Pîtîna hêkexaneyê

 

Pîtîn (bi înglîzî: fertilization) karê yekbûna gametên bavan, ango yekbûna navika sperm û hêkexaneyê bo çêbûna weçeyek nû.

Piraniya ajal û riwek tenê bi pirbûna zayendî zêde dibin. Mirov û hemû zîndewerên bi pirbûna zayendî zêde dibin, bi yek xaneyek,bi hêkexaneya pîtandî dest bi jiyanê dikin.

Du bingehên pirbûna zayendî heye, miyoz û pîtîn. Bi dabeşbûna miyozî, ji xaneyên dîploîdî, sperm û hêkexaneyên haploîdî peyda dibe. Bi pîtînê, ferên kromozomên haploîdî yên ji nêr û mêyê tên ba hev û ji xaneya hêkê, xaneyek dîploîdî ango zîgot peyda dibe.

Bi dabeşbûna mîtozî ji zîgotê xaneyên nû peyda dibe bi vî awayî weçeyek (bi înglîzî: offspring) nû geşe dibe diperise.

Du cor pîtîn heye, pîtîna derekî û pîtîna navxweyî.

--Pîtîna derekî--

Pîtîna derekî (bi înglîzî: external fertilization) bi taybetî di nav zîndewerên avî de rû dide. Ajalên ko bi pîtîna derekî pir dibin, endamê cotbûnê (penîs û zê) lixwe nagirin. Pirbûna zayendî ya bejaviyan (bi grekî: amphibian) û piraniya masiyan mînak e bo pîtîna derekî. Ji bo pîtîna derekî divê hawirdor avî be, bi vî awayî hêkexane ziwa û hişk nabe û sperm jî dikare di nav şileyê de ber bi hêkê ve bilive. Beq ji pola bejaviyan e. Beqa mê û nêr gametên xwe (hêk û sperm) bi hemdemî (senkronî) ber didin nav avê, sperm û hêk li derveyî laşên zîndewer, di nav avê de digihîjin hev. Herwisa pirraniya masiyên bihestî jî mîna beqan bi pîtîna derekî pir dibin. Di pîtîna derekî de egera li hev rasthatina hêk û spermê gelek kêm e, loma beqa mê an jî mesiya mê bi hezaran hêk berdide avê. Bi vî awayî egera pîtîna hêkan zêde dibe.

Bi awayekî destkarî pîtîna derekî ji bo pirbûna mirovan jî tê bikaranîn. Ji dê û bavê hêkexane û sperm tên berhevkirin. Hêkexaneyên dayikê û spermên bavê li derveyî laşê dayikê tên pîtandin, paşê çend hêkên pîtandî di malzaroka dayikê de tên çandin û ducaniya asayî dest pê dike.

--Pîtîna navxweyî--

Xişok, balînde û memikdar (şîrder) bi pîtîna navxweyî (bi înglîzî:internal fertilization) zêde dibin. Pîtîn di laşê mêyê de rû dide, loma şansê rastîhevhatina hêk û spermê zêde ye. Xişokên wekî mar û kûsî her carê bi qasê 30 heta 100 hêkan ber didin. Balînde bi gelemperî 4-5 hêk ber didin. Herî kêm şîrder hêk ber didin. Mînak, mirov bi gelemperî tenê yek hêkek ber dide bo pîtînê. Ji ber ko pîtîna hêkê, geşebûn û perisîna korpeleyê di laşê mêyê de rû dide, şansê geşebûna korpeleyê li gor ajalên din zêdetir e.

--Hin taybetmendiyên pîtînê--

• Ajal û riwek bi gelemperî bi pirbûna zayendî zêde dibin. Pîtîn yek ji bingehînên serekî yê pirbûna zayendî ye.

• Hêkexane û sperm wekî gamet tên navkirin û bi dabeşbûna miyozî çêdibin, loma xaneyên haploîdî ne.

• Bi pîtînê, zîgot ji herdu bavan jî kromozom werdigire, loma zîgot xaneyek dîploîdî ye.

• Bi gelemperî qebareya hêkexane ji ya spermê zêdetir e.

• Bi gelemperî hêkexane westar in, ji bo cihguherinê qamçî lixwe nagirin.

• Spermên ajalan qemçî lixwe digirin. Sperm bi alikariya qamçiya xwe, dikare bi awayekî çalak ber bi hêkexaneyê bilive û ajnî bike.

• Gellekî sperm di rêya ber bi hêkexaneyê de dimirin û xwe nagihînin hêkexaneyê, loma ji bo zêdekirina egera pîtînê, di laşê zîndeweran de her car bi milyonan sperm tên derdan.

