Gastrulasyon û peydabûna çînên diristker

 

    

    Gastrulasyon (bi înglîzî: gastrulation) pêvajoyek guherîna blastoçikildanê ye bo embriyoya sê çînî. Di qonaxa gastrulasyonê de embriyo jî wekî gastrula tê navkirin.

Embriyoya mirov di qonaxa blastoçikildanê de ji du beşan pêk tê: koma xaneyên navî an jî xaneyên embryoblast (bi înglîzî:inner cell mass / embryoblast) û li derdora wan jî xaneyên trofoblast (bi înglîzî:trophoblast cells) pêk tê. Peresîn û geşebûna embriyoyê ji gorankariya xaneyên embryoblasat rû dide.

    Hefeya duyem a peresîna embriyoya mirov de, bi çeqîna blastoçikildanê, di koma xaneyên navî (embriyoblast) yên blastoçikildanê de gorankarî rû dide. Bi roja heştemînê şûnve xaneyên embriyoblast dest pê bi gorankariyê dikin û diguherin bo du çînan. Ev herdu çîn, xepleyek pehn (flat disc) pêk tînin, ji vê pêkhateyê re dibêjin xepleya embriyonî (bi înglîzî: embryonic disc). Valahiya(kelên) seravê di navbera xepleya embriyonî û çîna trofoblast de peyda dibe. Çîna aliyê valahiya blastoçikildanê ji xaneyên şeşpalû (bi înglîzî: cuboidal cells) pêk tê û wekî çîna hîpoblast (bi înglîzî: hypoblast layer) tê navkirin. Çîna duyem wekî çîna epîblast (bi înglîzî: epiblast layer ) tê navkirin. Ev çîn li aliyê valahiya seravê ( amniotic cavity) cih digire û ji xaneyên stûnî pêk tê. Hema tevahiya xane û şaneyên korpeleyê ji çîna epîblast diperise.

    Di hefteya seyem a peresîna embriyoyê de, di blastoçikildanê de, ji xaneyên xepleya embriyoyî ya du çînî , xepleyek sê çînî peyda dibe.

Li dawiya qonaxa blastoçikildanê, piştî guhertina şêweyî xaneyan, koçkirin û cihguhertina xaneyan, xaneyên blastoçikildanê dubare rêz dibin û şêweyî bingehîn ê laşê emriyoyê pêk tînin. Ev çalakiyên xaneyên blastoçikldanê wekî gastrulasyon tê navkirin, bi gastrulasyonê sê çînên diristker ên yekem (bi înglîzî: primary germ layers) peyda dibe. Ango çînên diristker di pêvajoya gastrulasyonê de, ji gorankariya xaneyên blastoçikildanê peyda dibin. Di qonaxa gastrulayê şûnve, blastoçikildan diguhere bo embriyoya bi tenîştên hevyek (bi înglîzî: bilateral symmetry). Bi peydabûna teniştên hevyek di laşê embriyoyê de cara ewil hêlên pêş û paş (bi înglîzî: anteroposterior), pişt û zik (dorsoventral) bi awayekî zelal kifş dibe.

--Pêvajoya gastrulasyonê--

    Di destpêka gastrulasyonê de li ser rûyê epîblastê de çalek zirav peyda dibe, ev çala zirav wekî xêza pêşîn(bi înglîzî: primitive streak) tê navkirin. Xane di xêza pêşîn de ji çîna epîblastê diqetin û ber bi navbera epîblast û hîpoblastê koç dikin. Xaneyên navbera van herdu çînan, diguherin bo çîna diristker a yekem û wekî çîna naverast (bi înglîzî:mesoderm layer) tên navkirin. Hin xaneyên ji epiblastê qetiyanê û koç kirine, zorê didin hipobalstê û cihê wê diguherînîn,li şûna hîpolastê de çîna navî (bi înglîzî: endoderm layer) ava dikin. Xaneyên koç nekirine û di çîna epîblaste de mane, çîna derve (bi înglîzî: ectododerm layer)

pêk tînin.

    Herçiqas çavkaniya hersê çînên diristker çîna epîblast be jî, peresîn û çarenûsa xaneyên her çînê, ji hev gellek cuda ye.

Gava sê çînên diristker peyda dibin, pêkhateya sê çînî êdî ne gastrula lê wekî embriyo tê navkirin. Ango ji gavên zîgot,morula,blastoçikildan,xepleya embriyoyî û gastrula şûnve embriyo çêdibe.

    Gastrulasyon di embriyoyên hemû ajalan de bi yek awayî pêk nayê. Wekî mînak mêjera zerika hêkê bandor li ser şêweyî gastrulasyonê dike, loma gastrulasyona embriyoyên isfenc ji ya balindeyan cuda ye. Li gel hin cudatiyan,kirdara gastrulasyona embriyoyên hemû cor ajalan bi hin gavên hevbeş rû dide.

Di gastrulasyona hemû cor ajalan de,

-Xane dilivin û cih diguherin.

-Şêweyî xaneyan diguhere.

-Girêdana xaneyê bi xaneyên din an jî bi molekulên derveyî xaneyê ve diguhere.

-Bi gastrulasyonê xaneyên nezî rûyê blastulayê ber bi aliyê hundirê balstulayê koç dikin, di hemû ajalên birrbirredar de sê çînên xaneyan tê avakirin. Cihbûna ev hersê çînên xaneyan, derfet dide xaneyan ko xane bi awayekî nû bi hev re têkevin nav tekiliyê û endamên laş dirist bikin.

--Çînên diristker ên embriyoyê--

    Çînên diristker ji xaneyên bineratî (bi înglîzî:stem cells) pêk tên. Ango li gor çalakbûna cora genên liser kromozomên xanayan, di xaneyên çînên diristker de gorankarî rû dide, xane diguherin bo şane û endamên laş.

Çîna derve (Çîna ektoderm)

    Çîna derve (bi înglîzî:ectoderm layer) ya embriyoya mirov diguhere bo diristkirina mû,epîdermîsa çerm, nînok, rijênên xwêdanê, korniye ya çav,hawêneya çav, rûkeşeşaneya (di rûpoş an jî navpoşê şaneyan de) endamên hestê, navpoşê kelêna difinê, navpoşê dev,çîna mîna ya diranan, navpoşê coga komê (bi înglîzî: anal canal). Herwisa koendama demarê(demax, dirkepetik,demar, xaneyên Schwann hwd),rûkeşeşaneya rijênê hîpofîz û kiroka rijenê adrenal jî ji aliyê xaneyên çîna derve ve tên çêkirin.

