi vî awayî ji bo diyarbûna zayenda nêrtiyê gellek gen kar dikin.

*Ev xebat li ser wîkîpediyaya kurdî jî hat zêdekirin.

https://ku.wikipedia.org/.../S%C3%AEstema_XY_ya_diyarb%C3...

Paşragihandina erenî

 

    Paşragihandina erenî (bi înglîzî: positive feedback); mekanîzmayek taybet e ko bi xurtkirina bandora kartêkirê, lezandin an jî bihêztirkirina zîndeçalakiyê dabîn dike.

    Ji rijênek derdana hormon, di laş de bersîvek sirûştî peyda dike. Hin pêkhateyên vê bersîvê bi ragihandinên xwe bi awayekî rasterast an jî nerasterast bandor dikin li ser heman rijênê hormonçêker, ev rewş wekî paşragihandin tê navkirin. Di laşê zîndeweran de koendama hormonan û koendama demar, bi hev re bo çerxa paşragihandinê kar dikin. Di piraniya paşragihandinan de erkê sereke yê hormonan e. Lê di laşê mirov de hin çerxên paşaragihandinê tenê bi navbeynkariya koendama demarê rû dide. Wekî mînak; germahiya laşê mirov bi mekanîzmaya paşaragihandinê tê rêkxistin. Di rêkxistina germahiya laş de ne hormon lê koendama demar kar dikin bo dabînkirina hevsengiyê.

Du corê paşragihandinê heye; paşragihandina neyînî û paşragihandina erenî

    Paşragihandina neyînî ji bo rêkxistina hevsengiya navekî kar dike. Bi bandora paşragihandina neyînî aresteya çalakiyê diguhere. Ango heke tiştek di laş de zêde bûye, wê kêm dike, na heke kêm bûye wê zêde dike û asta wê tiştê nêzîkê xala asayî dike. Di laşê zîndeweran de piraniya zîndeçalakî bi paşragihandina neyînî tên kontrolkirin.

--Rêbaza paşragihandina erenî--

    Berevajiyê paşragihandina neyînî, paşragihandina erenî di laşê mirov de hevsengiyê rêk naxe, lêza çalakiyê kêm nake, lê bandora kartêkirê xurt dike. Ango erkê paşragihandina erenî, ne ji bo dabînkirina sabitmayina rewşa laş û hevsengiya navekî ya laş e. Di mekanîzmayên paşragihandina erenî de bandora kartêkira destpêkê gav bi gav zêde dibe, loma her ko kartêkir çalakiya xwe didomîne, di şane an jî endama armanc de bertek jî her ko diçe zêde dibe.

Paşragihandina erenî bandor li ser çalakiya destpêkirî dike, ango zîndeçalikiyê ji nûve nade destpêkirin. An berdewamiya çalakiyê dabîn dike an jî leza çalakiyê zêde dike bi vî awayê çalakiyê taw dike (bi înglîzî: to accelerate)

Di laşê zîndeweran de hejmara zindeçalakiyên ko bi navbeynkariya paşragihandina erenî rû didin, hindik in.

--Mînakên paşragihandina erenî di laşê mirov de--

Hin mînakên paşragihandina erenî di laşê mirov de:

• Di dema birîndarbûyînê de rûdana xwînmeyînê,

• Di dema zayînê (zarokanîn) de girjbûna masûlkeyên malzarokê.

• Kontrola derdana şîrê dayikê bi şîrmijîna dergûşê

• Kontrola hêkdanê bi zêdebûna rêjeya hormona êstrocênê

    Dema di laş de birindarbûn rû dide, lûleyên xwînê dipelixin an jî diqelişin. Di nav xwînê de perikên xwînê (bi latinî: platelets) heye. Perikên xwînê li derdora beşa ziyangirtî de kom dibin. Derdanên kîmyayî yên ji perikên xwînê bi paşragihandina erenî hê pirtir perikên xwînê li ser xwe kom dikin. Paşê koma perikan bi rêzeçalakiyên kîmyayî, bi meyîna xwînê, li ser birînê qalikek ava dikin û rê li ber xwînberbûnê tê girtin.