• Di pîtîna derekî de divê sperm û hêkexane di heman demê de werin derdan.

• Bi pîtînê, weçe ji herdu bavan jî zanyariyên bomaweyî(genetîk) werdigire loma weçe dişibe herdu bavanan.

• Ji bo pîtîna derekî an jî pîtîna navxweyî pêdivî bi avê heye. Ji bo rûdana pîtînê divê hawirdora hêkexaneyê û spermê avî be. Sperm û hêkexane di hawira avî de dikarin bi hêsanî bilivin û cih biguherin. Herwisa di nav avê de hêkexane û sperm ji bandorên neyînî yên hawirdorê tên parastin. Dibe ko ev av bi qasî ava deryayê mezin an jî ji dolopek piçûktir be.

--Pîtîna hêkexaneya mirov--

Di têkiliya zayendî de bi qasî 500 milyon sperm dikeve nav zêyê, lê ji wana tenê bi qasî çend hezar sperm digihîjin cogên hêkê. Hinek ji spermên nav zêyê, di nav 30 heta 60 xulekan de ji zêyê ber bi jor ve tên guhaztin. Sperm ji zêyê derbasî malzarokê dibin, ji malzarokê jî derbasî nav cogên hêkê dibin. Di nav cogên hêkê de, heta beşa nêzikê kotahiya cogê tên guhaztin. Xaneya hêkê û sperm di beşa kûp (ampulla) a coga hêkê de rastê hev tên.Hêkexaneya ji hêkdankê hatiye berdan, dikare bi qasî 24 saet zîndî bimîne û were pîtandin. Loma divê di dema hêkdananê an ji çend saet piştî hêkdananê di coga hêkê de sperm hebin. Sperm dikarin bi qasî 5 rojan di coga hêkê de sax bimînin. Li gor van esasan ji 4-5 roj berê hêkdananê heta çênd saet piştê hêkdananê egera rûdana pîtînê heye. Ango ji bo mirovan, ji her çerxa mehaneyê de tenê 4-5 roj guncav e ji bo ducanmayînê.

Pîtîn yek ji du cogên hêkê de rû dide. Guhaztina sperman bi alîkariya girjbûna masûlkeyên malzarokê û yên cogên hêkê rû dide. Masûlkeyên malzarok û yên cogên hêkê ji ber prostaglandînên nav tovavê han dibin. Herwîsa di dema orgazma mê yê de ji hîpofîza paş a mêyê de hormona oksîtosîn (bi inglîzî: oxytocin) tê derdan, ev hormon jî masûlkeyên malzarok û cogên hêkê han dike bo girjbûnê.

Piştî hêkdananê, hêkexane di nav coga hêkê de, di qonaxa bêdengiyê de ye. Gava parzûnên xaneyê yên sperm û hêkexaneyê digihîjin hev û bi hev ve dizeliqin, dawî li bêdengiya hêkexaneyê tê. Ji endamokên nav hêkexaneyê, kalsiyum tê derdan, bi vî awayî xestiya kalsiyuma nav sîtoplazmaya hêkexaneyê zêde dibe. Kalsiyum dibe peyamber ji bo destpêkirina gelek guhertinan di çalakiya proteînan de.

Hêkexaneya nepîtandî bi pêkhateyên parêzger dapoşrav e. Pêkhateyên parêzger ên hêkexaneyên hemû zîndeweran ne heman e. Wekî mînak hêkexaneya jûjiyê avî (bi înglîzî: sea urchin) bi çînek jelatînî û perdeya vîtellînî (bi înglîzî: vitelline envelope) dapoşrav e. Hêkexaneya mirov û memikdarên din, bi çîna navçeya zelal û çîna xaneyên granuloza dapoşrav e. Ji bo rûdana pîtînê, divê sperm ji nav van pêkhateyên parêzger derbas bibe û bigihîje parzûna xaneyê ya hêkexaneyê. Ango di laşê mirov de, pîtîn bi sê qonaxên serekî rû dide;

1. Vekirina rêka spermê,

2. Yekbûna parzûnên xaneya sperm û hêkê,

3. Yekbûna navikan.

Divê sperm pêşî di nav xaneyên taca tîrojî de derbas bibe, paşê xwe bi navçeya zelal ve girê bide û bi alîkariya enzîmên xwe yên herisê, di nav navçeya zelal de rêkek ve bike ko derbasî nav hêkexaneyê bibe.