Çîna naverast (Çîna mezoderm)

    Xaneyên çîna naverast di ajalên birrbirredar(vertebrates) de diguhere bo diristkirina masûlke, besterşane,piştebendik (bi înglîzî:notochord), xwîn, kirkirk, hestî,moxê hestî,şaneya lîmfê. Herwisa rûkeşeşaneya navpoşê lûleyên xwînê,lûleyên lîmfê,navpoşê kelênên laş, gurçik, malzarok, endamên zaûzê, tûkila adrenalê û dermîsa çerm ji aliyê xaneyên çîna naverast ve tên diristkirin.

Çîna navî (çîna endoderm)

    Çîna navî rûkeşeşaneyên navpoşê gewrî, coga ostakî,aloq,rijênê tîroîd,rijênê paratîroîd û rijênê tîmus dirist dike. Herwisa rûkeşeşane ya qirrikê, ya borrîhewa û pişikan, ya coga herisê (ji bilî dev û komê), ya mîzdankê, ya zêyê û malzarokê jî ji aliyê çîna navî ve tên diristikirin. Rijênên wek pankreas û kezeb jî ji vê çînê tên diristkirin.

*Ev xebat li ser wikipediyaya kurdî jî hat zêdekirin.

https://ku.wikipedia.org/wiki/Gastrulasyon

Pîtîna hêkexaneyê

 

Pîtîn (bi înglîzî: fertilization) karê yekbûna gametên bavan, ango yekbûna navika sperm û hêkexaneyê bo çêbûna weçeyek nû.

Piraniya ajal û riwek tenê bi pirbûna zayendî zêde dibin. Mirov û hemû zîndewerên bi pirbûna zayendî zêde dibin, bi yek xaneyek,bi hêkexaneya pîtandî dest bi jiyanê dikin.

Du bingehên pirbûna zayendî heye, miyoz û pîtîn. Bi dabeşbûna miyozî, ji xaneyên dîploîdî, sperm û hêkexaneyên haploîdî peyda dibe. Bi pîtînê, ferên kromozomên haploîdî yên ji nêr û mêyê tên ba hev û ji xaneya hêkê, xaneyek dîploîdî ango zîgot peyda dibe.

Bi dabeşbûna mîtozî ji zîgotê xaneyên nû peyda dibe bi vî awayî weçeyek (bi înglîzî: offspring) nû geşe dibe diperise.

Du cor pîtîn heye, pîtîna derekî û pîtîna navxweyî.

--Pîtîna derekî--

Pîtîna derekî (bi înglîzî: external fertilization) bi taybetî di nav zîndewerên avî de rû dide. Ajalên ko bi pîtîna derekî pir dibin, endamê cotbûnê (penîs û zê) lixwe nagirin. Pirbûna zayendî ya bejaviyan (bi grekî: amphibian) û piraniya masiyan mînak e bo pîtîna derekî. Ji bo pîtîna derekî divê hawirdor avî be, bi vî awayî hêkexane ziwa û hişk nabe û sperm jî dikare di nav şileyê de ber bi hêkê ve bilive. Beq ji pola bejaviyan e. Beqa mê û nêr gametên xwe (hêk û sperm) bi hemdemî (senkronî) ber didin nav avê, sperm û hêk li derveyî laşên zîndewer, di nav avê de digihîjin hev. Herwisa pirraniya masiyên bihestî jî mîna beqan bi pîtîna derekî pir dibin. Di pîtîna derekî de egera li hev rasthatina hêk û spermê gelek kêm e, loma beqa mê an jî mesiya mê bi hezaran hêk berdide avê. Bi vî awayî egera pîtîna hêkan zêde dibe.

Bi awayekî destkarî pîtîna derekî ji bo pirbûna mirovan jî tê bikaranîn. Ji dê û bavê hêkexane û sperm tên berhevkirin. Hêkexaneyên dayikê û spermên bavê li derveyî laşê dayikê tên pîtandin, paşê çend hêkên pîtandî di malzaroka dayikê de tên çandin û ducaniya asayî dest pê dike.

--Pîtîna navxweyî--

Xişok, balînde û memikdar (şîrder) bi pîtîna navxweyî (bi înglîzî:internal fertilization) zêde dibin. Pîtîn di laşê mêyê de rû dide, loma şansê rastîhevhatina hêk û spermê zêde ye. Xişokên wekî mar û kûsî her carê bi qasê 30 heta 100 hêkan ber didin. Balînde bi gelemperî 4-5 hêk ber didin. Herî kêm şîrder hêk ber didin. Mînak, mirov bi gelemperî tenê yek hêkek ber dide bo pîtînê. Ji ber ko pîtîna hêkê, geşebûn û perisîna korpeleyê di laşê mêyê de rû dide, şansê geşebûna korpeleyê li gor ajalên din zêdetir e.

--Hin taybetmendiyên pîtînê--

• Ajal û riwek bi gelemperî bi pirbûna zayendî zêde dibin. Pîtîn yek ji bingehînên serekî yê pirbûna zayendî ye.

• Hêkexane û sperm wekî gamet tên navkirin û bi dabeşbûna miyozî çêdibin, loma xaneyên haploîdî ne.

• Bi pîtînê, zîgot ji herdu bavan jî kromozom werdigire, loma zîgot xaneyek dîploîdî ye.

• Bi gelemperî qebareya hêkexane ji ya spermê zêdetir e.

• Bi gelemperî hêkexane westar in, ji bo cihguherinê qamçî lixwe nagirin.

• Spermên ajalan qemçî lixwe digirin. Sperm bi alikariya qamçiya xwe, dikare bi awayekî çalak ber bi hêkexaneyê bilive û ajnî bike.

• Gellekî sperm di rêya ber bi hêkexaneyê de dimirin û xwe nagihînin hêkexaneyê, loma ji bo zêdekirina egera pîtînê, di laşê zîndeweran de her car bi milyonan sperm tên derdan.

• Di pîtîna derekî de divê sperm û hêkexane di heman demê de werin derdan.

• Bi pîtînê, weçe ji herdu bavan jî zanyariyên bomaweyî(genetîk) werdigire loma weçe dişibe herdu bavanan.

• Ji bo pîtîna derekî an jî pîtîna navxweyî pêdivî bi avê heye. Ji bo rûdana pîtînê divê hawirdora hêkexaneyê û spermê avî be. Sperm û hêkexane di hawira avî de dikarin bi hêsanî bilivin û cih biguherin. Herwisa di nav avê de hêkexane û sperm ji bandorên neyînî yên hawirdorê tên parastin. Dibe ko ev av bi qasî ava deryayê mezin an jî ji dolopek piçûktir be.

