Di sala 1921 de ji Kanadayê zanistek bi navê Frederick Banting ji bo cara yekem ji pankreasa dewar û berazan însulînê derxist û wekî derman bi kar anî. Frederic Bandik di roja 14.11.1891 de ji dayik bûye, ji boy bîranîna vî zanyarê, li her derê cîhanê,16ê Mijdarê wekî “Roja diyabetê ya cihanê” tê pîrozkirin.
Li jêr min li ser nexweşiya şekir hin agahî tomar kir. Hêvî dikim vî nivîsê bixwînin û jê sûd bigirin.
LI SER NEXWEŞIYA ŞEKIR DE HIN PIRS Û BERSÎVÊN VAN
----------Şekira xwînê çi ye?----------
Di zanista biyolojî de navê “şekira xwînê” Glukoz e. Glukoz ji xurekên rojane peyda dibe. Hemû xurekên karbohîdradî, glukoz lixwe digirin. Xurekên wekî nan, savar, birinc, meqerne, şekira çay, şîranî, şîr û berhemên şîr, kartol lazût, mewîj(tiriyê hişkkirî), hemû cureyên fêkî xurekên karbohîdradî ne. Ango di nav van xurekan de rêjeya karbohîdrad ji proteîn û çewrî(rûn) zêdetir ê. Gava mirov xurekên karbohîdradî dixwe, bi alîkariya koendama herisê, xurek tên heriskirîn, beşên gewre yên karbohîdradên wekî nîşa û glîkojen perçe dibin û glukoz peyda dibe. Ev glukoz ji rûviyê zirav derbasî xwînê dibe. Ango çavkaniya serekî ya şekira xwînê xurekên bi nîşa û glîkojen e.
----------Rêjeya asayî ji boy şekira xwîna mirov çi ye?----------
Di nav xwîna mirovek bi giraniya 75 kîloyî de, bi qasî 4 bo 5 gram glukoz heye. Di nav laşê mirov de 5 bo 5 û nîv lître xwîn heye. Di zanista pizîşkiyê de rêjeya asayî ya xwînê ne bi gram û lîtreyê, lê bi mîlîgram(mg) û desîlîtreyê(dl) tê derbirînkirin.(1 gram=1000 mîlîgram e, 1 lître= 10 mîlîlître ye). Ji bo mirovên têgihîştî yê zik birçî , rêjeya asayî ya şekira xwînê 80–130 mg/dL ye. 2 katjimêr(seet) piştî xwarinê, ev rêje divê ji 140 mg/dL yê bilindtir nebe. Eger di nav xwîna mirov de rêjeya şekir her tim bilind bê ev rewş wekî hîperglîsemî bi nav dibe. Na eger rêjeya şekir(glukoz) her tim kêm be vê gavê ev rewş wekî hîpoglîsemî bi nav dibe. Mirovên bi hîperglîsemî bi nexweşiya şekir( şekirmîz, diyabet) dikevin.
----------Rêjeya şekira xwînê çawa tê rêkxistin?----------
Rêjeya şekira xwînê(glukoz) bi navbeynkariya du hormonan, hormona însulîn û hormona glukagonê ve tê rêkxistinê. Ev herdu hormon jî ji rijênê pankreasê tên derdan. Însulîn û glukagon hevdijê yek in. Ango însulîn rêjeya şekira xwînê kêm dike, glukagon jî zêde dike.
Di laşê mirovên tendurist da însulîn bi du awayê bandor li ser kêmkirina şekira xwînê dike;
A yekem, gava asta rêjeya şekira xwînê bilind dibe, însulîn bandor li ser parzûna xaneyên laş dike, parzûna xaneyê ji boy glukozê hê pirtir delînbar dibe. Bi vî awayê hê pirtir glukoz(şekir) ji xwînê derbasî nav xaneyan dibe û rêjeya şekira xwînê kêm dibe. A duyem, însulîn bandor li ser xaneyên kezebê û yên masûlkeyan dike, bi fermana însulînê xaneyên kezeb û yên masûlke, ji xwînê glukoz digirin nav xaneyên xwe û ji glukozê glîkojen çê dikin. Glîkojen di nav kezeb û masûlkeyan de embar dibe. Bi vî awayê jî asta şekira xwînê dadikeve.
Hin caran dibe ku ji hin sedeman (birçî bûn, rojî) rêjeya şekira xwînê kêm bibe, îcar glukagon bandor li ser kezebê dike da ku glîkojena embarkirî têkbişkê û glukoz çê bibe. Kezeb ev glukoza ji perçebûna glîkojenê çêbûye derdide nav xwînê, bi vî awayê rêjeya şekira xwînê bilind dibe.
Di laşê mirovên tendurist da însulîn bi du awayê bandor li ser kêmkirina şekira xwînê dike;
A yekem, gava asta rêjeya şekira xwînê bilind dibe, însulîn bandor li ser parzûna xaneyên laş dike, parzûna xaneyê ji boy glukozê hê pirtir delînbar dibe. Bi vî awayê hê pirtir glukoz(şekir) ji xwînê derbasî nav xaneyan dibe û rêjeya şekira xwînê kêm dibe. A duyem, însulîn bandor li ser xaneyên kezebê û yên masûlkeyan dike, bi fermana însulînê xaneyên kezeb û yên masûlke, ji xwînê glukoz digirin nav xaneyên xwe û ji glukozê glîkojen çê dikin. Glîkojen di nav kezeb û masûlkeyan de embar dibe. Bi vî awayê jî asta şekira xwînê dadikeve.