Li beşa serî ya spermên mirov de endamokek kîsîkî ya bi navê akrozom (acrosome) heye. Akrozom enzîmên herisê lixwe digire. Di navçeya zelal de wergirên bo girêdana sperman heye. Wergir taybet e ji bo cora zîndewerê. Wekî mînak wergirên bo girêdana spermê yên hekexaneya masîyan û beqan ne yek in. Loma spermê masiyan nikare bi hêkexanya beqê ve were girêdan û pîtîn rû bide. Gava sperm nezîkê çînên parêzgêr dibe, xwe bi van wergiran ve girê dide û ji akrozomê enzîm der dide. Enzîm navçeya zelal têkdişkîne bi vî awayî ji bo derbasbûna spermê, kunikek ve dibe. Sperm di nav kunikê de xwe digihînê parzûna xaneyê ya hêkexaneyê. Parzûna xaneyê ya spermê bi ya hêkexaneyê ve dizeliqe. Ser û navendeparçeya spermê dikeve nav hêkexaneyê, kilik (qamçî) li derve dimîne. Heta pîtinê, hêkexaneya negihîştî di qonaxa oosîta duyem de ye. Hema bi pîtînê re, dabeşbûna miyozî didome, oosîta duyem dabeş dibe, hêkexaneya gihîştî û cemseretena duyem (bi înglîzî: second polar body) peyda dibe. Cemseretena duyem tê avêtin. Bi vî awayî hêkexaneya gihîştî ya bi 23 kromozoman hewla pîtandinê dike. Di heman demê de di nav hêkexaneyêde serê spermê dihele û 23 kromozomên spermê li ba kromozomên hêkê rêz dibin, hêka pîtandî ya bi 46 kromozomî, ango zîgot peyda dibe.Temasa spermê ya bi hêkê, ji bo perisîna korpeleyê, di hêkê de hin karlêkan (reaksiyonan) dide destpêkirin.

Bi kirdara pîtînê, hêkexane li gel 23 kromozomên spermê, sentrozoma spermê jî werdigire. Di nav navendeparçeya spermê de hinek mîtokondrî jî dikevin nav hêkexaneyê, lê hêkexane van mîtokondriyan bi kar naîne û tevlê zîgotê nake. Ango ji nêrê bi navbeynkariya spermê, 23 kromozom û sentrozomek derbasî zîgotê dibe. Li gel 23 kromozoman, hemû endamok, sîtoplazma û xurek ji hekexaneya mêyê derbasî zîgotê dibe. Mîtokondriyên xaneyên mirov kopyayên mîtokondriyên dayikê ne.

--Rêgirtina firespermîyê--

Gava spermek bi parzûna xaneyê ya hêkexaneyê ve dizeliqe, pêvajoya rêgirtina firespermiyê (bi înglîzî: polyspermy) dest pê dike. Bi vê pêvajoyê, rê li ber spermên din tê girtin ko nekevin nav hêkexaneyê.

Bi du rêbazan rê li ber firesperiyê tê girtin.

Bi guherîna cogên sodyumê berbesta yekem a bi lez tê avakirin. Girêdana sperma yekem a bi hêkexaneyê ve, dibe sedema vebûna cogên sodyumê. Sodyum ber bi nav hêkexaneyê diherike û cemseriya parzûna xaneyê hildiweşe, ango berevajîbûna cemsergiriyê (bi înglîzî: depolarization) rû dide. Gava di parzûna xaneyê ya xêkexaneyê de berevajîbûna cemsergirî rû dide, êdî spermên nû nikarin xwe bi hêkexaneyê ve girê bidin. Rebaza yekem a rêgirtina sperman bi lez rû dide, di nav xulekek de cemsergiriya xêkexaneyê disa tê avakirin û rebaza yekem bêbandor dibe.

Di dema berevajîbûna cemsergiriyê de, li gel sodyumê, îyonên kalsiyumê jî diherrikin nav sîtoplazmaya hêkexaneyê. Kalsiyum rêbaza duyem a rêgirtina firespermiyê han dike.

Ji bo rêgirtina derbasbûna sperman, rebaza duyem wekî karlêka tûkilî (bi înglîzî: cortical reaction)tê navkirin.

Li aliyê navî, li nezîkê parzûna xaneyê ya hêkexaneyê de, danikên tûkilî (bi înglîzî: cortical granules) heye. Danikên tûkilî enzîmên taybet lixwe digirin. Piştî sperma yekem bi wergirên ser hêkêxaneyê ve tê girêdan, hêkexane han dibe bo derdena kalsiyumê. Ji retîkûlûma endoplazmî kalsiyum tê derdan, di nav sîtoplazmaya hêkexaneyê de xestiya kalsiyumê zêde dibe. Ji ber xestiya kalsiyume danikên tûkilî enzîmên xwe der didin navbera parzûna xaneyê ya hêkexaneyê û navçeya zelal. Enzîmên danikên tûkilî wergirên bo girêdana spermê hildiweşînin, bi vî awayî spermên nû nikarin xwe bi parzûna xaneyê ya hêkexaneyê ve girê bidin.