--Pîtîna hêkexaneya mirov--

Di têkiliya zayendî de bi qasî 500 milyon sperm dikeve nav zêyê, lê ji wana tenê bi qasî çend hezar sperm digihîjin cogên hêkê. Hinek ji spermên nav zêyê, di nav 30 heta 60 xulekan de ji zêyê ber bi jor ve tên guhaztin. Sperm ji zêyê derbasî malzarokê dibin, ji malzarokê jî derbasî nav cogên hêkê dibin. Di nav cogên hêkê de, heta beşa nêzikê kotahiya cogê tên guhaztin. Xaneya hêkê û sperm di beşa kûp (ampulla) a coga hêkê de rastê hev tên.Hêkexaneya ji hêkdankê hatiye berdan, dikare bi qasî 24 saet zîndî bimîne û were pîtandin. Loma divê di dema hêkdananê an ji çend saet piştî hêkdananê di coga hêkê de sperm hebin. Sperm dikarin bi qasî 5 rojan di coga hêkê de sax bimînin. Li gor van esasan ji 4-5 roj berê hêkdananê heta çênd saet piştê hêkdananê egera rûdana pîtînê heye. Ango ji bo mirovan, ji her çerxa mehaneyê de tenê 4-5 roj guncav e ji bo ducanmayînê.

Pîtîn yek ji du cogên hêkê de rû dide. Guhaztina sperman bi alîkariya girjbûna masûlkeyên malzarokê û yên cogên hêkê rû dide. Masûlkeyên malzarok û yên cogên hêkê ji ber prostaglandînên nav tovavê han dibin. Herwîsa di dema orgazma mê yê de ji hîpofîza paş a mêyê de hormona oksîtosîn (bi inglîzî: oxytocin) tê derdan, ev hormon jî masûlkeyên malzarok û cogên hêkê han dike bo girjbûnê.

Piştî hêkdananê, hêkexane di nav coga hêkê de, di qonaxa bêdengiyê de ye. Gava parzûnên xaneyê yên sperm û hêkexaneyê digihîjin hev û bi hev ve dizeliqin, dawî li bêdengiya hêkexaneyê tê. Ji endamokên nav hêkexaneyê, kalsiyum tê derdan, bi vî awayî xestiya kalsiyuma nav sîtoplazmaya hêkexaneyê zêde dibe. Kalsiyum dibe peyamber ji bo destpêkirina gelek guhertinan di çalakiya proteînan de.

Hêkexaneya nepîtandî bi pêkhateyên parêzger dapoşrav e. Pêkhateyên parêzger ên hêkexaneyên hemû zîndeweran ne heman e. Wekî mînak hêkexaneya jûjiyê avî (bi înglîzî: sea urchin) bi çînek jelatînî û perdeya vîtellînî (bi înglîzî: vitelline envelope) dapoşrav e. Hêkexaneya mirov û memikdarên din, bi çîna navçeya zelal û çîna xaneyên granuloza dapoşrav e. Ji bo rûdana pîtînê, divê sperm ji nav van pêkhateyên parêzger derbas bibe û bigihîje parzûna xaneyê ya hêkexaneyê. Ango di laşê mirov de, pîtîn bi sê qonaxên serekî rû dide;

1. Vekirina rêka spermê,

2. Yekbûna parzûnên xaneya sperm û hêkê,

3. Yekbûna navikan.

Divê sperm pêşî di nav xaneyên taca tîrojî de derbas bibe, paşê xwe bi navçeya zelal ve girê bide û bi alîkariya enzîmên xwe yên herisê, di nav navçeya zelal de rêkek ve bike ko derbasî nav hêkexaneyê bibe.

Li beşa serî ya spermên mirov de endamokek kîsîkî ya bi navê akrozom (acrosome) heye. Akrozom enzîmên herisê lixwe digire. Di navçeya zelal de wergirên bo girêdana sperman heye. Wergir taybet e ji bo cora zîndewerê. Wekî mînak wergirên bo girêdana spermê yên hekexaneya masîyan û beqan ne yek in. Loma spermê masiyan nikare bi hêkexanya beqê ve were girêdan û pîtîn rû bide. Gava sperm nezîkê çînên parêzgêr dibe, xwe bi van wergiran ve girê dide û ji akrozomê enzîm der dide. Enzîm navçeya zelal têkdişkîne bi vî awayî ji bo derbasbûna spermê, kunikek ve dibe. Sperm di nav kunikê de xwe digihînê parzûna xaneyê ya hêkexaneyê. Parzûna xaneyê ya spermê bi ya hêkexaneyê ve dizeliqe. Ser û navendeparçeya spermê dikeve nav hêkexaneyê, kilik (qamçî) li derve dimîne. Heta pîtinê, hêkexaneya negihîştî di qonaxa oosîta duyem de ye. Hema bi pîtînê re, dabeşbûna miyozî didome, oosîta duyem dabeş dibe, hêkexaneya gihîştî û cemseretena duyem (bi înglîzî: second polar body) peyda dibe. Cemseretena duyem tê avêtin. Bi vî awayî hêkexaneya gihîştî ya bi 23 kromozoman hewla pîtandinê dike. Di heman demê de di nav hêkexaneyêde serê spermê dihele û 23 kromozomên spermê li ba kromozomên hêkê rêz dibin, hêka pîtandî ya bi 46 kromozomî, ango zîgot peyda dibe.Temasa spermê ya bi hêkê, ji bo perisîna korpeleyê, di hêkê de hin karlêkan (reaksiyonan) dide destpêkirin.

Bi kirdara pîtînê, hêkexane li gel 23 kromozomên spermê, sentrozoma spermê jî werdigire. Di nav navendeparçeya spermê de hinek mîtokondrî jî dikevin nav hêkexaneyê, lê hêkexane van mîtokondriyan bi kar naîne û tevlê zîgotê nake. Ango ji nêrê bi navbeynkariya spermê, 23 kromozom û sentrozomek derbasî zîgotê dibe. Li gel 23 kromozoman, hemû endamok, sîtoplazma û xurek ji hekexaneya mêyê derbasî zîgotê dibe. Mîtokondriyên xaneyên mirov kopyayên mîtokondriyên dayikê ne.

--Rêgirtina firespermîyê--

Gava spermek bi parzûna xaneyê ya hêkexaneyê ve dizeliqe, pêvajoya rêgirtina firespermiyê (bi înglîzî: polyspermy) dest pê dike. Bi vê pêvajoyê, rê li ber spermên din tê girtin ko nekevin nav hêkexaneyê.

Bi du rêbazan rê li ber firesperiyê tê girtin.

Bi guherîna cogên sodyumê berbesta yekem a bi lez tê avakirin. Girêdana sperma yekem a bi hêkexaneyê ve, dibe sedema vebûna cogên sodyumê. Sodyum ber bi nav hêkexaneyê diherike û cemseriya parzûna xaneyê hildiweşe, ango berevajîbûna cemsergiriyê (bi înglîzî: depolarization) rû dide. Gava di parzûna xaneyê ya xêkexaneyê de berevajîbûna cemsergirî rû dide, êdî spermên nû nikarin xwe bi hêkexaneyê ve girê bidin. Rebaza yekem a rêgirtina sperman bi lez rû dide, di nav xulekek de cemsergiriya xêkexaneyê disa tê avakirin û rebaza yekem bêbandor dibe.

