Rêkxistina koendama herisê

Ji boy despêkirin, domandin an jî dawîanîna heriskirin û mijîna xurekan, hemû şert û mercên coga herisê ji aliyê hormonên herisê û koendama demar ve tê rêkxistin.

--Rêkxistina demarî--

Li ser dîwarê coga herisê de gelek cure wergir hene, çalakiya van wergiran ji boy rêkxistina karê heriskirinê ye. Ji van wergiran, mîkanîkewergir, kîmîkewergir û osmosewergir dikarin pê ji kartêkerên(hişarker) mekanîkî, kîmyayî û osmosî bihesin. Wekî mînak, tijîbûn û firehbûna gedeyê ji ber xwarinê, cureya xurekan(çewrî,karbohîdrad û proteîn) û mêjara avê û şilemenîyên nav xurekan ji boy wergiran hişarker e. Wergir ne bi tena serê xwe ne, li ser diwarê coga herisê de li gel wergiran, torên demar(nerve plexuses) jî heye. Torên demar bi koendama demar a navendî ve girêdayî ye. Wergir kartêkeran werdigire, bi navbeynkariya van toran, dişîne demarekoendam a navin. Sînyalên ji wergiran, dibe ku derdana hormon û enzîman bide destpêkirin, an jî leza perîstaltiyê zêde an kêm bike. Herwiha hestên birçîbûn û têrbûnê jî ji ber çalakiya wergiran peyda dibe. Asta glukoza xwînê ji ya asayî kêmtir be, mirov birçî dibe, xurek dixwe û koendama herisê çalak dike, heke asta rêjeya glukoza xwînê ji ya asayî berztir be, vê gavê mirov xwe têr hest dike. Mejiyê mirov navend e ji boy hesta birçîbûn û têrbûnê.
Masûlkeyên coga herisê û masûlkeyên li dîwarê lûleyên xwînê ji lûsemasûlkeyan pêk tê. Çalakiya lûsemasûlkeyan bi riya xweye demarekoendam ve tê kontrolkirin. Demarekoendama xweyî ji du sîsteman pêk tê; sîstema sîmpasawî û sîstema parasîmpasawî. Bi gelemperî sîstema parasîmpasavî çalakiya coga herisê zêde dike, sîstema sîmpasawî jî çalakiya heriskirinê kêm dike. Ragihandinên ji koendama demar ber bi coga herisê, bi navbeynkariya demara vagus ve pêk tê.

--Berteka demarî li dij xurekan--

Koendama demar li dij xurekan bi sê qonaxê sereke bertek nîşan dide.

Qonaxa serî(mejî), qonaxa gedeyî û qonaxa rûvî. Ev hersê qonax jî di bin kontrola koendama demar de, bi alîkariya gelek enzîm û hormonan rû dide.

Qonaxa serî:
Qonaxa yekem a ji boy bersîvdana xurekan, li koendama demar a navîn, di mejî de dest pê dike.
Hê ko xurek neketiye nav coga herisê, bêhnkirin, tahmkirin, dîtin an jî fikirîna xurekemadeyan dibe kartêker ji boy koendama demar. Ji ber van kartêkeran koendama demar lîkerijenan hander dike ji boy derdana lîkê. Herwiha gedeyê hander dike ji boy derdana şileya gedeyê û lîncemade. Bi vî awayê koendama demar gedeyê amade dike ji boy wergirtina xurekemadeyan.

Qonaxa gedeyî:
Gava xurek digihîjin gedeyê, qonaxa gedeyî destpêdike. Asîda gedeyê û enzîm dest bi heriskirina xurekên nav gedeyê dikin. Firehbûna gedeyê, bilindbûna pileya pHê û hebûna xurekên neherisbûyî, qonaxa gedeyî hander dike. Di vî qonaxê de, ji ber çalakiya koendama demar û hormonan, girjbûna gedeyê û derdanên gedeyê zêde dibe.

Qonaxa rûvî:
Gava kîmos ji gedeyê derbasî rûviya zirav dibe, qonaxa rûvî jî dest pê dike. Kîmos ji boy derdana enzîmên herisê, rûviya zirav hander dike. Herwiha kîmos hin hormon û demaran hander dike ji boy kontrolkirina derdanên kezeb, pankreas û kîsikê zeravê. Qonaxa rûvî leza valabûna gedeyê jî kontrol dike.

--Berteka hormonî li dij xurekan--

Gelek hormon ji boy koendama herisê kar dikin, lê ji wana sê heb; gastrîn, kolesîstokînîn û sekretîn hormonên bingehînîn ji boy rêkxistina heriskirinê.

Di qonaxa gedeyî de demara vagus sînyal radigihîne gedeyê, ji xaneyên dîwarê gedeyê hormona gastrîn tê berhemkirin û derdan. Gastrîn jî hin xaneyên gedeyê hander dike ji boy derdana asîda gedeyê(Asîda hîdroklorî (HCl)) û enzîma pepsînojenê. Gava gede vala ye, îcar divê derdana gedeyê jî kêm be, loma hormona enterogastron a di rûviya zirav de tê berhemkirin çalakiya gastrînê kêm dike. Li gel hormona enterogastronê, hormona sekeretîn û kolesîstokînîn jî ji aliyê xaneyên dîwarê rûviya zirav ve tê berhemkirin û derdan. Hormona kolesîstokînîn bandor li ser pankreasê dike ji boy derdana enzîmên herisê(amîlaz, lîpaz, trîpsînojen û kîmotrîpsînojen). Herwiha hormona kolesîstokînîn kîsikê zeravê jî girj dike, zerav ber bi rûviya zirav ve diherike. Hormona sekretîn kezebê hander dike ji boy berhemkirina zeravê. , di heman demê de pankreasê hander dike ji boy derdana îyonên bîkarbonatê. Îyonên bîkarbonat û xwêyên zeravê kîmosa asîdî ya ji gedeyê nû hatî, nêtar dikin. Bi vî awayê enzîmên herisê di rûviya zirav de hê baştir kar dikin