Ji bo pîtîna hêkê tenê pêdiviya bi yek spermek heye. Lê di têkiliya zayendî de her carê bi avêtinê bi milyonan sperm di nav zêyê de tên berdan. Gelo çima evqas sperm tên berhemkirin û avêtin?.

Sedema yekem, di laşê mêyê de mirina sperman e.

Coga zaûzê ya mêyê (zê, malzarok û cogên hêkê) hawidorek neguncav e ji bo sperman. pH ya hawirdorê û bergiriya xirokên spî dibin sedema mirina gellek sperman. Herwisa di laşê mêyê de du cogên hêkê heye, lê di her çerxa mehane de bi hêkdananê, tenê yek hêkexane tê berdan. Ango nîvê sperman ber bi coga hêkê ya vala diçin û dimirin. Dawiya dawî ji milyonan sperman tenê çend sed sperm digihîjin hêkexaneyê.

Sedema duyem jî ji bo têkşikestina navçeya zelal e.

Spermek bi tena serê xwe nikare navçeya zelal kun bike û jê derbas bibe. Ji bo derbasbûna spermek divê ji gellek sperman, enzîma akrozomê bêne derdan ku navçeya zelal were têkşikestin.

Gava sperm ji laşê nêrê tên avêtin û di coga zaûzêya mêyê de ne, hê bi têra xwe negihîştî ne û nikarin hêkexaneyê (oosîta duyem) bipîtînin. Divê sperm werin tiwanekirin( bi înglîzî: capacitation). Tîwanekirina sperman di coga zaûzêya mêyê de di çend saetan de pêk tê.

Di dema tiwanekirina spermê de, qatek glîkoproteîn û hin proteîn ji parzûna plazmayê ya ser beşa akrozomê tên avêtin.Bi vî awayî derdana enzîmên akrozomî hêsantir dibe. Her wisa bi tiwanekirinê, çalakiya qemçiya spermê jî zêde dibe, sperm hê bi leztir ber bi hêkexaneyê ajnî dike.

* Ev xebat li ser wîkîpediyaya kurdî jî hat zêdekirin.

https://ku.wikipedia.org/wiki/P%C3%AEt%C3%AEn

 

Miyoz

Miyoz, dabeşbûna miyozî an jî kêmedabeşbûn (bi grekî: meiosis) corek ji dabeşbûna xaneyê ye ko di makexaneyên hêk, sperm û sporan de rû dide.

Dabeşbûna mîyozî û pîtandin du bingehên serekî ne bo pirbûna zayendî.

Ji bo pirbûna zayendî pêdivî bi xaneyên herdu zayendê (ner û mê) heye. Ango divê xaneya hekê bi ya spermê vê were pîtandin. Yekbûna navika hêkê bi navika spermê ve wekî pîtandin tê navkirin. Her çiqas wêçe ji yekbûna navikên du xaneyan pêk were jî hejmara kromozomên xaneyên weçeyê ne du qat li bi qasî kromozomên her bavanek e.

Xaneya sperm û ya hêkê xaneyên taybet in û wekî gamet tên navkirin. Di laşê mirov de gamet di hêkdanka mêyan an jî di gunên nêran de ji xaneyên gametçêker, bi dabeşbûna miyozî tên çêkirin.

--Hejmara kromozomên zîndeweran--

Di zanista polenzaniyê (bi înglîzî: taxonomy) de koma zîndewerên ko ji bavanên hevbeş peydabûne û dikarin bi zaûzêya nav xwe de, weçeyên nestewr (bi înglîzî: fertile) peyda bikin, wekî cor tê navkirin. Hejmara kromozomên endamên corê heman e. Wekî mînak hemû mirovên ser erdê corek e (Homo sapiens) û di xaneyên her mirovek de 46 kromozom heye. sîr (Allium sativum) corek riweka bi 16 kromozomî ye. Hirç (Ursus arctos) corek ajala 74 kromozomî ye. Her wekî di van mînakan de hatiye nîşankirin, hejmara kromozomên her corek taybet e ji bo hemû endamên koma wê corê û di nifşên nû yên corê de naguhere.

Di laşê mirov de li gor erkê xwe, du cor xane heye. Xaneyên laş (bi înglîzî: somatic cells) û xaneyên gametçêker (bi înglîzî: germ cells). Laşexane bi dabeşbûna mîtozî hejmara xwe zêde dikin, hemû şane û endamên laş ji laşexaneyan pêk te. Xaneyên gametçêker di hêkdank an jî gunên mirov de cih digirin bi dabeşbûna miyozê xaneyên zayendê, ango sperm û hêk çêdikin.