Di dema berevajîbûna cemsergiriyê de, li gel sodyumê, îyonên kalsiyumê jî diherrikin nav sîtoplazmaya hêkexaneyê. Kalsiyum rêbaza duyem a rêgirtina firespermiyê han dike.

Ji bo rêgirtina derbasbûna sperman, rebaza duyem wekî karlêka tûkilî (bi înglîzî: cortical reaction)tê navkirin.

Li aliyê navî, li nezîkê parzûna xaneyê ya hêkexaneyê de, danikên tûkilî (bi înglîzî: cortical granules) heye. Danikên tûkilî enzîmên taybet lixwe digirin. Piştî sperma yekem bi wergirên ser hêkêxaneyê ve tê girêdan, hêkexane han dibe bo derdena kalsiyumê. Ji retîkûlûma endoplazmî kalsiyum tê derdan, di nav sîtoplazmaya hêkexaneyê de xestiya kalsiyumê zêde dibe. Ji ber xestiya kalsiyume danikên tûkilî enzîmên xwe der didin navbera parzûna xaneyê ya hêkexaneyê û navçeya zelal. Enzîmên danikên tûkilî wergirên bo girêdana spermê hildiweşînin, bi vî awayî spermên nû nikarin xwe bi parzûna xaneyê ya hêkexaneyê ve girê bidin.

Ji bo pîtîna hêkê tenê pêdiviya bi yek spermek heye. Lê di têkiliya zayendî de her carê bi avêtinê bi milyonan sperm di nav zêyê de tên berdan. Gelo çima evqas sperm tên berhemkirin û avêtin?.

Sedema yekem, di laşê mêyê de mirina sperman e.

Coga zaûzê ya mêyê (zê, malzarok û cogên hêkê) hawidorek neguncav e ji bo sperman. pH ya hawirdorê û bergiriya xirokên spî dibin sedema mirina gellek sperman. Herwisa di laşê mêyê de du cogên hêkê heye, lê di her çerxa mehane de bi hêkdananê, tenê yek hêkexane tê berdan. Ango nîvê sperman ber bi coga hêkê ya vala diçin û dimirin. Dawiya dawî ji milyonan sperman tenê çend sed sperm digihîjin hêkexaneyê.

Sedema duyem jî ji bo têkşikestina navçeya zelal e.

Spermek bi tena serê xwe nikare navçeya zelal kun bike û jê derbas bibe. Ji bo derbasbûna spermek divê ji gellek sperman, enzîma akrozomê bêne derdan ku navçeya zelal were têkşikestin.

Gava sperm ji laşê nêrê tên avêtin û di coga zaûzêya mêyê de ne, hê bi têra xwe negihîştî ne û nikarin hêkexaneyê (oosîta duyem) bipîtînin. Divê sperm werin tiwanekirin( bi înglîzî: capacitation). Tîwanekirina sperman di coga zaûzêya mêyê de di çend saetan de pêk tê.

Di dema tiwanekirina spermê de, qatek glîkoproteîn û hin proteîn ji parzûna plazmayê ya ser beşa akrozomê tên avêtin.Bi vî awayî derdana enzîmên akrozomî hêsantir dibe. Her wisa bi tiwanekirinê, çalakiya qemçiya spermê jî zêde dibe, sperm hê bi leztir ber bi hêkexaneyê ajnî dike.

* Ev xebat li ser wîkîpediyaya kurdî jî hat zêdekirin.

https://ku.wikipedia.org/wiki/P%C3%AEt%C3%AEn

 

Malzarok

 

Malzarok an jî mindaldan (bi latînî: uterus) endamek koendama zaûzê ya mêyan e. Di hewzekelênê de, di navbera mîzdank û tortorîkê de bi şeweyê hîrmiyek serbijêr dirêj dibe. Dîwarê malzarokê bi lûsemasûlkeyan, navpoşê malzarokê bi lûleyên xwînê û rijênên lincê devlemend e. Di dirêjiya ducaniyê de, perisîna embriyo û korpeleyê di nav malzarokê de rû dide. Hinek bester, malzarokê di nav hewzekelênê de bi hestiyên piştena hewzê ve girê dide, bi vî awayê cihê malzarokê sabît dibe.