    Dema zayînê (zarokanîn) ji ber paldana serê dergûşê, li dîwarê stuyê malzarokê de pesto peyda dibe, pesto wekî kartêkirek kar dike. Wergirên li stuyê malzarokê(bi latînî: cervix) kartêkirê ber bi demaxê dişîne. Ji demax, hormona oksîtosîn (bi grekî: oxytocin) tê derdan bo girjbûna malzarokê. Girjbûna malzarokê pestoya li stuyê malzarokê zêdetir dike, pestoya stuyê malzarokê jî dîsa wergiran han dike ko ji hîpotalamusê hê pirtir oksîtosîn were berhemkirin û bi navbeynkariya hîpofîzê were derdan. Derdana oksîtosînê masûlkeyên malzarokê hê pirtir girj dike, masûlkeyên girjbûyî, dergûşê ber bi zêyê pal didin. Bi vê awayê masûlkeyên stuyê malzarokê hê pirtir vedikêşin, pestoyek hê zêdetir peyda dibe, ev pesto jî dîsa ji aliyê wergiran ve ber bi demax ve tê şandin. Ev çerx heta dawiya zayîna dergûşê didome. Piştê zayînê, kartêkir (vekêşina stuyê malzarokê) namîne, loma derdana oksîtosînê jî radiweste. Di vê mînakê de em dibînin ko paşragihandina erenî alîkarî dike bo temambûna çalakiyê, heke masûlkeyên malzarokê bi têra xwe girj nebin, zayîna dergûşê (çalakî) jî temam nabe.

    Şîrê dayikê jî bi paşragihandina erenî tê derdan. Li derdora gopika memikê de wergir hene. Gava dergûş memik dimije, wergir sinyal dişînin hîpotalamusê. Hîpotalmus, hîpofîza pêş han dike bo derdana prolaktînê, hîpofîza paş jî han dike bo derdana oksîtosînê. Ev herdu hormon bi navbeynkariya xwînê digihîje memikan. Prolaktîn berhemkirina şîr, oksîtosîn jî derdana şîr rêk dixe. Her ko şîr tê derdan, dergûş jî memikan dimije û hîpotalamusê han dike. Bi vê awayê çerxa paşragihandina erenî didome heta ko di memikan de şîr nemîne an jî dergûş dev ji mijînê berde, paşê derdana şîr diqede.

    Di qonaxa çikildanê ya çerxa mehane de ji ber hormona derpirandinê, ji hîpofîza pêş hormonên FSH û LH tê derdan. Hormona FSH û LH di hêkdankê de bandor li çikildanan dike û perisîna çikildnan dest pê dike. Ji xaneyên granuloza yên çikildanan, hormona êstrocen tê derdan. Êstrocen bi paşragihandina erenî bandor li hîpotalamusê dike ko hê pirtir ji hormona derpirandina der bide. Bi derdana hormona derpirandinê hê pirtir FSH û LH ji hîpofîzê tê derdan. Derdana FSH û LH jî dibe sedema derdana hê pirtirîn êstrocen. Ev rewş dibe sedema zêdebûna xestiya LHyê. Çerxa paşragihandina erenî heta hêkdananê didome.

*Ev xebat li ser wîkîpediyaya kurdî jî hat zêdekirin.

https://ku.wikipedia.org/wiki/Pa%C5%9Fragihandina_eren%C3%AE

Partenogenez

    Partenogenez (bi latînî: parthenogenesis) corek ji pirbûna nezayendiye ko weçe(bi înglîzî: offspring) ji hêka nepîtandî çê dibe.

Piraniya ajalan bi pirbûna zayendî zêde dibin lê hinek ajal û riwek dikarin bi partenogenezê jî pir bibin. partenogenez corek ji pirbûna nezayendi ye ko hêka nepîtandî diperise bo weçeyek serbixwe.