Di laşexaneyan de (xaneyên laş) komeleya kromozom cot in. Cota kromozoman wekî kromozomên homolog tê navkirin. Kromozomên homolog (kromozomên lêkçûn), cotek kromozomên bi heman qebare, dirêjî û şêweyê ne. Cihê sentromerê û rêza genên li ser kromozomên homolog jî heman in. Di xaneyên mirov de, ferek kromozoma homolog ji dayikê, fera din ji bavê tê. Wekî mînak, di xaneyên mirov de 23 cot, an jî 46 kromozom heye, loma hêjmara kromozomên xaneyên laş wekî 2n= 46 tê nîşankirin. Bi eslê xwe di xaneyê de li gor şewe, dirêjî û zanyariyên bomaweyî 23 cor kromozom an jî 23 kromozomên homolog heye. Li vir tîpa “n” cora kromozoman diyar dike. Heke di xaneyê de ji her corek kromozom cotek hebin, ango kromomozom bi cot bin, vê gavê peyva “2n” tê bikaranîn û ew xane jî wekî xaneya dîploîdî tê navkirin. Bi kurtasî, divê peyva “xaneyên laşê mirov 2n= 46 kromozom lixwe digirin” wîsa were şîrovekirin; di xaneyên laşê mirov de 46 kromozom heye lê ji ber ko ji her corek du kromozomên homolog heye, bi eslê xwe xaneyên mirov 46 heb lê 23 cor kromozom lixwe digirin, ango laşexane kromozomên cot komeleyî lixwe digire.

Ji xeynî xaneyên laş, di laşê mirovên bi temenê pêgehiştî de xaneyên taybet hene û wekî xaneyên zayendê an jî gamet tên navkirin. Di laşê mêyan de xaneyên gamet wekî hêk, di laşê nêran de xaneyên gamet wekî sperm tên navkirin. Gamet xaneyên haploîdî ne û taybet in bo pirbûna zayendî. Di xaneyên haploîdî de koma kromozoman ne bi cot lê tek in. Ango gamet kromozomên homolog lixwe nagirin. Wekî mînak gametên mirov 23 kromozom lixwe digirin û wekî n= 23 tên nîşankirin. Ango koma kromozomên sperm an jî hêk kromozomên tek komeleyî lixwe digirin, .

Heke sperm û hêk ji komeleya cot kromozoman pêk bihata, piştê pîtandinê wê, hejmara kromozomên weçeyê ducar biba.

Wekî mînak, xaneyên hespan 64 kromozom lixwe digirin. Makexaneyên hêk û spermên hespan jî her wekî xaneyên laş 64 kromozom lixwe digirin. Heke li makexaneyan de miyoz rû nedeya û makexaneya spermê bi makexaneya hêkê ve hatiba pîtandin,wê gavê zîgotek bi 128 kromozomî peyda dibû. Ango ji hesp û mehînek 64 kromozomî, caniyek 128 kromozomî peyda dibû. Helbet tu car tiştek wisa nabe, hejmara kromozomên her zîndewerek taybete bo cora wê û neguhêrbar e. Ango divê kromozomên caniyê (weçe) jî wekî mîna bavanê xwe 64 kromozom bin.

Di pirbûna zayendî de, ji bo hejmara kromozomên weçeyê neguhere, sabît bimîne, pêşî kromozomên xaneyên gametçêker ên sperm û hêkê bi dabeşbûna miyozê dadikeve nîve.

Bi dabeşbûna miyozî kromozomên homolog ji hev cihê dibin her ferekê ji cota homologan diçe xaneyek, bi vî awayê ji xaneya dîploîdî xaneyên haploîdî peyda dibin. Ango bi dabeşbûna miyozî kromozomên makexaneyê dadikeve nîvê, loma dabeşbûna miyozî wekî kêmedabeşbûn jî te navkirin. Gamet ji van xaneyên haploîdî çêdibin. Bi dabeşbûna miyozî, ji makexaneyek çar xane çêdibe, lê ev her çar xane ne kopyayên hev in ji hêla bomaweyî ve ji hev cuda ne. Di hêkdankên mirov de makexaneyên hêkê yên bi 46 kromozomî hene. Lê makexaneya hêkê bi dabeşbûna miyozî hêka bi 23 kromozomî çêdike. Loma xaneya hêka mirov bi 23 kromozom e. Herwisa li gunan de makexaneyên spermê 46 kromozomî ne, bi dabeşbûna miyozî ji her makexaneyê çar spermên bi 23 kromozozmî peyda dibe.