--Anatomiya malzarokê-- Bi gelemperî qebareya malzarokê ya mêya neducanî bi qasî kulmek guvaştî ye. Dirêjiya malzarokê bi qasî 7.5cm, firehiya wê 5 cm e stûriya dîwarê wê 2.5 cm e. Giraniya malzarokê bi qasî 40-50 gram e. Malzarok ji sê beşên sereke pêk tê; biniya malzarokê,laş û stûyê malzarokê Biniya malzarokê (bi latînî: fundus) Beşa ko li aliyê jorê devê cogên hêkê dimîne wekî binîya malzarokê tê navkirin. Ev beş bi şêweyê qubeyî ye. Laş (bi înglîzî: body) Beşa serekî ya malzarokê ye, ji asta cogên hêkê dest pê dike her ko ber bi jêr diçe, teng dibe, heta devê navî yê stûyê malzarokê dirêj dibe. Çeqîn û perisina embriyoyê di nav rûyê navî yê beşa laş de rû dide. Stûyê malzarokê (bi latînî: cervix) Li aliyê jêr de malzarok teng dibe û ber bi nav zêyê dirêj dibe, beşa teng wekî stûyê malzarokê tê navkirin. Stûyê malzarokê pêkhateyek lûleyî ye, di beşa herî jêrê malzarokê de cih digire, malzarokê bi zêyê ve girê dide. Beşa nêzikê malzarokê wekî devê navî tê navkirin. Beşa nêzîkê zêyê jî wekî devê derve tê navkirin. Coga stûyê malzarokê di navbera devê navî û devê derve de cih digire. Stûyê malzarokê lince made der dide. --Pêkhateya dîwarê malzarokê-- Dîwarê malzarokê ji sê çînan pêk tê. Çîna derve wekî betanê malzarokê (bi latînî: perimetrium) tê navkirin. Çîna naverast wekî masûlkeya malzarokê (bi latînî: myometrium), çîna navî jî wekî navpoşê malzarokê (bi latînî: endometrium) tê navkirin. Betanê malzarokê (çîna derve) Di zimanê latînî de ji bo malzarokê peyva ‘mētra’ tê bikaranîn herwisa pêşgira ‘peri’ jî ji bo derdor, dorhêl tê bikaranin. Ango “perimetrium” bi wateya tişta li derdora malzarokê, an jî tişta ko malzarokê dipêçe tê bikaranîn. Ev pêkhate bi kurdî wekî “betanê malzarokê” tê navkirin. Betanê malzarokê li aliyê pêşî de, beşa binî û beşa laş a malzarokê dadipoşe û dirêjê ser mîzdankê dibe. Li aliyê paşiyê de, betanê malzarokê hemû beşên malzarokê dadipoşe û ber bi tortorîkê ve dirêj dibe. Di herdu kêlekan de, biniya malzarokê tenê bi betanê malzarokê dapoşî ye, betan ji vir ber bi cogên hêkê dirêj dibe. Betanê malzarokê ji rûkeşaşaneya pahn a tekrêzî (bi înglîzî: simple squamous epithelium) û bestereşaneyê pêk tê. Betan şile der dide û malzarokê ji lêkxişandina hawirdorê diparêze. Masûlkeyên malzarokê (çîna naverast) Çîna naverast ji çînek stûr a lûsemasûlkeyan pêk tê û wekî masûlkeyên malzarokê tê navkirin. Piraniya malzarokê ji masûlkeyan pêk tê. Rîşalên masûlkeyên malzarokê bi şeweyî dirêjkî, çeprastî û bazinî li ser dîwarê malzarokê de cih digirin. Rîşalên masûlkeyê bi lûleyên xwînê dewlemend in. Bi dirêjiya ducaniyê de her ko mindal di nav malzarokê de gir dibe, masûlkexane jî dirêj dibin û malzarokê fireh dikin. Dema zarokbûnê (zarokanînê) jî masûlke girj dibin û dergûşê ber bi coga zayinê pal didin. Piştê ducaniyê di nav şeş mehan de,dirêjî û qebareya masûlkeyên malzarokê dadikeve rewşa xwe ya asayî. Navpoşê malzarokê (çîna navî) Çîna navî ya dîwarê malzarokê wekî navpoşê malzarokê tê navkirin. Navpoşê malzarokê perdeyek lincî ye, bi rijênên lincê û bi lûleyên xwînê dewlemend e. Navpoşê malzarokê ji bestereşane û rûkeşeşaneyê pêk tê. Li gor erkên xwe di navpoşê malzarokê de du çîn heye. Çîna li ser masûlkeyên malzarokê, çîna bingehîn e. Çîna bingehîn li gel bestereşaneyê, xaneyên rûkeşeşaneyê jî lixwe digire. Çîna li aliyê kelênê malzarokê, çîna çalak e û ji xaneyên rûkeşeşaneyê û lûleyên xwînê pêk tê. Bi bandora hormonên progesteron û estrogen ji çîna bingehîn xaneyên nû çê dibe û çîna çalak stûr dike ko çeqîna embriyo rû bide. Her wisa bi çerxa mehane her meh beşek ji xaneyên çîna çalak dimirin, ji malzarokê tên qetandin û avêtin . Ango heke ducanî rû nedabe, beşa çalak a navpoşê malzarokê her meh piçek stûr dibe, paşê dîsa tenik dibe. Li gel derdana lince madeyê, navpoşê malzarokê ji bo hêk û sperman jî hin madeyan der dide. Şileya derdana navpoşê malzarokê ji av, hesin, potasyum, sodyum, klor, glukoz û proteînan pêk tê. Glukoz xurek e ji bo sperm û hêkê. Proteîn çeqîna embriyoyê ya nav navpoşê hêsan dike. Madeyên din ên şileya derdanê, hawirdorek guncav dabîn dike bo hêk û sperman. --Erkê malzarokê-- Hêk di nav coga hêkê de tê pîtandin. Hêka pîtandî bi dabeşbûnê, hêjmara xaneyên xwe zêde dike û wekî embriyo digihîje nav malzarokê. Embriyo noqê navpoşê malzarokê dibe. Bi noqbûna embriyoyê, rûkeşeşaneya navpoşê malzarokê, embriyoyê dipêçine. Bi vî awayê bi dirêjiya ducaniyê de malzarok piştgiriya peresîna embriyo û korpeleyê dike. Li dawiya ducaniyê, girjbûna lûsemasûlkeyên malzarokê, dergûşê ber bi coga zayînê tehn dide. Di her çerxa mehaneyê de li gel hêka nepîtandî beşek ji navpoşê malzarokê tê qaşkirin û avêtin. *Ev xebat li ser wîkîpediyaya kurdî jî hat zêdekirin.
https://ku.wikipedia.org/wiki/Malzarok

Peykeremasûlke

            Peykeremasûlke an jî masûlkeya peyker (bi înglîzî:skeletal muscle) yek ji sê corên masûlkeyan e.

Di laşê mirov de sê cor masûlke heye; peykeremasûlke, lûsemasûlke û dilemasûlke. % 50yê laşê mirov ji masûlkeyan pêk tê. Di laşê mirov de masûlkeya herî zêde ya peykeremasûlke ye. Bi qasî 650 peykeremasûlke di laşê mirov de cih digirin. Peykeremasûlke masûlkeya hêldar e (striated muscle). Di nav xaneyê de dezîyên barik û stûr di bin mîkroskobê de wekî beşên tarî û ronî xuya dibin, ji van beşan re dibêjin hêl. peykeremasûlke bi awayekî xwewîst kar dikin. Ango çalakiya masûlkeyan li gor xwesteka mirov, di bin kontrola demarekoendama mirov de rû dide. Gelemperiya peykeremasûlkeyan bi navbeynkariya jêyan, bi hestî ve girêdayî ne, hestî bi peykeremasûlkeyan ve dapoşrav e. Livîn di hestiyên laş de ji ber girjbûn û xavbûna(sistbûn) masûlkeyan rû dide.

Rêkxistina peykeremasûlkeyê

Her yek ji peykeremasûlkeyêk li gel sedan hezar xaneyên masûlkeyê, lûleyên xwînê, bestereşane û demar jî li xwe digire. Di masûlkeya peyker de sê kalan (berg) cih digire.