Ji bo hê baştir mirov fehm bike ka partenogenez çi ye, em dikarin mînakek bidin. Pirbûna bi partenogezê li mirovan de rû nade, lê ji bo mînakê, de em bibêjin jinek heye, tu car bi mêrekî (zilam) ve neketiye têkiliya seksê, ango keçîn e. Heke ev jina keçîn bi tena serê xwe ducanî bimîne û keçek bîne dunyayê, ev pirbûn dibû mînakek bo pirbûna partenogenezê.

Peyva partenogenez (bi latînî: parthenogenesis) ji du peyven yewnanî; parthenos+ genesis pêk tê. Wateya parthenos ” keçîn, keçînî ” ye, wateya genesis jî “peydabûn, çêbûn ” e. Ango ji bo pirbûna bi partenogenezê hewceya têkiliya zayendî(seksî) nîn e, loma ev pirbûn, wekî peydabûna ji keçîn (bi înglîzî: virgin birth) tê navkirin.

Hin zindewer tenê bi rêka partenogenzê dikarin pir bibin, ji pirbûna van zîndeweran re pirbûna bi partenogeneza neçar (bi înglîzî: obligate parthenogenesis) tê gotin. Wekî mînak, li hin corên marmêlkeyan, koma marmêlke tenê ji mêyan pêk tê, li nav koma wan de marmêlkeyên nêr tune, loma vanan marmêlkeyên partenogeneziya neçar in.

Hin zindewer jî li gor rewşa jingehê carnan bi pirbûna zayendî, carnan jî bi partenogenezê zêde dibin. Ev cora partenogenez, wekî partenogeneza tercîhî (bi înglîzî: facultative parthenogenesis) tê navkirin. Wekî minak, kêçên avê û mêşhingiv hin caran bi pirbûna zayendî hin caran jî bi partenogenezê pir dibin. Di pêvajoya pirbûna bi partenogenezê de tenê yek bavan cih digire, loma bomaweyî (genetîk) ya weçeyê an raste rast kopyaya bavanê xwe ye an jî dibe ko hinek cudahiyên biçûk hebe. Çêbûna hêkê ya bi rêka dabeşbûna miyozî dibe sedema cudahiya bomaweyî ya weçeyê.

Partenogenez bi gelemperî li ajalên bêbirrbirredar (bi înglîzî: invertebrate), bi taybetî kêzên wekî kêçên avê, spiyên riweka, mozqirtik, mêşhingiv û hin corên mûriyan (gêrik) de rû dide. Herwisa hin ajalên birrbirredar (bi înglîzî: vertebrate) jî bi partenogenezê pir dibin. Wekî mînak, hin corên xişokan, beqan û mesiyan dikarin bi partenogenzê pir bibin.

Li gor cora bavan an jî li gor pêvajoya partenogenezê, dibe ko weçeya bi rêka partenogenezê peydabûyî, zîndewerek haploîd an jî dîploîd be. Hêka nepîtandî, wekî hêka partenogenezî an jî hêka keçîn tê navkirin.

Hin corên marmêlkeyan (gumgumok) bi dabeşbûna miyozî hêka partenogenezi ya diploîd (2n) çê dikin, ji vê hêkê jî bi rêka partenogenezê, weçeyek mê ya dîplod peyda dibe.

Piraniya ajalên ko bi partenogenezê peyda dibin, haploîd in. Wekî mînak mêşhingiv dikarin bi pirbûna bi partenogenzê jî zêde bibin. Şaheng (makemêş) zindewerek dîploîd e, bi dabeşbûna miyozî hekên haploîd çê dike, hêk beyî ko bê pîtandin, dest bi dabeşbûna mîtozî dike. Ji hêka keçîn, pirox (mêşhingiva nêr) çê dibe. Berevajiyê şahenk, ji ber ko pîrox ji yek bavan peyda dibe, pîrox zîndewerek haplodî ye. Ango her xaneyek pirox ne 32, lê 16 kromozoman lixwe digire. Li koma mêşhingivan de mêşhingivên nêr bi rêka partenogenezê, mêşhingivên mê jî bi pirbûna zayendî çê dibin.

* Ev xebat li ser wîkîpediyaya kurdî jî hat zêdekirin.

https://ku.wikipedia.org/wiki/Partenogenez