--Dema dabeşbûna miyozî li cem zîndeweran--

Berevajiyê mîtozê, dabeşbûna miyozî bi dirêjiya jiyana zindeweran de an jî di hemû xaneyên wan de rû nade. Wekî mînak, di xaneyên zarokan de miyoz rû nade, lê kengê zarok gihîşt 12-14 salî û balix bû, dabeşbûna miyozî jî dest pê dike. Ango miyoz di laşê mirovên bi temenê pêgehiştî de dest pê dike, ji bo jinan, hetanê dema menapozê, ji bo mêran jî heta dawiya jiyanê didome. Ev rewş jo bo ajal û riwekan jî wisa ye, lê dema gehiştîbûna ajalan li gor her corên ajal corbicor ê. Wekî mînak, miyoz di laşê hespê bi temenê 12-15 mehî, pezê 5-7 mehî, gayê 6-12 mehî de dest pê dike. Kulîlk endama zayendî ya riwekên kulîlkdar e. Bi gelemperî dema biharê, riwekên kulilkdar, kulilikên xwe vedikin bi bişkivina kulîlkan, dabeşbûna miyozî jî rû dide. Ango di kulîlkên riwekan de miyoz bi gelemperî salê carek rû dide.

Miyoz coreyek dabeşbûna xaneyên navikrasteqîn (eukaryotic cell ) e. Bi dabeşbûna miyozî ji makexaneyên dîploîdî, xaneyên haploîdî (gamet) tên çêkirin. Di tevahiya miyozê de ADN (asîda deoksîrîbonukleyî) carek duhende dibe, sîtoplazma û navik du car dabeş dibin. Dabeşbûna miyozî ji du qonaxên serekê pêk tê,Miyoz I ( Miyoza yekem) û Miyoz II (miyoza duyem ) . Ev herdu qonaxên sereke jî, qonaxên profaz, metafaz, anafaz û telofazê lixwe digirin. Qonaxa înterfazê di destpêka qonaxa miyoza yekem de heye lê di miyoz II de tune.

--Pêvajoya dabeşbûna miyozî--

-Qonaxa înterfazê-

Berê dabeşbûna miyozî, makexaneya hêkê an jî ya spermê di qonaxa navberê de ango înterfazê da ye. Înterfaza miyozî, mîna ya mîtozî ye. Qonaxa înterfaz ji sê jêrqonaxan pêk tê; G1,S, G2 .

Di qonaxa G1 de makexane gir dibe,di xaneyên ajalan de sentrîol duhende dibin. Bi vî awayê du sentrozom çêdibin. Xaneyên riwekan sentrozom lixwe nagirin.

Di qonaxa S de hemû ADN yên kromatîdan xwe duhende dikin, bi vî awayê mêjera ADN zêde dibe, û dibe du qat. Ango kromatîdên xwîşk di vî qonaxê de çêdibin. Ber bi dawiya qonaxa interfazê,di qonaxa G2 de makexane bi têra xwe proteîn, enzîm û ATP çêdike. Girbûna xaneyê didome,êdî xane ji bo dabeşbûnê amade ye.Di qonaxa interfazê de zanyariyên genetîkî hê jî bi şiklê kromatînên dirêj û zirav in. Kromatîn di nav navikê de bi qalika navikê dorpêçî ye.

-Qonaxa Profaz I (qonaxa amadehî)-

Parzûna navikê dihele û perçê dibe, sentrozom ber bi cemserên xaneyê dilivîn û rîsên teşiyê(bi înglîzî: spindle fiber) çêdikin. Kromatînên mûyokî xwe li ser xwe dipêçin, kurt û stûr dibin. Kromatîn êdî wekî kromozom tên navkirin. Kromozomên homolog li hember hev dirêj dibin, genên allel ên li ser kromotîdên nexwîşk tên ba hev. Ev rewş wekî cotbûn an jî sînapsîs tê navkirin. Di navbera kromatîdên nexwîşk ên kromozomên homolog de di hin cihan de temas çêdibe. Ev cihê têkiliyê wekî kîazma bi nav dibe (pirrjimara wî kîazmata ye). Di xala kîazmayê de parçe guherîn (crossing over) çêdibe. Bi parçe guherînê, parçeyên kromotîdên nexwîşk ên beramberê hev cih diguherin.

Bandora parçe guherînê li ser çeşîddariya nifşên nû de

De em bibêjin malbatek bi çar zarok heye. Herçî çar zarok jî ji heman dê û bavê ne, lê zarok kopyayên hev nin în, raste rast naşibin hevdu û bavanên xwe. Sedema ev rewşê, pirbûna zayendî ye. Dema çêbûna gametan de, parçe guherîn li hin kromozoman pêk tê. Hejmara kromozomên wê parçe biguherînin li gor şansê yê. Ango parçe guherîn her car di heman kromozom û navbera heman genan da pêk nayê, loma herçî gamet ji heman kesê çêbin jî naşibin hevdu.