Tevahiya masûlkeya peykerê di nav kalanek de cih digire. Kalanê masûlkeyê bergek ji bestereşaneyê ye û wekî epîmîsyum (epimysium ) tê navkirin. Bi eslê xwe peykeremasûlke ji gurzên ( fascicle ) masûlkexaneyê pêk tê. Her gurzek masûlkexane jî di nav kalanek de cih digire. Kalanê gurzê masûlkexaneyan wekî perîmîsyum (perimysium) tê navkirin. Perîmîsyum bergek ji bestereşaneya şidayî ye. Di nav gurzan de, her masûlkexane (masûlkerîşal) bi çînek tenik a bestereşaneyê dapoşrav e. Ev berga tenik jî wekî endomîsyum ( endomysium) tê navkirin. Ev hersê kalanên ji bestereşaneyê li gel masûlkexaneyan li seranserê masûlkeyê de dirêj dibin. Kalan li cemserê masûlkeyan de bi bestereşaneya rîşalî ve yek dibin, ji vê yekbûnê jê peyda dibe. Jê, masûlkeyan bi bergê hestî ve girê dide. Li tevahiya masûlkeyê de hebûna çînên bestereşaneyê, ji bo masûlkexaneyan girîng e. Bi vî awayî hêza girjbûnê ya ji her masûlkexaneyê hê hêsantir tê guhestin ber bi cemserê masûlkeyên ko bi hestî vê girêdayî ye.

Peykeremasûlke dewlemend in bi lûleyên xwînê. Lûleyên xwînê xurek û oksîjenê tînin masûlkeyan û madeyên paşmayî (paşerro) jî ji masûlkeyan dûr dixin. Herwisa her yek ji masûlkerîşalan bi gurzê tewereyên demarexaneyên livînê (motor neuron) re gehînke ava dike. Tewereyên demarexaneyan bi demareragihandinê, sinyalên girjbûnê digihîne masûlkerîşalê.

Xaneyên peykeremasûlkeyê (masûlkerîşal)

Ji ber ko xaneyên peykeremasûlkeyê pêkhateyên dirêj û bi şêweyî lûlekî ne, wekî rîşalên masûlke (masûlkerîşal) tên navkirin.

Girjbûna tevahiya masûlkeyê ji ber bi hemahengî girjbûna masûlkerîşalên wê rû dide.

Di bin mîkroskopê de masûlkerîşal wek xaneyên dirêj, lûlekî û paralelê hev dirêjbûyî xuya dibin. Masûlkerîşal hêldar in, hêlên tarî û ronî lidûhev li ser xaneyan de dirêj dibin. Dirêjiya masûlkerîşal dibe ko di masûlkeyên dirêj de bi qasî 35 cm be. Masûlkerîşal xaneyên firenavikî ne. Di laşê korpeleyê de gellek ji xaneyên çêkerê masûlke (myoblast) yek dibin bi vî awayî masûlkerîşala firenavikî peyda dibe. Ji bo parzûna xaneyê ya masûlkerîşalan, peyva sarkolema ( sarcolemma) tê bikaranîn. Di zimanê yewnanî de ji bo goştê laş, (masûlke + bez) peyva sark tê bikaranîn. Herwisa ji boy sîtoplazmaya van xaneyan jî peyva sarkoplazma (sarcoplasm) tê bikaranîn. Di nav sarkoplazmayê de dezîyên(bi înglîzî: filament) zirav li kêleka hev li seranserê xaneyê de dirêj dibin. Sarkoplazma bi mijarek gellek zêde potasyum, magnesyum û fosfat jî li xwe digire. Ji bo girjbûn û xavbûna masûlkeyê, pêdivî bi enerjiya adenozîna sêfosfatî (ATP) heye, loma di nav sarkoplazmaya masûlkerîşalan de gellek mîtokondrî jî cih digirin. Di nav xaneyê de bi henaseya xaneyî, ji xurek ATP tê bi destxistin. Ji bo têkşikestina xurek, pêdivî bi oksîjenê heye. Sarkoplazmaya masûlkerîşalan gellek miyoglobîn( myoglobin) li xwe digire. Miyoglobîn dişibe hemoglobînê lê bi oksîjenê re giridanên hê xurttir ava dike. Miyoglobîn embarkirina oksîjenê di nav xaneyêde dabîn dike. Di nav sarkoplazmaya masûlkerîşalan de endamokêk heye bi navê retîkûlûma sarkoplazmî (bi înglîzî: sarcoplasmic reticulum), ev lebatok dişibe retîkûlûma endoplazmî ya lûs û karê wê yê sereke embarkirina kalsiyumê ye. Kalsiyuma nav retîkûlûma sarkoplazmî bi sinyalên demarêragihandinê ber bi nav sarkoplazmayê ve tê derdan. Kalsiyum girîng e ji bo girjbûn û xavbûna deziyan.

Di sarkoplazmaya masûlkerîşalê de ji sedan heta çend hezaran masûlkerîşalok hene. Masûlkerîşalok du cor deziyê girjdar (bi înglîzî: contractile myofilament) li xwe digirin. Yek ji deziyan stûr e bi piranî ji proteîna miyozînê pêk tê û wekî deziyê miyozîn(bi îngilîzî: myosin filament) tê navkirin. Her deziyek stûr bi qasî 250 molekulên miyozînê li xwe digire.

Deziyê din hinek ziravtir e û bi piranî ji proteîna aktînê pêk tê, ev deziyê barik jî wekî deziyê aktîn (bi îngilîzî: actin filament) tê navkirin. Li gel proteîna aktînê, deziyê aktîn proteînên tropomiyozîn( tropomyosin) û troponîn (troponin) jî li xwe digire. Ev herdu cor proteîn girêdana navbera dezîyê aktîn û miyozînê rêk dixin. Deziyê miyozîn stûr e loma di bin mîkroskobê de tarî xuya dibe, beşa ji deziyê barik pêk tê ronî xuya dibe. Deziyê miyozîn û yê aktînê li seranserê masûlkerîşalê de dubare dibin. Ji her yekîneyên dubarebûyî re parçemasûlke, ango sarkomer ( bi înglîzî: sarcomere) tê gotin. Bi sedan sarkomer bi hev re girêdan ava dikin û li du hev rêz dibin, bi vî awayî masûlkerîşal peyda dibe. Her sarkomerek bi her seriyekî xwe ve bi sarkomerek din ve girêdayî ye. Li beşa ko du sarkomer bi hev re tên girêdan, xêzek peyda dibe. Ji wê xêzê re dibêjin hêla Z. Ango dirêjiya di navbera du hêlên Z, dibe sarkomerek. Herwisa deziyê aktîn jî bi hêla Z yê ve girêdayî ye. Bi vî awayê gava masûlke girj dibin sarkomer nêzikê hev dibin. Ango durahiya navbera hêlên Zyê kin dibe, deziyên aktîn ên li ser herdu hêlên Zyê jî nezî hev dibin. Deziyên mîyozîn di navbera hêlên Zyê de, di bin deziyên aktînê de cih digirin lê bi sarkomerê ve girêdayî nîn in.

Hêlên li ser peykeremasûlkeyê wekî band (şerîd) tên navkirin û bi tîpên A, H û I tên nîşankirin.

Banda I ( bi înglîzî: I band) ji beşên deziyê aktînên du sarkomerên tenîştê hev pêk tê.