Hin caran dibe ku ji hin sedeman (birçî bûn, rojî) rêjeya şekira xwînê kêm bibe, îcar glukagon bandor li ser kezebê dike da ku glîkojena embarkirî têkbişkê û glukoz çê bibe. Kezeb ev glukoza ji perçebûna glîkojenê çêbûye derdide nav xwînê, bi vî awayê rêjeya şekira xwînê bilind dibe.
----------Çend cureyên nexweşiya şekira xwînê heye?------------
Mirovên bi nexweşiya şekir ji ber du sedeman, nikarin rêjeya şekira xwîna xwe rêk bixin.
Cure ya yekem a nexweşiya şekir wekî diyabeta tîpa1(type 1 diabetes) bi nav dibe. Navê din a nexweşiya şekir diyabet e. Xaneyên di pankreasê de hormona însulînê berhem dike û der dide, wekî xaneyên Beta tên binavkirin. Di laşê nexweşiyên bi diyabeta tîpa 1 an de, hin xaneyên bergiryê yên laş, dibin sedema têkşikandina xaneyên Beta .Heke xaneyên Beta yên pankrease têkbişkê, vê gavê rijênê pankreasê bi têra xwe însulîn berhem nake û der nade, loma şekir di nav xwînê de berhev dibe, nakeve nav xaneyan. Ev rewş wekî hîperglîsemî bi nav dibe(şekira berz). Ji ber ku di vî nexweşiyê de hormona însulîn kêm e, ji boy wan kesan hormona însulînê wekî derman, bi derzî didin laş. Dîyabeta tîp 1 li nav zarok û ciwanan da hê zêdetir rû dide.
Cure ya yekem a nexweşiya şekir wekî diyabeta tîpa1(type 1 diabetes) bi nav dibe. Navê din a nexweşiya şekir diyabet e. Xaneyên di pankreasê de hormona însulînê berhem dike û der dide, wekî xaneyên Beta tên binavkirin. Di laşê nexweşiyên bi diyabeta tîpa 1 an de, hin xaneyên bergiryê yên laş, dibin sedema têkşikandina xaneyên Beta .Heke xaneyên Beta yên pankrease têkbişkê, vê gavê rijênê pankreasê bi têra xwe însulîn berhem nake û der nade, loma şekir di nav xwînê de berhev dibe, nakeve nav xaneyan. Ev rewş wekî hîperglîsemî bi nav dibe(şekira berz). Ji ber ku di vî nexweşiyê de hormona însulîn kêm e, ji boy wan kesan hormona însulînê wekî derman, bi derzî didin laş. Dîyabeta tîp 1 li nav zarok û ciwanan da hê zêdetir rû dide.
Cure ya duyem a nexweşiya şekir jî wekî diyabeta tîp 2 (type 2 diabetes) bi nav dibe. Mirovên bi vî nexweşiyê ketine, dikarin însulînê çê bikin û dibe ku di nav xwîna wan da asta însulînê bi rêjeya asayî be. Lê parzûna xaneyan li hember însulînê bergirî dikin, nahêlin glukoz derbasî nav xaneyan bibe. Bergiriya li dij însulîne dibe sedema bilindbûna rêjeya şekira xwînê.
----------Gelo sedema vî nexweşiyê çi ye? ----------
Nexweşiya şekir, nexweşiyeke metabolîk e ku ji ber sedemên bomaweyî(genetîk) û hawirdorî bi encama bilindbûna şekira xwînê peyde dibe. Ango mirov dibe ku vî nexweşiyê ji dê û bavan bigire. Heke dê an jî bavê mirov nexweşê şekirê bin, egera zarokên wan jî bi vî nexweşiyê bikevin zêde ye.
----------Gelo nîşanên vî nexweşiyê heye?----------
Xwîna mirovên bi nexweşiya şekir in, ji ber rêjeya şekir tîr dibe. Xwîna tîr, dibe sedema bilindbûna pestoya xwînê, gava pestoya xwînê bilind dibe, hem dil diweste û xwînê bi zehmet pompe dike, hem jî ziyan dide mûlûleyên xwînê yên di çav û gurçikan de cih digirin. Ev ziyan dibe sedema qulbûn(çirandin)a lûleyên xwînê. Di rewşek wisa de dibe ku çavên mirov kor bibe an jî gurçikên mirov êdî kar nekin. Ji boy rohnkirina xwînê, mirovên nexweş pir tî dibin. Loma, nîşanek nexweşiya şekir tîbûn e. Xaneyên mirovên tendurist ji boy peydakirina ATP (Adenozîna trîfosfat) pêşî glukozê bi kar tînin, heke bi têra xwe glukoz tune be, paşê çewrî(lîpîd) û proteîn bi kar tînin. Mirovên bi nexweşiya şekir, ji boy peydakirina enerjiya ATPyê ne glukozê, lê çewrî û proteînan bi kar tîne. Ji boy bergirî girtina li hember nexweşiyan û başbûna birînan pêwistî bi proteînan heye. Di xaneyên mirov de enbara proteînan tune, mirovên bi nexweşiya şekir li dewsa glukozê proteînan bi kar tînin, loma di laşê wan de proteîn kêm dibe, ji ber vî sedemê jî birînên kesên bi nexweşiya şekir zû baş nabin. Herwiha kesên bi nexweşiya şekir, zû diweste, bê hemd e, zû birçî dibe.
No comments:
Post a Comment