Mînak;

Ji bo zaroka yekemîn a malbatê de bila makexaneya spermê de parçe guherîn di navbera çar homologan de pêk wêre, bila makexaneya hêkê jî bi pênc kromozomên homolog parçe biguhere û bi pîtîna ev hêk û spermê bila zaroka yekem çêbê. Ji bo zaroka duyem jî ji makexaneyên hêkê û spermê, gametên nû tên çêkirin, de em bibêjin îcar di navbera şeş kromozomên homolog ên spermê de parçe guherîn çêbe û parçe guherîna hêkê jî di navbera çar homologên wê de rû bide. Bi pîtandina van gametan zaroka duyemîn çêdibe, îcar ji ber ko rêza genên li ser kromozomên zaroka duyemînê ji ya yekemîn cuda ye, her du zarok allelên piçek cuda lixwe digirin loma jî naşibin hevdu. Ew rewş ji bo hemû zarokên malbatê heman e. Divê neyê jibîrkirin ko xaneyên mirov ne ji 5-6an lê 23 cot homolog lixwe digirin û her cara miyozê de dibe ko navbera gelekî ji van kromozoman da parçe guherîn rû bide.

Bandora sê hokar li ser lêçûniya bavanan heye.

1. Di qonaxa profaz I ê de parçe guherîn (crosssing over).

2. Di qonaxa metafaz I ê de şêweyê rêzbûna kromozomên homolog û di qonaxa anafaz I ê de ji hev cihêbûna van kromozomên homolog

3. Bi tesadûfî pîtandina hêkê ya bi spermê.

-Qonaxa metafaz I (qonaxa beramberî)-

Kromozomên homolog li naverasta xaneyê de li ser xêza ekvatorî de bi beramberê hev rêz dibin. Şeweya rêzbûna kromozomên homolog dibe sedema bi çeşîddariya gametan. Sentrozom êdî gihîştine cemseran, di navbera sentrozoman de rîsên teşîyê çê bûye. Her yekê ji kromozomên homolog xwe bi rîsê teşiyê ve girê dide, ev girêdan di xala sentromerê de pêk te. Di heman demê de kînetokorên herdu kromatîdên xweng xwe ber bi heman cemserê ve vedigerînin. Bi vî awayê herdu kînetokor bi yek mîkrotubla kînetokorî(rîsê teşiyê) ve tên girêdan. Ev rewş ji metafaza mîtozê gellek cuda ye. Di qonaxa metafaza mîtozî de ne kromozom, lê her yeka kromatîdên xwîşk, xwe bi risê teşiyê ve girê dide. Ji ber ko di metefaza miyozê de kromozomên homolog li hember hev rêz dibin, di qonaxa anafaz I ê de ne kromatîd, lê kromozom ji hev cihê dibin. Ji cota kromozomên homolog, ferek diçe cemserek, fera din jî diçe cemserê din. Cihêbûna kromozomên bi awayek tesadîfî rû dide, ev rewş wekî dabeşbûna serbixwe (bi înglîzî: independent assortment) tê navkirin. Loma ji miyoza her bavanek, her car gametên bomaweyiya wan piçek ji hev cuda peyda dibe.

-Qonaxa Anafaz I (qonaxa cihêbûn)-

Bi dirêjbûna mikrotubulên cemserî, xane jî dirêj dibe. Di destpêka vê qonaxê de her ferek kromozomên homolog ji hev cihê dibe. Bi kinbûna rîsê teşiyê (mîkrotubula kînetokorî) her ferek kromozomên homolog ber bi cemserek dilive. Dabeşbûna mîtozî de di qonaxa anafazê de ne kromozomên homolog, lê kromatîdên xwîşk ji hev cihê dibin. Gava kromozomên bi du kromatîdên xwîşk digihîjin cemseran, dawî bi anafaz I tê. Dawiya qonaxa anafaza yekemê de, hejmara kromozoman dadikeve nîvê. Eger xaneya ko tê de miyoz rû dide, makexaneya gametên mirov ba,wekî mînak, makexaneya hêkê ba, wê gavê 23 kromozomên makexaneyê ji dayik, 23 kromozom jî ji bav dihat. Dema anafazê I de hemû kromozomên dayikê ber bi cemserek, hemû kromozomên ji bav jî ber bi cemsera din naçe. Belavbûna kromozoman li gor rêzbûna wan a di qonaxa metafaz I ê pêk tê. Wekî mînak, dibe ko 8 kromozomên dê û 15 kromozomên bav biçe cemserek, 15 kromozomên dê û 8 kromozomên bav jî biçe cemsera din. Li gel metafaz I ê, ev rewş jî dibe sedema çêbûna gametên ji hev cuda.