Beşa tarî û stûr a masûlkerîşalê wekî banda A (bi înglîzî: A band) tê navkirn. Di banda Ayê de deziyên aktîn û miyozînê li ser hev dirêj dibin. Di nav banda Ayê de beşek zirav û ronî heye, ji vê beşê re tê gotin devera H (bi înglîzî :H zone). Deziyên aktînê heta devera Hyê dirêj nabin, devera H bi tenê ji deziyên miyozînê pêk tê.

Her lodek deziyên miyozîne ji aliyê sîstema proteînan ve bi hev ve tên girtin. Proteîn wekî hêlekî zirav xuya dibin ji vê hêlê re dibêjin hêla M (bi înglîzî: M line). Hêla M di nav banda A yê de di navenda devera H yê de ber bi jêr dirêj dibe

Masûlkerîşal ji bo erkê girjbûn û xavbûne binîn cih, hatinê guhertin. Ango evana ne xaneyên asayî lê xaneyên taybet in û nikarin dabeş bibin. Ji ber nedabeşbûnê, piştê ji dayikbûnê hejmara masûlkerîşalên masûlkeyan jî zêde nabe. Her ko mirov werzîş bike, masûlkeyên xwe bi kar bînê, xaneyên masûlkeyê zêde nabin lê qebareya her xaneyek zêde dibe ev rewş dibe sedema stûrbûna masûlkeyê.

Girjbûna masûlke bi kurtasî wekî mîna gavên li jêr rû dide:

1. Di demarexaneya livinê (bi înglîzî: motor neuron) de erkê kar digihîje kotahiya tewereyê. Erkê kar cogên jêrdestê voltajê yên îyonên kalsiyumê çalak dike, cog ve dibin û kalsiyum diherrike nav tewereyê. Ji ber hebûna kalsiyumê çikildanên gehînkeyê yên nav tewerekotahiyê, bi parzûna demarexaneyê ve yek dibe û demareguhêzera bi navê asetîlkolînê der dide nav gehînkeqelîşa navbera tewerekotahî û lewheya serî ya livînê ya masûlkerîşalê.

2.Asetîlkolîn belavê nav qelîşê dibe bi wergirên li ser lewheya serî ya livînê re girê dibin. Bi girêdana asetîlkolînê, cogên sodyum û potasyumê ve dibin. Sodyum diherike nav masûlkerîşlê, potasyum ji masûlkerîşalê diherike derve, lê herika sodyumê ji ya potasyumê zêdetir e. Loma masûlkerîşal bi bargeya pozîtîv bar dibe û di xaneyê de erkê kar dest pê dike.

3. Asetîlkolîn belavê nav qelîşê dibe bi wergirên li ser lewheya serî ya livînê re girê dibin. Bi girêdana asetîlkolînê, cogên sodyum û potasyumê ve dibin. Sodyum diherike nav masûlkerîşlê, potasyum ji masûlkerîşalê diherike derve, lê herika sodyumê ji ya potasyumê zêdetir e. Loma masûlkerîşal bi bargeya pozîtîv bar dibe, ango di masûlkerîşalê de berevajîbûna cemsergirî (bi înglîzî: depolarization) rû dide xaneyê de erkê kar (bi înglîzî: action potential) dest pê dike.

4. Erkê kar bi navbeynkariya lûlekên T belavê nav sarkoplazmayê dibe û ji retîkûlûma sarkoplazmî iyonên kalsiyumê yên embarkirî dide derdan.

5. Kalsiyum (Ca 2+) bi troponînê li ser deziyê barik (zirav) a masûlkerîşalokan ve girêdan ava dike. Troponîna bi kalsiyumê ve girêdayî bandor li ser şêweyê tropomiyozînê dike, şêweyê troponînê diguherîne. Tropomiyozîn li ser rûyê çalak a aktînê cih digire. Rûyê çalak cihên taybet in ji bo girêdana serikê miyozînê. Troponîn, tropomiyozînê ji ciyê girêdana serikên miyozînê dûr dixe. Bi vî awayê li ser deziyê aktînê ji bo girêdana serikên miyozîne rûyê ciyên çalak vala dimîne.

6. Bi çalakiya enzîma ATPaz, ATP ya bi miyozînê ve girêdayî hildiweşe bo ADP+ Pi . Enerjiya ji hilweşîna ATP peyda dibe, ji bo çalakkirina serikê miyozînê tê bikaranîn. Serikê çalakbûyî yê miyozînê piçek rep dibe,di cihê rûyê çalak de, bi deziyê aktînê ve girê dibe û panîpire ava dike.

7. Bi avabûna panîpire, Pi ji serikê miyozînê diqete. Ev rewş li serikê miyozînê de dibe sedema peydabûna hêza paldanê (power stroke).

8. Bi peydabûna hêza paldanê, miyozîn, deziyê aktînê ber bi navenda sarkomerê ve kaş dike, masûlkeyê kin dike. Di heman demê de ADP jî ji serikê miyozînê vediqete.

9. Serikê miyozînê bi ATPyek nû ve tê girêdan û serik ji aktînê cihê dibe. Heke li hawirê bi têra xwe kalsiyum hebe, ango xestiya kalsiyumê zêde be, çerxa girjbûnê ji gava 3 pêve dûbare dibe.

10. Heke dawî li demareragîhandinan were, iyonên kalsiyumê ber bi nav retîkûlûma serkoplazmî ve tên pompekirin û li wir tên embarkirin, heta demareragihandinek nû bigihîje masûlkerîşalê.

Xavbûna masûlkeyê

Ji bo xavbûna masûlkeyê, divê demereragihandinên ji koendama demarê raweste û îyonên kalsiyumê yên nav sarkoplazmayê ji derûdora deziyan were dûrxistin.

Di destpêkê de kalsiyum ber bi retîkûlûma sarkoplazmî ve tê pompekirn û li wir tê embarkirin. Her ko pompekirin didome, xestiya kalsiyuma derdora deziyan kêm dibe. Ji ber kêmbûna xestiyê, kalsiyumên bi troponînê ve girêdayî jî jê diqetin. Tropomiyozîn rûyê çalak a aktînê dadipoşe, panîpireyên navbera deziyên aktîn û miyozînê hildiweşîn. Aktîn li ser miyozînê ber bi paş ve dixilîske û vedigere xala destpêkê ya berê girjbûnê. Ango hêlên Z ji hev dûr dikevin, sarkomerên kinbûyî dirêj dibin. Bi vi awayî masûlke digihîje dirêjiya xwe ya asayî û masûlke xav dibe. Ji bo qetîna aktînê ya ji serikê miyosînê pêdivî bi enerjiyê heye. Ev enerjî ji hilweşendina ATPyê tê bi destxistin. Ango ji bo girjbûnê jî ji bo xavbûnê jî pêdiviya masûlkeyan bi enerjiya ATPyê heye.