-Qonaxa telofaz I (qonaxa kotahî)-

Di vî qonaxê de di her cemserekî de nîvê kromozomên homolog heye. Her kromozom hê jî ji du kromatîdên xwîşk pêk tê. Rîsên teşiyê hildiweşin û winda dibin. Bi çêbûna qelîştoka dabeşînê, parvekirina sîtoplazmayê (sîtokînez) dest pê dike. Li dora kromozomên herdu alî de parzûna navikê çê dibe. Bi dawiya qonaxa telofaz I ê, sîtokînez diqede û xaneyên haploîdî çê dibin. Di miyoza hin zîndeweran de dibe ko piştî sîtokînezê li dora kromozomên xaneyên nû, parzûna navikê çê nebe û miyoz II dest pê bike. Ev rewş wekî înterkînez bi nav dibe.

--Miyoz II--

Li dawiya miyoz I,ji makexaneya dîploîdî du xaneyên haploîdî çê dibin. Ev herdu xane bi miyoz II dibin çar.

Qonaxa miyoz II ji serî heta dawî wekî mîna dabeşbûna mîtozî rû dide. Lê di pêşiya profaz II de qonaxa înterfazê tune ye. Ango di tevahiya dabeşbûna miyozî de înterfaz û duhendebûna ADNyê carek, sîtokînez du car rû dide.

-Profaz II-

Di qonaxa profaz II de kromatîn xwe li dor xwe dipêçînin, gilok dibin û hê pirtir kin û qalind dibin. Navikok winda dibe, parzûna navikê perçe dibe.Sentromerên her du kromatîdên xwîşk xwe bi hev re girê didin. Kromatîdên xwîşk bi alikariya proteînek, bi navê proteîna kohesîn (Cohesin) xwe li hev digirin û êdî wekî kromozom tên navkirin. Li sentrozoman de çêkirina rîsên teşiyê (mîkrotubul) dest pê dike. Sentrozom ji hev cihê dibin û her yek ber bi cemserek xaneyê ve diçin.

-Metafaz II-

Sentrozom li her du cemserên xaneyê de cih dibin. Kromozom hê pirtir xwe li dor xwe dipêçînin. Bi vî awayê kromozom kintir û qalindtir dibin.Kromozom li ser xêza ekvatorî ya xaneyê de rêz dibin. Ev xêza ekvatorî wekî ‘sêniya metafazê’ bi nav dibe. Her yeka kromatîdên xwîşk bi mîkrotubulên kînetokorî(rîsên teşî) yên dijber ve tê girêdan.

-Anafaz II-

Mîkrotubulên cemserî ji herdu cemseran ve xwe dirêj dikin. Gava li hev diqelibin(rastê hev tên),hevdu tehn didin bi vi awayê xane dirêj dibe. Bi qelişîna proteîna Kohesîn a navbera kromatîdên xwîşk, ji hev cihêbûna kromatîdan jî dest pê dike. Mîkrotubulên kînetokorî di serê bi kînetokor ve girêdayî de xwe hildiweşînin û kin dibin kromatîd li ser mîkrotubulan ber bi cemserê tevdigerin. Her yeka kromatîdên xwîşk en ji hev qetiyanê, edî wekî kromozom tên navkirin.

-Telofaz II-

Bi vî qonaxê ve di nav her xaneyek de du navik çê dibin.

Li derdora navikan parzûna navikê peyda dibe. Mîkrotubulên kînetokorî û yên nekînetokorî (Mîkrotubulên cemserî) hîldiweşin. Di nav navikan da navikok cardin çê dibin. Kromatînên badayî yên kromozoman xwe ve dikin û zirav û dirêj dibin. Bi dawiya telofazê, dabeşbûna navikê (karyokînez) diqede û du navik peyda dibe. Piştê dabeşbûna navikê dabeşbûna sîtoplazmayê dest pê dike. Bi sîtokînezê, ji her xaneyek haploîdî, du xaneyên haploîdî peyda dibe. Bi dawîbûna miyozê, ji makexaneyêk dîploîdî, 4 xaneyên haploîdî çê dibe. Ev herçar xaneyên keç jî, ji aliyê zanyariyên genetîkî ve ji hev cuda ne.

*Ev xebat li ser wîkîpediyaya kurdî jî hat zêdekirin

https://ku.wikipedia.org/wiki/Miyoz