Erkên peykeremasûlkeyê

Masûlke li gel hestî destek didin laşê mirov, bi girjbûna masûlkeyan laşê mirov li dij erdkeşê li ser piyan dimîne.

Peykeremasûlke bi hestiyepeykerê ve giridayî ne û bi alîkariya hestiyan lîvîna xwewîst a laş dabîn dikin. Li gel livîna mil, ling dest, pê û hvd, livîna çav, ziman, îfadeya rûyê mirov û henasegirtin jî bi çalakiya peykeremasûlkeyê rû dide. Masûlke tenê dikarin bi hêza kêşandinê hestiyan bilivînin. Ango masûlke nikarin hestî tan bidin(pal bidin).

Germahiya laş ji aliyê masûlkeyan ve tê dabînkirin. Ji bo girjbûn û xavbûnê, enerjiya masûlkeyan ji têkşikestina ATPyê tê bi destxistin. Hinek ji enerjiya ATP ji boy çalakiya masûlkeyan tê xerckirin, lê hinek enerjîya ATPyê jî diguhere bo enerjiya tînê. Enerjiya tînê bi navbeynkariya xwînê, li hemû beşên laş de belav dibe û dibe sedema germbûna laş.

Pestoya xwîna nav xwînhêneran û şileya lîmfê ya nav lûleyên lîmfê kêm e, loma şileyan nav van lûleyan bi alîkariya girjbûna masûlkeyan ber bi dil ve diherike. Dema masûlke girj dibin, lûleyên xwînê û yên lîmfê dişidînin. Bi şidandina masûlkeyan, li ser lûleyan de pesto peyda dibe. Ango girjbûna masûlkeyan qebareya xwînhênerê û ya lûleyên lîmfê kêm dike. Bi vî awayî pestoya şileya nav lûleyên xwînê û lîmfê berz dibe, şile ber bi dil ve diherike.

Peykere masûlke endamên navî yên laş diparêze. Masûlke ji boy hestiyan wekî balîfek kar dikin û hestiyan ji darbeyên derve diparêzin. Endamên wekî gede, kezeb, rûvî û hvd ji aliyê masûlkeyên li dîwarê sing û zikê de tên parastin. Herwisa jêyên masûlkeyan hestiyan di hêla gehan de bi hev ve digire, nahêle hestî ji hev biqetin.

Çavkaniyên enerjiyê bo çalakiya peykeremasûlkeyê

Enerjiya ji bo girjbûn û xavbûna masûlkeyan, ji hilweşandin û dûbare berhemkirina ATP tê dabînkirin. ATP bi navbeynkariya enzîma ATPaz tê hilweşîn bo ADP (adenozîna du fosfatî) û fosfata neendamî (Pi). Ji hilweşîna ATP enerjî serbest dimîne. Ev enerjiya serbestmayî ji bo çalakiya masûlkeyan tê bikaranîn.

Enerjiya ji ATP, ji bo van çalakiyên li jêr tê bikaranîn;

1. Di nav masûlkerîşalê de belavbûna erkê kar.

2. Derdana îyonên kalsiyumê ji retîkûlûma sarkoplazmî

3. Livîna serikê miyozînê

4. Xilîska deziyan

Di xaneyan de ATP ya embarkirî tune, loma ATP ya berdest ji bo demek kin têra masûlkeya dike. Ji çîrkeyek kêmtir demê de ATP ya berdest diqede.

Xane dikarin bi sê rêkan ATP berhem bikin; Kreatîna fosfatî, henaseya xaneyî û genîn(--3).

ADP ya ji hilweşîna ATP çebûye, ji bo dûbare berhemkirina ATP tê bikaranîn. Lê ADP nikare fosfata neendamî (Pi) rasterast tevlê xwe bike. Divê ADP bi molekulek fosfatî ya bi bendê enerjiya bilind ve yek bibe. Di xaneyan da bi du rêbazan fosfata bi bendê enerjiya bilind tê bi destxistin, a yekem kreatîna fosfatî (creatine phosphate), a duyem jî xurekên karbohîdradî, proteînî û çewrî ne.

Kreatîna fosfatî molekulek taybet e, dikare di bendên fosfatî de enerjiya bilind embar bike. Masûlkerîşal di demên vêsînê de, ango gava ne çalak in, di nav xaneyên xwe de kreatîna fosfatî berhem dikin û embar dikin. Gava ATP fosfatekî xwe dide kreatînê û dibe ADP, kreatîn jî dibe kreatîna fosfatî. Dema masûlkerîşal çalak dibin, îcar kreatîna fosfatî bi navbeynkariya enzîmê hildiweşê bo kreatîn û fosfata bendê bi enerjiya bilind. Fosfata ji kreatînê hatiye berdan bi ADPyê ve girê dibe û ATP çê dibe. Lê kreatîna fosfatî dikare bi qasî 15 çîrkeyan ji bo masûlkerîşalê enerjî dabîn bike, ji bo domandina girjbûn û xavbûna masûlkeyan, divê çavkaniyek din a enerjiyê ji bo bi destxistina ATPyê bene bikaranîn.

Di xaneyê de bi navbeynkariya oksîjenê hilweşandina glukoz û xurekên din wekî henaseya xaneyî (bi înglîzî: cellular respiration) tê navkirin. Di masûlkerîşalan de henaseya xaneyî di mîtokondriyê de dawî dibe. Glukoz, asîda piruvî ( pyruvic acid) û asîdên çewrî ji bo henaseya xaneyî tên bikaranîn. Ji hilweşandina van molekulan ATP tê bi destxistin. Di henaseya xaneyê de oksîjen tê bikaranîn, xurek heta CO2 û H2O tên perçekirin. Loma herî herî zêde ATP bi henaseya xaneyî tê bi destxistin.

Heke di xaneyên peykeremasûlke de bi têra xwe oksîjen tune be, xane dîsa ji glukozê ATP berhem dike. Glukoz heta asîda piruvî tê hilweşandin lê ji ber kêmoksîjeniyê asîda piruvî heta CO2 û H2Oê nayê perçekirin, ji dêla wê asîda piruvî diguhere bo asîda mastê (lactic acid), ev rêbaz wekî genîn an jî meyîn (bi înglîzî: fermentation) tê navkirin. Bi genînê di xaneyê de asîda mastê berhev dibe, asîda mastê dibe sedema çêbûna azar di masûlkeyan de. Herwisa li mirov de hestê westiyabûnê jî peyda dibe.

* Ev xebat li ser wîkîpediyaya kurdî jî hat zêdekirin.

https://ku.wikipedia.org/wiki/Peykeremas%C3%BBlke